Εμείς Εναντίον Αυτών: Η Συνταγή της Εξουσίας των Αυταρχικών Ηγετών

05:46 9/1/2025 - Πηγή: Dikaiologitika

Η άνοδος των αυταρχικών ηγεσιών δεν είναι απλώς μια πολιτική ανωμαλία ή ένα φυσικό φαινόμενο χωρίς εξήγηση. Είναι μια αντανάκλαση των αδυναμιών των δημοκρατικών συστημάτων να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των πολιτών.

Η άνοδος του αυταρχικού ηγέτη: φαινόμενο της εποχής ή διαχρονική πρόκληση;

Η άνοδος του μοντέλου της αυταρχικής ηγεσίας διεθνώς, αποτελεί ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα των τελευταίων ετών. Ωστόσο, η ανάδειξή του δεν συμβαίνει τυχαία. Ένας αυταρχικός ηγέτης δεν εμφανίζεται σε πολιτικό κενό. Γεννιέται μέσα από συγκεκριμένες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές

συνθήκες, οι οποίες διαμορφώνουν ένα πρόσφορο έδαφος για την άνοδό του. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που συνδέεται στενά με περιόδους κρίσης. Σε τέτοιες συνθήκες, η λαϊκή δυσαρέσκεια, η απώλεια εμπιστοσύνης στους δημοκρατικούς θεσμούς και η αίσθηση αβεβαιότητας, οδηγούν μεγάλο μέρος του πληθυσμού να αναζητά άμεσες και «ισχυρές» λύσεις. Αυτός ο «ισχυρός ηγέτης» προβάλλεται ως ο μοναδικός που μπορεί να προστατεύσει την κοινωνία από υπαρκτούς ή κατασκευασμένους κινδύνους, εμφανιζόμενος συχνά ως «σωτήρας».

Τα εργαλεία του αυταρχικού ηγέτη: συγκέντρωση εξουσίας και αποδόμηση θεσμών.

Η κυριαρχία ενός αυταρχικού ηγέτη βασίζεται στη σταδιακή συγκέντρωση εξουσίας και στη συστηματική αποδόμηση των δημοκρατικών θεσμών. Μέσα από την υποβάθμιση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, τη χειραγώγηση των μέσων ενημέρωσης και την αποδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών, ο ηγέτης επιδιώκει να εξαλείψει κάθε εμπόδιο στη διακυβέρνησή του. Εκτός από τον έλεγχο των θεσμών, ένας αυταρχικός ηγέτης συχνά προχωρά σε συνταγματικές αλλαγές για να παρατείνει την παραμονή του στην εξουσία. Στην Ουγγαρία, ο Β. Όρμπαν έχει επανειλημμένα κατηγορηθεί ότι χρησιμοποιεί τη νομοθετική εξουσία για να παγιώσει τη θέση του, ενώ στην Τουρκία, ο Τ. Ερντογάν έχει ενισχύσει τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας με συνταγματικές τροποποιήσεις που περιόρισαν τις αρμοδιότητες του κοινοβουλίου.

Η στρατηγική αυτή συνοδεύεται από τη συστηματική καλλιέργεια της εντύπωσης ότι οι θεσμοί είναι αναποτελεσματικοί ή, ακόμα χειρότερα, εχθρικοί προς τα συμφέροντα του λαού. Έτσι, η υπακοή στον αυταρχικό ηγέτη προβάλλεται ως η μόνη λύση σε ένα φαινομενικά δυσλειτουργικό και αποκομμένο από τις ανάγκες των πολιτών σύστημα.

Η δύναμη της προσωπικής εικόνας και η προπαγάνδα

Η εικόνα, η προσωπικότητα του αυταρχικού ηγέτη βρίσκεται στο κέντρο της εξουσίας του. Οι επικοινωνιακές στρατηγικές χτίζουν γύρω από το πρόσωπο του μια αίσθηση δύναμης και μοναδικότητας. Δεν είναι απλώς ένας πολιτικός· παρουσιάζεται ως ο μοναδικός εκφραστής της λαϊκής βούλησης. Η επικοινωνία, αποτελεί θεμέλιο της στρατηγικής του. Με τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ο ηγέτης παρακάμπτει τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης και δημιουργεί μια άμεση – και συχνά χειραγωγούμενη – σχέση με το κοινό του. Αυτή η «αδιαμεσολάβητη» επικοινωνία ενισχύει την εικόνα του ηγέτη που βρίσκεται πιο κοντά στον λαό, σε αντίθεση με τις ελίτ και τους παραδοσιακούς πολιτικούς.

Η ρητορική του φόβου και η στρατηγική της πόλωσης

Η ρητορική του αυταρχικού ηγέτη βασίζεται στη δημιουργία μιας διαιρετικής τομής: «εμείς εναντίον αυτών». Ο λαός που εκπροσωπεί βρίσκεται διαρκώς υπό απειλή από εσωτερικούς και εξωτερικούς «εχθρούς». Οι μειονότητες, οι μετανάστες, τα δικαιώματα, οι διεθνείς θεσμοί ή ακόμα και οι διαφωνούντες πολιτικοί παρουσιάζονται ως υπονομευτές της εθνικής προόδου. Αυτή η στρατηγική πόλωσης δημιουργεί έναν κόσμο γεμάτο αντιθέσεις: ο λαός εναντίον των ελίτ, οι «πατριώτες» εναντίον των «εχθρών του έθνους». Η απλοϊκή, λαϊκίστική και εριστική γλώσσα ενισχύει αυτή τη διχοτόμηση, δημιουργώντας συνθήματα που εύκολα αποτυπώνονται στο μυαλό των πολιτών.

Αντιμετωπίζοντας τον αυταρχισμό: η απάντηση της δημοκρατίας

Η αντιμετώπιση του αυταρχισμού δεν μπορεί να περιοριστεί σε γενικές διακηρύξεις υπέρ της δημοκρατίας. Απαιτεί στοχευμένες δράσεις, προσαρμοσμένες στις σύγχρονες προκλήσεις. Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που ενισχύουν τη δύναμη των αυταρχικών ηγετών είναι η διαχείριση της πληροφορίας, και ειδικότερα, ο ρόλος των social media. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αντί τελικά να ενισχύουν τη δημοκρατία, έχουν γίνει πλέον εργαλεία παραπληροφόρησης και κοινωνικής πόλωσης. Η περίπτωση του Twitter (νυν Χ) είναι χαρακτηριστική: η αποδυνάμωση της εποπτείας περιεχομένου και η επαναφορά τοξικών λογαριασμών έχουν διευκολύνει την εξάπλωση ρητορικής μίσους και ψευδών ειδήσεων. Η λύση βρίσκεται στη ρύθμιση και όχι στην απορρύθμιση: διαφάνεια στους αλγόριθμους, ανεξάρτητη εποπτεία περιεχομένου και περιορισμός της ανωνυμίας που ευνοεί τη διάδοση τοξικών αφηγημάτων. Παράλληλα, η ανεξαρτησία των παραδοσιακών μέσων και η στήριξη της ερευνητικής δημοσιογραφίας είναι κρίσιμα αντίβαρα στη συγκέντρωση εξουσίας. Η πολιτική παιδεία αποτελεί επίσης βασικό εργαλείο. Ακούγεται θεωρητικό αλλά δεν είναι. Οι πολίτες που κατανοούν και εμπιστεύονται τους θεσμούς είναι πιο ανθεκτικοί στον αυταρχισμό. Τέλος, η διεθνής κοινότητα – και εδώ ο ρόλος της Ευρώπης θα πρέπει να είναι καθοριστικός στο αμέσως επόμενο διάστημα - οφείλει να δράσει αποφασιστικά. Η δημοκρατία πρέπει να προσαρμοστεί στις τεχνολογικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής, προστατεύοντας την ελευθερία της έκφρασης χωρίς να επιτρέπει τη χειραγώγησή της.

Η εύθραυστη δημοκρατία: όταν η αδράνεια ανοίγει δρόμο στον αυταρχισμό.

Η άνοδος των αυταρχικών ηγεσιών δεν είναι απλώς μια πολιτική ανωμαλία ή ένα φυσικό φαινόμενο χωρίς εξήγηση. Είναι μια αντανάκλαση των αδυναμιών των δημοκρατικών συστημάτων να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των πολιτών. Αυτός ο κίνδυνος δεν είναι θεωρητικός. Η ιστορία του Μεσοπολέμου μας διδάσκει πως η υποτίμηση της απειλής και η αδράνεια μπροστά στην κατάρρευση θεσμών οδήγησαν σε φρικαλεότητες και παγκόσμιες συγκρούσεις. Σήμερα, σε έναν κόσμο όπου η παραπληροφόρηση, οι κοινωνικές ανισότητες και η πόλωση ενισχύουν τη γοητεία του αυταρχισμού, η ανάγκη να ενδυναμωθεί η δημοκρατία είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Δεν πρέπει να θεωρούμε τη δημοκρατία δεδομένη. Είναι ένα σύστημα που απαιτεί διαρκή συμμετοχή και υπεράσπιση. Η αναγνώριση του κινδύνου είναι το πρώτο βήμα. Η ενεργοποίηση πολιτών και θεσμών είναι η άμυνα απέναντι στην αυθαιρεσία και το διχασμό. Η λύση δεν είναι η παραίτηση, αλλά η ανασύνταξη. Η ενίσχυση της λογοδοσίας, της πολιτικής κουλτούρας και της διαφάνειας. Γιατί η δημοκρατία δεν πεθαίνει μόνο από την ισχύ των αυταρχικών, αλλά και από την αδράνεια των δημοκρατών.

(Ο Ηλίας Τσαουσάκης είναι Πολιτικός επιστήμονας, σύμβουλος στρατηγικής και επικοινωνίας)

#ΗΛΙΑΣ_ΤΣΑΟΥΣΑΚΗΣ