Επιστήμη των κοινοτήτων ή η Επιστήμη αλλιώς

14:30 7/9/2022 - Πηγή: Dikaiologitika

Η επιστήμη των κοινοτήτων μπορεί να υποστηρίξει τον μετασχηματισμό ενός κοινωνικο-οικολογικού συστήματος και να εναρμονίσει οικολογικά συστήματα με τη διακυβέρνηση σε κάθε επίπεδο λήψης αποφάσεων, με γνώμονα τις προτεραιότητες των ανθρώπων.

Το Eastport είναι μια μικρή αλιευτική κοινότητα στον κόλπο Bonavista στη βορειοανατολική ακτή του νησιού Newfoundland, του Ατλαντικού στον Καναδά, η οποία διαχρονικά εξαρτάται από θαλάσσιους πόρους (ψάρια, οστρακοειδή, θαλάσσια θηλαστικά και υδρόβια φυτά). Η συγκεκριμένη

κοινότητα, αλλά και άλλες γνώρισαν μια μεγάλη κρίση στις αρχές της δεκαετίας του 1990 με την πτώση των αποθεμάτων του γάδου (μπακαλιάρου) και γενικά της αλιείας και για να επιβιώσουν στράφηκαν στην αλίευση του αστακού που μέχρι τότε θεωρείτο συμπληρωματικό αλίευμα. Αυτή η στροφή όμως οδήγησε σε μείωση των αλιευμάτων και απείλησε την επιβίωση της κοινότητας.

Οι ντόπιοι ψαράδες αναγνωρίζοντας την ανάγκη για μια ισχυρή και βιώσιμη τοπική παρουσία στη διαχείριση της αλιείας αστακών ίδρυσαν το 1995 την Επιτροπή Προστασίας Αστακών της χερσονήσου Eastport, επιδιώκοντας παράλληλα να ενισχύσουν τις υπάρχουσες γνώσεις τους για τη δυναμική, τη θέση και την κίνηση του αστακού με επιστημονικά δεδομένα. Για να εφαρμόσουν βέλτιστες πρακτικές δράσεις διατήρησης και διαχείρισης των αλιευμάτων, οι ψαράδες συνεργάστηκαν με επιστήμονες από το Memorial University of Newfoundland και με την κυβέρνηση (δηλαδή Parks Canada & Fisheries και Oceans Canada) και συμμετείχαν στην έρευνα που διενεργήθηκε όχι μόνο στη συλλογή δεδομένων, αλλά και στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.

UNSPLASH

Η έρευνα διεξήχθη παράλληλα με δράσεις διατήρησης, διαχείρισης και δημιουργίας αποθεμάτων του αστακού που ξεκίνησαν οι ψαράδες, όπως το «v-notching» για να μαρκάρουν τα θηλυκά που μεταφέρουν αυγά, αλλά και το κλείσιμο ορισμένων περιοχών αλιείας που ήταν κύριοι βιότοποι αστακών.Ταυτόχρονα, τέθηκε σε εφαρμογή μια συμφωνία συνδιαχείρισης με την κυβέρνηση, η οποία βασίστηκε στην αναγνώριση από τους κυβερνητικούς αξιωματούχους, της εμπειρογνωμοσύνης των ντόπιων αλιέων σε δράσεις έρευνας, διατήρησης και, τελικά, διαχείρισης. Αυτή η συμφωνία συνδιαχείρισης έλαβε αργότερα τη μορφή μιας συμβουλευτικής επιτροπής.

Ακολουθώντας μια επιτυχημένη προσέγγιση συνδιαχείρισης με γνώμονα την κοινότητα και με την απόκτηση επιστημονικής γνώσης, συμπεριλαμβανομένων βιολογικών και κοινωνικοοικονομικών μελετών, το Eastport ορίστηκε επίσημα το 2005, ως μια σπάνια (στον Καναδά) παράκτια προστατευόμενη περιοχή. Και οι ντόπιοι θαύμασαν το αποτέλεσμα μιας πρωτοβουλίας που ξεκίνησε από τη βάση, δηλαδή από την κοινότητα.

Αυτό που μόλις περιγράφηκε είναι μια περίπτωση επιτυχημένης λειτουργίας της επιστήμης της κοινότητας (community science), δηλαδή της επιστημονικής έρευνας που καθοδηγείται και ελέγχεται από τις τοπικές κοινότητες, που βασίζεται στην τοπική γνώση, στην κοινωνική εμπειρία, στη συλλογική δράση και στην ενδυνάμωση και που έχει ως κανονιστικό στόχο τη διαπραγμάτευση, τη βελτίωση ή/και τον μετασχηματισμό της διακυβέρνησης για τη διαχείριση και την κοινωνικοοικολογική βιωσιμότητα των κοινοτήτων. Ειδικότερα, η κοινοτική επιστήμη μπορεί να υποστηρίξει τον μετασχηματισμό ενός κοινωνικοοικολογικού συστήματος και να βοηθήσει στην εναρμόνιση οικολογικών συστημάτων και διακυβέρνησης, σε κάθε επίπεδο λήψης αποφάσεων.

Τι είναι η επιστήμη των κοινοτήτων

Οι περισσότεροι μπερδεύουν την επιστήμη του πολίτη (Citizen science) με την επιστήμη των κοινοτήτων. Η επιστήμη του πολίτη μπορεί να συνιστά ένα μέρος της κοινοτικής επιστήμης, αλλά δεν ταυτίζεται με αυτή. Η επιστήμη του πολίτη δεν έχει αφετηρία μια κοινότητα αλλά έναν ερευνητή ή μια ομάδα ερευνητών εκτός της κοινότητας, δηλαδή, καθοδηγείται από επιστήμονες και ειδικούς.

Αντίθετα, η κοινοτική επιστήμη καθοδηγείται από την κοινότητα, η οποία επιλέγει αν θα συνεργαστεί ή όχι με κάποιον εμπειρογνώμονα, μέσα ή έξω από την κοινότητα. Επιπλέον, το πλαίσιο στο οποίο αναδύεται η κοινοτική επιστήμη συνδέεται στενά με το κοινωνικό-οικολογικό σύστημα στο οποίο είναι ενσωματωμένη μια κοινότητα, συμπεριλαμβανομένου ενός συνόλου κοινών πεποιθήσεων, μιας ισχυρής σύνδεσης με τον τόπο και των αυτο-οργανωτικών ιδιοτήτων της κοινότητας από τις οποίες προκύπτει η επαναληπτική κοινωνική μάθηση.

UNSPLASH

Η επιστήμη του πολίτη, όπου μια κοινότητα μπορεί να συνεργαστεί ή να συνδημιουργήσει με τους ερευνητές, βασίζεται στη συμμετοχή μεμονωμένων πολιτών ως εθελοντών που συλλέγουν δεδομένα ως μέρος μιας επιστημονικής έρευνας. Σε αντίθεση με την κοινοτική επιστήμη, το κάθε εγχείρημα δεν έχει απαραίτητα κοινωνικό (συλλογικό ή κοινοτικό) χαρακτήρα, ούτε περιλαμβάνει συλλογική δράση. Αν και στις δυο περιπτώσεις πρόκειται για «πολίτες» μέσα σε μια κοινότητα που εμπλέκονται με την επιστήμη, το κλειδί στην επιστήμη της κοινότητας είναι η συλλογική δράση, που αναλαμβάνεται από κοινού, από μια ομάδα ανθρώπων που επιδιώκουν να βελτιώσουν την κατάστασή τους και να επιτύχουν κοινούς στόχους.

Είναι επίσης σημαντικό να τονιστεί ότι η κοινοτική επιστήμη δεν είναι, σε καμία περίπτωση, το σύνολο της παραγωγής γνώσης που λαμβάνει χώρα σε μια κοινότητα. Αντίθετα συνιστά αυτό που παράγεται από την εφαρμογή της κατάλληλης επιστημονικής έρευνας για την επίλυση ενός προβλήματος μιας κοινότητας. Εντός της κοινοτικής επιστήμης, η επιστημονική μέθοδος είναι ένας κοινωνικά κατασκευασμένος τρόπος έρευνας στον οποίο τίθενται ερευνητικά ερωτήματα σε συνεργασία με μέλη της κοινότητας και με επίκεντρο τον άνθρωπο.

Η κοινοτική επιστήμη βασίζεται σε τρεις διαδικασίες που διαφοροποιούνται με βάση τον μηχανισμό που χρησιμοποιεί η κοινότητα για να συνδεθεί με επιστήμονες, που είναι η εμπλοκή με εξωτερικούς φορείς (π.χ. πανεπιστήμια, κυβερνητικά ερευνητικά ιδρύματα κ.λπ.) για τον συν-σχεδιασμό της έρευνας, η αξιοποίηση της επιστημονικής εμπειρογνωμοσύνης στο εσωτερικό της κοινότητας για τον σχεδιασμό συλλογικών ερευνητικών ερωτημάτων και μεθοδολογίας και η πρόσληψη ή ανάθεση έργου σε επιστήμονες, θέτοντας όρους και επιβλέποντας με προσωπικό ή/και εξωτερικούς συμβούλους.

Η επιστήμη των κοινοτήτων έχει ιστορία

Η επιστήμη των κοινοτήτων θα έλεγε κάποιος πως αποτελεί ενσάρκωση του οράματος του Γερμανού φυσιοδίφη και εξερευνητή Alexander von Humboldt, ο οποίος ταξίδεψε στη Λατινική Αμερική στις αρχές του 1800 και περιέγραψε από τους πρώτους τον ρόλο της ανθρώπινης δραστηριότητας στη διαμόρφωση του κλίματος.

Ο Humboldt οραματιζόταν να φέρει κοντά ανόμοιες κοινότητες μέσω των επιστημονικών παρατηρήσεων. Ήταν ο πρώτος που ίδρυσε μια σειρά σταθμών παρατήρησης σε όλο τον κόσμο, με στόχο τον συντονισμό της παγκόσμιας μελέτης του μαγνητισμού της Γης. Έχτισε τα θεμέλια πάνω στα οποία λειτουργεί η σύγχρονη επιστημονική κοινότητα, στα καλύτερά της, στη δωρεάν ανταλλαγή γνώσης σε όλο τον κόσμο.

Σήμερα που αντιμετωπίζουμε πλήθος προκλήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο, το όραμα του Humboldt αποκτά μεγαλύτερη σημασία από ποτέ. Ενώ επιστήμονες διεξάγουν έρευνα για να αντιμετωπίσουν τα μεγάλα ρήγματα μεταξύ ανθρώπου και φύσης, και ενώ πολιτικοί και διπλωμάτες εργάζονται για να βρουν και να εφαρμόσουν πιθανές λύσεις, αυτές οι προσπάθειες είναι καταδικασμένες να αποτύχουν εάν δεν περιλάβουν τις ανάγκες και τις αξίες των κοινοτήτων τις οποίες προορίζονται να υπηρετήσουν.

Επιτυχές παράδειγμα κοινοτικής επιστήμης αποτελεί το έργο He Pātaka Wai Ora στη Νέα Ζηλανδία που εστιάζει στις περιοχές του ποταμού Waikouaiti όπου οι mahinga kai, οι φυσικοί πόροι που συντηρούν τη ζωή, έχουν πληγεί σοβαρότερα από τη γεωργία και από άλλες ανθρώπινες παρεμβάσεις. Χρησιμοποιώντας τη δέσμευση πολλών γενεών και με βάση τη γλώσσα και τις παραδόσεις των Μαορί, αυτό το έργο στοχεύει διαχρονικά να μετριάσει τις περιβαλλοντικές βλάβες από την τοπική βιομηχανία και να επαναφέρει σε προ-αποικιακά επίπεδα την βιοποικιλότητα στον ποταμό.

Συμβαίνει συχνά να μη συμβαδίζουν οι ανησυχίες των επιστημόνων ή των πολιτικών με τις ανάγκες των ανθρώπινων κοινοτήτων. Ακόμη και οι πιο καλοπροαίρετες προσπάθειες μπορούν να αποτύχουν χωρίς τη συμμετοχή μιας κατάλληλης κοινότητας, και ιδιαίτερα χωρίς τον απαιτούμενο σεβασμό στις προτεραιότητες, στις αξίες και στην εμπειρογνωμοσύνη της.

Για παράδειγμα, οι ρυθμιστικοί φορείς στις Ηνωμένες Πολιτείες θέτουν πρότυπα για ασφαλή επίπεδα ρύπων στον αέρα, με στόχο την προστασία των ατόμων από την υπερβολική έκθεση σε επιβλαβείς χημικές ουσίες. Αυτά τα πρότυπα προκαλούν ιδιαίτερη ανησυχία στις κοινότητες που ζουν σε κοντινή απόσταση από πετροχημικές εγκαταστάσεις, οι οποίες επισημαίνουν ότι λαμβάνεται υπόψη μόνο ένα υποσύνολο των δυνητικά επιβλαβών χημικών ουσιών που απελευθερώνονται από αυτές τις εγκαταστάσεις και ότι ορισμένες προσπάθειες παρακολούθησης βασίζονται σε σταθμούς που είναι πολύ μακριά τους. Αυτό σημαίνει ότι οι ρυθμιστικές αρχές, ακόμα και αν στοχεύουν στην προστασία των ατόμων ενδέχεται να αξιοποιούν δεδομένα που δεν αντανακλούν επαρκώς τις πραγματικές καθημερινές εμπειρίες ή τις ανησυχίες των ατόμων σε αυτές τις κοινότητες.

Ομοίως, ορισμένες προσπάθειες για την προστασία του περιβάλλοντος απλά αποκλείουν τις τοπικές κοινότητες, όπως ενδεικτικά η δωρεά $43 εκατομμυρίων του Λεονάρντο Ντι Κάπριο για τη διατήρηση των νησιών Γκαλαπάγκος, με στόχο την αποκατάσταση ειδών και οικοτόπων σε αυτό το παγκοσμίως γνωστό hotspot της βιολογικής ποικιλότητας. Πράγματι, η διατήρηση τους είναι σημαντική, αλλά εξίσου πιεστικό πρόβλημα είναι η επιβίωση των 35.000 κατοίκων που ζουν εκεί, οι επιλογές για τον τρόπο ζωής τους, η κατανόηση της ευαλωτότητας και της μοναδικότητας του οίκου τους. Δυστυχώς, οι περισσότεροι κάτοικοι των Γκαλαπάγκος δεν ασχολούνται με την ιστορική και επιστημονική μελέτη αυτών των νησιών και συχνά βλέπουν την επιστήμη ως αποκομμένη από τη ζωή τους, ή χειρότερα, ως κάτι που τους επιβάλλεται, όπως συμβαίνει εξάλλου και σε πολλά άλλα μέρη του πλανήτη. Χωρίς να εμπλακούν οι ανθρώπινες κοινότητες των νησιών και χωρίς να ακουστούν οι σχετικές ανησυχίες τους, οι προσπάθειες που επικεντρώνονται μόνο στη διατήρηση των ειδών ή στην υγεία του οικοσυστήματος είναι τελικά καταδικασμένες να αποτύχουν.

Συγκρούσεις προτεραιοτήτων μεταξύ τοπικών κοινοτήτων και επιστημονικών ή κυβερνητικών προσπαθειών μπορούν να αναγνωριστούν σε όλο τον κόσμο. Ευτυχώς υπάρχει μια νέα γενιά ανθρωπιστών επιστημόνων, επιχειρηματιών και κοινοτικών ηγετών που εργάζονται για να δημιουργήσουν ένα πιο δημοκρατικό μοντέλο επιστήμης, ακολουθώντας το όνειρο του Humboldt.

*Με στοιχεία από: ScienceDirect. https://doi.org/10.1016/j.envsci.2020.01.019

#ΕΠΙΣΤΗΜΗ #EASTPORT