Σπάνιες γαίες: Ένας ακόμη «πόλεμος» εις βάρος της Ουκρανίας

09:36 20/2/2025 - Πηγή: Reporter

Οι προσπάθειες του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ να διαπραγματευτεί τους όρους υπό τους οποίους θα σταθεί στο πλευρό της Ουκρανίας έχουν επαναφέρει στο προσκήνιο τον “πόλεμο” των πόρων, σε μία συγκυρία, κατά την οποία η Ουκρανία, παρόλο που διαθέτει πληθώρα σημαντικών ορυκτών πόρων, δεν δύναται να τους αξιοποιήσει, με αποτέλεσμα να μην έχει ούτε ένα λειτουργικό ορυχείο σπάνιων γαιών.

Ούτως ή άλλως, παρόλο που σπάνιες γαίες υπάρχουν σε όλον τον κόσμο, μόνο η Κίνα έχει κατορθώσει να τις αξιοποιήσει στο έπακρον, με την δεσπόζουσα θέση της σε παγκόσμια

κλίμακα να προκαλεί πονοκέφαλο στη Δύση. Όπως είχε δηλώσει ο «αρχιτέκτονας» της σύγχρονης Κίνας, Τενγκ Σιαοπίνγκ, το μακρινό 1987: «Η Μέση Ανατολή έχει πετρέλαιο, η Κίνα έχει σπάνιες γαίες». Και, πράγματι, το γεγονός πως το Πεκίνο αναγνώρισε τη στρατηγική σημασία των ορυκτών του πόρων αρκετά νωρίς, του επέτρεψε να έχει την πρωτοκαθεδρία, η οποία μοιάζει ανέφικτο να αμφισβητηθεί.

Ενδεικτικό είναι πως, σύμφωνα με στοιχεία των ΗΠΑ, η παραγωγή οξειδίων σπάνιων γαιών μη κινεζικής προέλευσης σχεδόν τετραπλασιάστηκε στο διάστημα 2015-2022, φτάνοντας στους 90.000 τόνους, χωρίς, ωστόσο, να καταφέρει ούτε στο ελάχιστο να απειλήσει την Κίνα, η παραγωγή της οποίας μόνο για το 2022 είχε διπλασιαστεί, αγγίζοντας τους 210.000 τόνους.

Οι σπάνιες γαίες της Ουκρανίας

Μιλώντας για σπάνιες γαίες, εννοούμε μία ομάδα 17 μετάλλων, τα οποία χρησιμοποιούνται για την κατασκευή μαγνητών και τα οποία μετατρέπουν την ενέργεια σε κίνηση για ηλεκτρικά οχήματα, πυραυλικά συστήματα και ηλεκτρονικά είδη· γι’ αυτό και με την ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη οι σπάνιες γαίες γίνονται ολοένα και σημαντικότερες. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Γεωλογίας, η Ουκρανία διαθέτει έως και το 5% των ορυκτών πόρων σε παγκόσμια κλίμακα, μεταξύ των οποίων είναι το ουράνιο, το λίθιο, το γάλλιο, το μαγγάνιο και το βηρύλλιο. Ο ίδιος ο Ζελένσκι, μάλιστα, έχει υποστηρίξει ότι τα αποθέματα τιτανίου και ουρανίου που διαθέτει η χώρα του είναι τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη.

Ακόμη, διαθέτει λανθάνιο και δημήτριο, τα οποία χρησιμοποιούνται στην κατασκευή τηλεοράσεων και στα συστήματα φωτισμού, νεοδύμιο, που χρησιμοποιείται στις ανεμογεννήτριες και τις μπαταρίες ηλεκτροκίνητων οχημάτων, έρβιο και ύττριο, που έχουν πλήθος χρήσεων, από την πυρηνική ενέργεια μέχρι τα λέιζερ. Συνολικά, από τα 34 ορυκτά που η ΕΕ έχει χαρακτηρίσει ως «ζωτικής σημασίας» τα 22 βρίσκονται στην Ουκρανία.

Είναι, λοιπόν, φανερό πως η στρατηγική αξία των ουκρανικών πόρων είναι τεράστια και, αφού ήδη τουλάχιστον το ήμισυ αυτών βρίσκονται πια υπό ρωσική κατοχή, όπως εκτιμά το Εθνικό Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών της Ουκρανίας βάσει στοιχείων του α’ εξαμήνου του 2024, ο Τραμπ δεν βλέπει το λόγο να μείνει εκτός παιχνιδιού· βέβαια, το εάν αυτό είναι μία καλή κίνηση με πραγματιστικούς όρους θα συζητηθεί παρακάτω.

Μεταξύ των «χαμένων» κοιτασμάτων συγκαταλέγονται και αυτά του άνθρακα, τα οποία τροφοδοτούσαν τη χαλυβουργία της χώρας πριν από την έναρξη του πολέμου και είναι συγκεντρωμένα στα ανατολικά, όπου τα ρωσικά στρατεύματα έχουν πάρει προβάδισμα. Μάλιστα, τον Ιανουάριο έπαψε να λειτουργεί το μοναδικό ορυχείο κοκκοποίησης άνθρακα έξω από την πόλη Πόκροβσκ, το οποίο οι ρωσικές δυνάμεις προσπαθούν να καταλάβουν, ενώ από τα κοιτάσματα λιθίου το Κίεβο συνεχίζει να ελέγχει μόνο αυτά που βρίσκονται στο Κιόβοχραντ, με δύο ακόμη – στο Ντόνετσκ και στην Ζαπορίζια – να έχουν χαθεί.

Όλοι οι "χαμένοι" πόροι αποτιμώνται σε περίπου 15 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ, σύμφωνα με το Forbes Ukraine. Συνολικά, πρόσφατο δημοσίευμα των The Moscow Times παραθέτει μια εκτίμηση του Forbes Ukraine από τον Απρίλιο του 2023, σύμφωνα με την οποία όλοι οι ορυκτοί πόροι της Ουκρανίας αποτιμώνται σε σε 111 δισεκατομμύρια τόνους, αξίας 14,8 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, που αποτελούνται κυρίως από άνθρακα και σιδηρομετάλλευμα. Η Washington Post, από την άλλη, αποτιμούσε τον ορυκτό πλούτο της Ουκρανίας πολύ υψηλότερα, υπολογίζοντάς τον σε 26 τρισεκατομμύρια δολάρια, συμπεριλαμβανομένων των κοιτασμάτων που ελέγχουν πλέον οι Ρώσοι.

Κρίσιμα ορυκτά vs πετρελαιοειδή

Κι αν οι “πόλεμοι” πόρων μέχρι σήμερα παρέπεμπαν στο πετρέλαιο, η τεχνολογική ανάπτυξη έχει πλέον αλλάξει τα δεδομένα και τον τρόπο με τον οποίο γίνεται αντιληπτή η ενεργειακή ασφάλεια. Ενώ τα αποτελέσματα των κρίσεων ορυκτών καυσίμων εμφανίζονται άμεσα – αφού τα καύσιμα παράγονται ή εισάγονται και χρησιμοποιούνται άπαξ, με τους περιορισμούς αποθήκευσής τους να είναι συχνό φαινόμενο – η διακοπή στην τροφοδοσία μετάλλων οδηγεί σε “μελλοντικές” κρίσεις, όταν τα αποθέματα (σε επεξεργασμένη μορφή κι όχι ακατέργαστα) δεν θα επαρκούν πια για τον εφοδιασμό του τεχνολογικού κλάδου.

Ωστόσο, μία σύντομη επισκόπηση της αγοράς θα ήταν ενδιαφέρουσα, ιδίως για όσους προσβλέπουν σε «απροσδόκητα κέρδη» προερχόμενα από τα ορυκτά. Σε παγκόσμια κλίμακα, η κατανάλωση αργού πετρελαίου και παραγώγων του ξεπερνά τους 5 δισ. τόνους ετησίως. Τα υπό διαπραγμάτευση futures πετρελαιοειδών στις αγορές ισοδυναμούν με 2,5 τρισ. τόνους, οι συνδυασμένες αγορές των οποίων παράγουν εμπορική δραστηριότητα τρισεκατομμυρίων δολαρίων.

Μεταξύ των κρίσιμων ορυκτών, ο χαλκός είναι ο “βασιλιάς” με φυσικό εμπόριο περίπου 30 εκατομμυρίων τόνων ετησίως και την αξία του να πλησιάζει στα 270 δισεκατομμύρια δολάρια, με συγκριτικά μικρό αποτύπωμα στην αγορά μελλοντικής εκπλήρωσης. Το λίθιο – ένα καυτό θέμα για τον ορυκτό πλούτο της Ουκρανίας – πλησιάζει τους 1,5 εκατομμύρια τόνους και στερείται προς το παρόν μιας ρευστής προθεσμιακής αγοράς, αποφέροντας περίπου 30 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Τα κρίσιμα ορυκτά είναι πράγματι κρίσιμα, αλλά δεν δημιουργούν την ίδια οικονομική δύναμη με το πετρέλαιο για τη χρηματοδότηση της ανάκαμψης ή την παροχή φορολογικών εσόδων.

Τι θα μπορούσε, λοιπόν, να προσφέρει η αξιοποίησή τους σε καθεμία από τις εμπλεκόμενες χώρες;

Ρωσία: Τι μπορεί να κερδίσει από τις σπάνιες γαίες

Εάν το διακύβευμα για τη Ρωσία είναι ο ορυκτός πλούτος της Ουκρανίας, το προφανές ερώτημα, όπως σημειώνει ο Nick Trickett των The Moscow Times, είναι «τι ακολουθεί από εδώ και πέρα;». Οι κυρώσεις δεν φαίνεται πιθανό να έχουν αποτέλεσμα και η Ευρώπη είναι, εξίσου, απίθανο να στραφεί στη Ρωσία για αγορά ορυκτών πόρων. Παράλληλα, η Κίνα ελέγχει τη μερίδα του λέοντος στην επεξεργασία και διύλιση σχεδόν κάθε κρίσιμου ορυκτού, συχνά μέσω καθετοποιημένων εταιρειών που είναι κερδοφόρες σε χαμηλότερες τιμές από τις αντίστοιχες δυτικές εταιρείες. Επομένως, είτε η Ρωσία σκοπεύει να το γυρίσει προς την πράσινη οικονομία – σενάριο απίθανο με βάση το υπάρχον αναπτυξιακό και δημοσιονομικό της μοντέλο – είτε θα πουλήσει σε Κινέζους αγοραστές που είναι σε θέση να κάνουν σκληρό παζάρι στην τιμή.

Ακόμη και αν η Ρωσία αποφασίσει να αξιοποιήσει τα κοιτάσματα, δεν θα μπορούσαν να δώσουν μεγάλη ώθηση σε μία οικονομία αυτού του μεγέθους, με τέτοιες αναπτυξιακές ανάγκες, αλλά και έλλειψη εργατικού δυναμικού, χωρίς μία νέα βιομηχανική πολιτική και πρόσβαση στην κινέζικη και δυτική καθαρή τεχνολογία. Δυστυχώς, τα δεκαπέντε χρόνια σκεπτικισμού και επιφυλακτικότητας της ελίτ της χώρας στοίχισαν στη Ρωσία την ευκαιρία να γίνει ένας σημαντικός εξαγωγέας αυτής της αναδυόμενης τεχνολογίας.

Παράλληλα, παρόλο που η χώρα έχει αυξήσει την παραγωγή χαλκού, το ρωσικό νικέλιο πρώτης κατηγορίας αξίζει τώρα πολύ λιγότερο, εξαιτίας της υπερπροσφοράς νικελίου χαμηλού κόστους από την Ινδονησία, η οποία με την αξιοποίηση κινεζικών κεφαλαίων και με τη βοήθεια της καινοτομίας έχει αναδειχθεί σε κορυφαίο παίχτη στην παγκόσμια βιομηχανία νικελίου. Επιπλέον, τα αποθέματά της Ρωσίας σε πλατίνα και παλλάδιο γίνονται λιγότερο σημαντικά χρόνο με το χρόνο, καθώς οι κύριες χρήσεις τους αφορούν κινητήρες εσωτερικής καύσης και σωλήνες εξάτμισης αυτοκινήτων.

Ουκρανία: Διαπραγματευτικό χαρτί ή μοχλός ανάκαμψης;

Για την Ουκρανία, από την άλλη πλευρά, αυτά τα αποθέματα είναι στρατηγικά πολύτιμα, επειδή θα μπορούσαν να δώσουν στο Κίεβο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για την παραγωγή καθαρής και πυρηνικής τεχνολογίας. Μεταπολεμικά, η Ουκρανία θα μπορούσε να επωφεληθεί από τις αλυσίδες εφοδιασμού και να εξασφαλίσει ταχείες επενδύσεις προς ενίσχυση των αναπτυξιακών της προοπτικών μέσω της φορολόγησης των κερδών και όχι της φορολόγησης της διαδικασίας εξόρυξης καθαυτής· να επωφεληθεί, δηλαδή, από τα έσοδα εκ των εξαγωγών, τα οποία θα οδηγούσαν και στην ενίσχυση του εθνικού της νομίσματος.

Σημειωτέον, οι αναλυτές, σύμφωνα με το Ukraine Business News, εκτιμούν ότι, υπό την προϋπόθεση πως η Δύση θα συνεχίσει να στηρίζει την Ουκρανία και με βάση τα αποτελέσματα του 2024, η υποτίμηση της γρίβνας εντός του 2025 δεν θα υπερβεί το 10%, με τη συναλλαγματική της ισοτιμία στο τέλος του έτους να εκτιμάται πως θα διαμορφωθεί λίγο χαμηλότερα από ₴46 ανά δολάριο. Τον Ιούλιο του 2022, πέντε μήνες μετά το ξέσπασμα του πολέμου, η Κεντρική Τράπεζα της χώρας είχε υποτιμήσει την επίσημη συναλλαγματική ισοτιμία της γρίβνας, προκειμένου να προστατεύσει τα συναλλαγματικά της αποθέματα, σε ₴36,7 ανά δολάριο, έναντι του ₴29,25/δολάριο στο οποίο είχε κρατηθεί το νόμισμα κατά το προηγηθέν πεντάμηνο. Σήμερα, η ισοτιμία βρίσκεται περίπου στις ₴41,7 ανά δολάριο, με ετήσια μεταβολή μέχρι στιγμής της τάξης του 8,79%.

Όσο για την αξία του ορυκτού πλούτου της χώρας, δεν μπορεί να προβλεφθεί με καμία ασφάλεια το πώς θα διαμορφωθεί, αφού οι αγορές εμπορευμάτων είναι ασταθείς και τα μέταλλα πολύ πιο ευμετάβλητα από τα ορυκτά καύσιμα. Άλλωστε, τα “μεταλλοκεντρικά” ενεργειακά συστήματα είναι ακόμη νεαρά και το ενδιαφέρον μετατοπίζεται εύκολα από το ένα μέταλλο σε κάποιο άλλο, ανάλογα με την τεχνολογική πρόοδο και τις νέες εφαρμογές στις οποίες αξιοποιούνται.

Με σχετική ασφάλεια μπορεί να προβλεφθεί ότι το τιτάνιο, μέταλλο χρήσιμο στην αμυντική βιομηχανία, θα τα πάει καλά, λόγω της ενίσχυσης των αμυντικών δαπανών, ενώ και το νέον, που χρησιμοποιείται στους ημιαγωγούς, αναμένεται να κινηθεί σε θετικά επίπεδα, χάρη στην αλματώδη πρόοδο της Τεχνητής Νοημοσύνης. Το ίδιο εκτιμάται ότι θα συμβεί και με το γάλλιο, ένα σπάνιο μέταλλο που, επίσης, χρησιμοποιείται σε ημιαγωγούς, καθώς και σε φωτοβολταϊκά, σε φώτα LED, σε κυκλώματα και μετατροπείς ισχύος. Το γεγονός, μάλιστα, πως η Κίνα επέβαλε πρόσφατα ελέγχους εξαγωγών στο γάλλιο ως απάντηση στους δασμούς των ΗΠΑ, εκμεταλλευόμενη τον σχεδόν απόλυτο έλεγχό της επί της παραγωγής εξευγενισμένου γαλλίου, θα μπορούσε να δώσει την ευκαιρία στην Ουκρανία να γίνει απαραίτητη για τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού. Ωστόσο, η αγορά είναι αρκετά μικρή από οικονομική άποψη κι ως εκ τούτου τα εκτιμώμενα οφέλη περιορισμένα.

Οι σπάνιες γαίες της Ουκρανίας ως ανάχωμα στο κινέζικο μονοπώλιο

Η επιθυμία του Τραμπ να βάλει χέρι στις σπάνιες γαίες της Ουκρανίας ακούγεται ρεαλιστική και λογική, αν σκεφτούμε το μέγεθος του ορυκτού πλούτου της χώρας, αλλά στην πραγματικότητα, μάλλον, είναι μία λιγότερο συνετή επιλογή, αφού η κατασκευή νέων υποδομών για την εκμετάλλευση των πόρων που θα μπορούσαν να “κερδίσουν” οι ΗΠΑ απαιτεί κάποιες δεκαετίες και το σενάριο πως το Κογκρέσο θα υπέκυπτε να νομοθετήσει βεβιασμένα για να διευκολύνει τη διαδικασία είναι ανεδαφικό. Με αυτά τα δεδομένα, οι ΗΠΑ δεν θα κατάφερναν καθόλου σύντομα να ικανοποιήσουν τη βασική τους επιδίωξη που είναι να απαρνηθούν την κινέζικη κυριαρχία, η οποία λαμβάνει σχεδόν μονοπωλιακό χαρακτήρα, αφού η Κίνα κατέχει περίπου το 90% της παραγωγής σε παγκόσμια κλίμακα.

Από την άλλη, βάσει των υφιστάμενων ισορροπιών, φαίνεται πως η Ευρώπη έχει να κερδίσει τα περισσότερα από την απελευθέρωση των ουκρανικών ορυκτών πόρων. Αυτή τη στιγμή, η Ευρώπη είναι εγκλωβισμένη μεταξύ της επιθετικής εμπορικής των ΗΠΑ και της αυξανόμενης πίεσης που ασκεί η Κίνα χάρη στην υπέροχή της στην καθαρή τεχνολογία. Ωστόσο, αυτή ακριβώς η υπεροχή δημιουργεί στο Πεκίνο μεγάλη εξάρτηση από τις εξαγωγές, το σημαντικότερο μέρος των οποίων απορροφά η Ευρώπη, η οποία, με τη σειρά της, θα προτιμούσε να “σπάσει” την εξαρτητική της σχέση με την Κίνα· έργο που μοιάζει ακατόρθωτο με τα υπάρχοντα δεδομένα, αφού σήμερα το 98% (!) των σπάνιων γαιών που χρησιμοποιούνται στην Ευρώπη εισάγεται από την Κίνα.

Έτσι, το Κίεβο θα ήταν ένας πολύτιμος σύμμαχος για την ΕΕ, με βασικό, όμως, εμπόδιο και εδώ (όπως και στην περίπτωση των ΗΠΑ) ότι θα χρειάζονταν νέες υποδομές για την εξόρυξη των κοιτασμάτων, η κατασκευή των οποίων είναι ένα εξαιρετικά δύσκολο και χρονοβόρο έργο, ειδικά ενόσω η οικονομία της ΕΕ είναι ακόμη ευάλωτη και οι αγορές αποπροσανατολισμένες.

Εάν, λοιπόν, η ΕΕ δεν μπορέσει να αποκομίσει, τελικά, όφελος από τον ορυκτό πλούτο της Ουκρανίας, πώς θα της παράσχει τις απαραίτητες εγγυήσεις, ώστε να βγει από τον πόλεμο πληγωμένη, αλλά με προοπτικές ανάκαμψης;

«Στεκόμαστε στο πλευρό της Ουκρανίας και θα εκπληρώσουμε όλες τις ευθύνες μας για να διασφαλίσουμε την ειρήνη και την ασφάλεια στην Ευρώπη», δήλωσε ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν μετά από την άτυπη τηλεδιάσκεψη της Τετάρτης (20/2), στην οποία συμμετείχαν 19 ευρωπαϊκές χώρες και ο Καναδάς. Τόνισε, ακόμη, ότι είναι αναγκαίο να γίνουν σεβαστά τα δικαιώματα των Ουκρανών και ότι η ειρήνη θα πρέπει να είναι μακρόπνοη και να συνοδεύεται από ισχυρές και αξιόπιστες εγγυήσεις.

Ωστόσο, «εγγυήσεις ασφαλείας» είχε ζητήσει από τη Δύση και ο Πούτιν πριν εισβάλει στην Ουκρανία το 2022, προβάλλοντας – τότε – διάφορα αιτήματα, τα περισσότερα εκ των οποίων αφορούσαν το ΝΑΤΟ (ένταξη της Ουκρανίας, όπλα κρούσης στα ρωσικά σύνορα, κλπ.). Η Ευρώπη καλείται, για μία ακόμη φορά, να δώσει εγγυήσεις, προκειμένου να αποφευχθεί ένας αναδυόμενος νέος “πόλεμος” για τους ουκρανικούς πόρους – και αυτή την φορά η ίδια η Ευρώπη δεσμεύει εαυτόν να εγγυηθεί, τη στιγμή που πλέον βρίσκεται αντιμέτωπη όχι με έναν δύσκολο “συνομιλητή”, αλλά με δύο.

Ηλιάνα Χατζηδημητρίου

#σπάνιες_γαίες #Ουκρανία #Ρωσία #ΗΠΑ #Ευρώπη