Μια συλλογική περιπέτεια: Το Παρίσι γιορτάζει τον εορτασμό των 100 χρόνων σουρεαλισμού

18:17 2/1/2025 - Πηγή: Bovary

Από τον Μαξ Έρνστ στον Σαλβαδόρ Νταλί, από την Ντόρα Μάαρ ως τον Τζόρτζιο Ντε Κίρικο, η έκθεση «Σουρεαλισμός», που φιλοξενείται στο Κέντρο Πομπιντού, στο Παρίσι, ως τις 12 Ιανουαρίου, περικλείει μια εκθαμβωτική πανδαισία δημιουργικότητας, που εξυμνεί τις καλλιτεχνικές δυνατότητες του ασυνείδητου, και…τα παπούτσια. 

Η συγκίνηση δεν είναι μια λέξη που συνδέουμε με τον υπερρεαλισμό, αλλά την αισθάνεσαι όταν περπατάς σε έναν διάδρομο με μεγεθυμένες φωτογραφίες και μπαίνεις στη σπουδαία έκθεση του Πομπιντού για

τα 100ά γενέθλια του κινήματος, σημειώνει ο Τζόναθαν Τζόουνς, κριτικός τέχνης της βρετανικής Guardian. 

Όλοι οι καλλιτέχνες ήταν τόσο νέοι όταν δημοσιεύτηκε το πρώτο μανιφέστο του υπερρεαλισμού τον Οκτώβριο του 1924: πέρασε όντως ένας ολόκληρος αιώνας; Να ο ζωγράφος Ιβ Τανγκί με ένα πανκ χτένισμα να κάνει γκριμάτσες για την αυτόματη κάμερα, να κι ο Σαλβαδόρ Νταλί που κλείνει τα μάτια του σαν να κοιμάται.

Αυτοί οι άνθρωποι είναι αστείοι και διασκεδάζουν. Από όλα τα κινήματα της μοντέρνας τέχνης, οι υπερρεαλιστές ήταν αυτοί που απολάμβαναν καλύτερα την επανάστασή τους. «Στην άψογα μελετημένη έκθεση του Πομπιντού, αυτή η ευχαρίστηση διαφαίνεται καθώς συναντάς αυτούς τους καλλιτέχνες, όλοι νεκροί πλέον, όχι τόσο ως γίγαντες της ιστορίας της τέχνης όσο ως εξαιρετικά διασκεδαστικούς φίλους», σημειώνει ο Τζόουνς.

Η είσοδος στην έκθεση γίνεται μέσα από το στόμα ενός τέρατος

Για να αποκτήσετε πρόσβαση σε αυτό το εντυπωσιακό τούνελ με τα πορτρέτα τους, περνάτε μέσα από το στόμα ενός τέρατος. Όπως και η σπειροειδής δομή της έκθεσης, έχει ως πρότυπο τις κλασικές υπερρεαλιστικές εκθέσεις που επινόησε ο Μαρσέλ Ντισάν, παρασύροντάς σας να χαθείτε σε ονειροπολήσεις. 

Στο πλαίσιο αυτής της ελικοειδούς δομής, η έκθεση του Πομπιντού δεν έχει μεγάλη χρονολογική σχολαστικότητα. Η εγκατάσταση Chambre 202, Hôtel du Pavot της Ντοροτέα Τάνινγκ, από το 1970, ενός δωματίου ξενοδοχείου στο Παρίσι που κατακλύζεται από γυμνά φαντάσματα, είναι πλάι στους πίνακες του Ντε Κίρικο, από τις παραμονές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, που αναδρομικά αναγνωρίστηκαν ως υπερρεαλιστικοί από το μανιφέστο του 1924.

Ο γραμμικός χρόνος δεν έχει νόημα

Ο γραμμικός χρόνος είναι μια από τις τετριμμένες πραγματικότητες που οι υπερρεαλιστές περιφρονούσαν. Στο Premonitory Portrait of Guillaume Apollinaire του Ντε Κίρικο, ζωγραφισμένο στις αρχές του 1914, ο ποιητής Απολλιναίρ έχει έναν στόχο στο κεφάλι του. Ο Απολλιναίρ θα τραυματιστεί πράγματι θανάσιμα στο κεφάλι στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. 

Ο Ντε Κίρικο ισχυρίστηκε ότι το είχε προβλέψει σε αυτόν τον πίνακα και οι υπερρεαλιστές τον πίστεψαν. Παρουσιάζει επίσης μια κλασική προτομή που φοράει γυαλιά. Και ένα ζελεδάκι από ένα ψάρι.

Αν και οι υπερρεαλιστές θαύμαζαν τον Φρόιντ, δεν ήταν επιστημονικά «φροϋδικοί». Τους γοήτευαν τα οράματα, το ανεξήγητο. Ο συγγραφέας του μανιφέστου του 1924, Αντρέ Μπρετόν, ήταν ποιητής, όπως και οι συνιδρυτές του, όπως ο Πολ Ελιάρ και ο Ρομπέρ Ντενό: οι «έρευνές» τους στα όνειρα και την αυτόματη γραφή επιχειρούσαν να ξεκλειδώσουν τις πηγές της ποιητικής έμπνευσης. 

«Η υπερρεαλιστική τέχνη, επίσης, όπως βλέπουμε εδώ, απελευθερώνει εικόνες που είναι καθαρή ποίηση: ο καλλιτέχνης δεν καταλαβαίνει και δεν μπορεί να εξηγήσει από πού προέρχονται», σχολιάζει ο κριτικός της Guardian.

Οποιαδήποτε εκλογίκευση θα μπορούσε να προσφέρει η Ντόρα Μάαρ για τη φωτογραφία της του 1934, στην οποία απεικονίζεται το χέρι μιας γυναίκας να αναδύεται από ένα κοχύλι, θα ήταν περιττή. Το ίδιο θα συνέβαινε και με οποιαδήποτε ερμηνεία που θα μπορούσε να δώσει ο Μαξ Έρνστ για το μυθιστόρημα κολάζ του La Femme 100 têtes, με τις μπερδεμένες μυστηριώδεις συνδέσεις των κομμένων βικτοριανών χαρακτικών.

Αυτό που σε παρασύρει, γελώντας και θαυμάζοντας, είναι η χαρά και η απελευθέρωση που ένιωθαν οι καλλιτέχνες κάνοντας την τέχνη τους, ή μάλλον αφήνοντάς την να γίνει από άγνωστες δυνάμεις. Από τη στιγμή που εγγράφηκες ως υπερρεαλιστής και υιοθέτησες τις μεθόδους του κινήματος, η τέχνη ξεγλιστρούσε από μέσα σου απρόσκλητη. 

Από τα κερογραφικά έργα του Έρνστ μέχρι τα Rayogrammes του Μαν Ρέι, που δημιουργούνται τοποθετώντας αντικείμενα σε ευαίσθητο χαρτί, οι υπερρεαλιστές βρήκαν μαγικές τεχνικές για να ξεκλειδώσουν το ασυνείδητο.

Η υπερρεαλιστική τέχνη είναι κυριολεκτικά ανεύθυνη. Ο καλλιτέχνης παραδίδει τη δημιουργικότητα στον ψυχισμό και ό,τι έρθει, θα έρθει. Αυτό την κάνει υπέροχα βρώμικη. Οι επιθυμίες απελευθερώνονται χωρίς καμία εσωτερική λογοκρισία. 

Φυσικά κανένας σουρεαλιστής δεν ήταν πιο γραφικός και γνωστός για τις διεφθαρμένες φαντασιώσεις του από τον Νταλί. Ο πίνακάς του του 1929 Ο Μεγάλος Αυνανιστής βρίσκεται στο «άτακτο δωμάτιο» της έκθεσης, μαζί με το Scatological Object Functioning Symbolically, ένα αφιέρωμα στον φετιχισμό των παπουτσιών και στην Γκαλά. Ή στα παπούτσια της Γκαλά, ίσως. 

Το προκλητικό κακόγουστο γούστο του είναι παραληρηματικά αιώνιο. Αν αμφιβάλλετε για την ιδιοφυΐα του, κοιτάξτε τον πίνακα του 1931 Το όνειρο - μια γυναίκα με πράσινο χρώμα στις σκιές, με τα μαλλιά της να ρέουν σαν νερό, και μυρμήγκια πρόσωπό της.

Αυτή η έκθεση κάνει τον υπερρεαλισμό να μοιάζει εύκολος και συγκεντρώνει τους πολλούς ανθρώπους που ασπάστηκαν τον επαναστατικό ηδονισμό του. Ωστόσο, το πραγματικό μυστήριο που αποκαλύπτεται είναι το πώς ένα καλλιτεχνικό κίνημα που δεν έπαιρνε τον εαυτό του στα σοβαρά και συχνά έχει απορριφθεί ως μοντερνισμός light δημιούργησε τέτοια αριστουργήματα, καταλήγει ο Τζόναθαν Τζόουνς της Guardian.

Διαβάστε περισσότερα στο bovary.gr