«Επιστρέφοντας στον Καρλ Μαρξ»; Σαν σήμερα ο θάνατος του…

21:34 14/3/2022 - Πηγή: militaire

Αντέχουν οι ιδέες του Μαρξ; 

Από το dimosiografia.gr      

Υπάρχουν οι εξής δρόμοι κατανόησης της μαρξιστικής σκέψης και του Καρλ Μαρξ: πρώτον, να διαβάσεις Πλάτωνα, την ώριμη Πολιτεία και το φιλοσοφικό ρέκβιεμ τους Νόμους του Πλάτωνα, ο οποίος βασίζει τη φιλοσοφία του σε μαθηματικά μοντέλα αντίληψης και αποτελεί το μύχιο κόσμο της ουτοπίας του κομμουνισμού· δεύτερον, να διαβάσεις τα ίδια τα κείμενα του Γερμανού φιλοσόφου Karl Marx (1818-1883), αλλά και του Friendrich Engels (1820-1895), σε χρονολογική σειρά κατά το 19ο

αιώνα και έπειτα σε θεματική συσχέτιση· τρίτον, να μελετήσεις όλες τις ερμηνείες του έργου των δύο φιλοσόφων, εντάσσοντας αυτές στο ιδεολογικό και ιστορικό συγκείμενο του 20ου αιώνα.

Το παρόν εγχειρίδιο είναι μια μοντέρνα επιτομή του μαρξισμού και της μαρξιστικής σκέψης από το 19ο, τον 20ο και ελπιδοφόρα σήμερα στον 21ο αιώνα. Τρεις αιώνες μάλλον δεν είναι αρκετοί και τα κείμενα του Marx και του Engels, όλα μας έχουν μείνει ανοιχτά προς διερεύνηση και συγκριτική ανάλυση.

Προς μία σοσιαλιστική αλλαγή 

Ο καπιταλισμός είναι η οικονομική επιβολή της μπουρζουαζίας στο κοινωνικό σύνολο, ενώ ο ιμπεριαλισμός αποτελεί το έμπρακτο στρατιωτικό και πολιτικά επιβεβλημένο καθεστώς στον καπιταλισμό. Με βασικό θεωρητικό κείμενο το ομώνυμο βιβλίο του John Hobson, με τίτλο Imperialism: A Study, γραμμένο το 1902, ο σημερινός ιμπεριαλισμός μας κληροδοτήθηκε σε τρεις φάσεις (1875-1945, 1945-1991, 1991 έως σήμερα). Όπως ξεκαθαρίζει ο δημοσιογράφος Πέτρος Παπακωνσταντίνου στο αντίστοιχο κεφάλαιο του εν λόγω βιβλίου με τίτλο «Γεωπολιτικές Αντιθέσεις στο Σύγχρονο Ιμπεριαλισμό», ο Μαρξ έκανε κριτική στον οικονομικό καπιταλισμό μέσα από τα κείμενά του και ο Λένιν πολιτική προπαγάνδα με τα μαρξιστικά κείμενα. Ουδείς δημιούργησε αυτοτελή, αλλά το περίγραμμα μιας θεωρητικής θέσης για ένωση των τάξεων μετά την ένοπλη πάλη και την ανατροπή των δεδομένων άδικων καπιταλιστικών καθεστώτων.

Αντιθέτως, η ανταπάντηση του σοσιαλισμού ως συνένωση ατόμων και δυνατοτήτων πηγάζει από την ανάγκη της ισότιμης συμμετοχής στα μέσα παραγωγής και στην αξιοποίηση των πόρων μιας κοινότητας. Οι δύο φύσεις του σοσιαλισμού, ο ουτοπικός σοσιαλισμός (από τον Claude-Henri de Rouvroy de Saint-Simon έως τον Pierre-Joseph Proudhon) και ο επιστημονικός σοσιαλισμός (Karl Marx), αμφότεροι επεδίωξαν την Αλλαγή είτε με ιδέες, είτε με κριτική στην υπάρχουσα οικονομία. Αρχές στον 19ο αιώνα, η ετυμολογία άλλωστε του σοσιαλισμού από τη Λατινική, από το ρήμα πρώτης συζυγίας ρ. socio (μτφρ. μοιράζομαι) και το αντίστοιχο λατινικό ουσιαστικό δεύτερης κλίσης ουσ. socius-ii (μτφρ. σύντροφος), ο σοσιαλισμός ως έννοια προϋποθέτει την κοινωνικοποίηση σε οριζόντια ιεραρχία χωρίς ίχνος κάθετου μηχανισμού τάξης ή ηθικής κρίσης. Οι επαναστάσεις του 20ου αιώνα όμως δεν μπόρεσαν να είναι απολύτως επιτυχείς. Ο καθηγητής Θεωρίας Κράτους και Δικαίου Δημήτρης Καλτσώνης στο αντίστοιχο κεφάλαιο με τίτλο «Λαϊκή Εξουσία και Δημοκρατία – Η Εμπειρία των Επαναστάσεων του 20ου αιώνα» στον παρόντα τόμο επισημαίνει τα κύρια αίτια ανεπάρκειας στην πράξη. Οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις είτε έγιναν σε χώρες με χαμηλό μορφωτικό, πολιτιστικό και παραγωγικό επίπεδο, είτε η ηγεσία απομονώθηκε σε έναν φαύλο κύκλο εξουσίας, απειρίας και εμφύλιας πολιορκίας intra ή extra muros. Οι επαναστατημένες δημοκρατίες δεν έφεραν τον οικονομικό και πολιτικό μετασχηματισμό, καθώς η μαρξιστική θεωρία έμεινε μισή. 

Οι παραδοχές του μαρξισμού στον 21ο αιώνα       

Ο Μαρξ μίλησε για χειραφέτηση και προσωπική αλλαγή στις ανθρώπινες κοινωνίες από κάτω προς τα πάνω. Οι κοινωνικές τάξεις είναι ιστορικά κατασκευασμένα δίπολα (αστοί/προλετάριοι) που αντανακλώνται στον τρόπο ζωής και στην ποιότητα ζωής.  Ένα καλό παράδειγμα είναι η υγιεινή και η ιστορία της τουλάχιστον στην Ευρώπη το 18ο και τον κομβικό 19ο αιώνα.  Ο ίδιος ο Marx, όπως παρατηρεί ο καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας Jean Batou, εκείνος αναφέρεται στην παράλληλη χρονικότητα. Ο Jean Batou με το εναρκτήριο κεφάλαιο «Η Επικαιρότητα του Καρλ Μαρξ» τονίζει ότι τα χειρόγραφά του αποτελούνται από τετράδια, τις ποικίλες εκδοχές του Κεφαλαίου και ένα μεγάλο μέρος καταλαμβάνει στο έργο των Marx-Engels η μεταξύ τους Αλληλογραφία. Το εμβληματικό Κεφάλαιο του Μαρξ για τον καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας Γιώργο Μανιάτη στο κεφάλαιό του με τίτλο «Ο Μαρξ στον 21ο αιώνα» είναι σημαντικό επειδή εκεί γίνεται μια λογική ανάλυση του καπιταλισμού. Όταν ο Engels κάνει ποιοτική ανάλυση, ο Marx με εκκίνηση την αρχαία ελληνική φιλοσοφία ως αρχαιογνώστης ο ίδιος περνάει μετά στον Hegel και στο Δαρβίνο.

Η κοινωνική πυραμίδα ακόμη σήμερα προωθεί την πόλωση των τάξεων με τους μισθωτούς να αποτελούνε τη μεγάλη μερίδα του λέοντος, έπονται οι αυτοαπασχολούμενοι και η τάξη των εργοδοτών μειώνει τον πληθυσμό της, με αποτέλεσμα, όπως σημειώνει ο κοινωνιολόγος Ανδρέας Λύτρας, να επικαιροποιείται ο Marx στη γιγάντωση του καπιταλιστικού συστήματος για την οικονομία.  Όμως, όπως ρητά ξεκαθαρίζει εδώ ο καθηγητής Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου στο κεφάλαιο με τίτλο «Το Σύγχρονο Υποκείμενο της Κοινωνικής Ανατροπής: Η Εργατική Τάξη και η Πολιτική της Κοινωνικής Πλειονότητας», η κοινωνική επανάσταση θέλει και την ιδεολογία και κυρίως την πολιτική μαζί με την οικονομική ζύμωση. Παρακάτω, ο Ανδρέας Ζαφείρης αναφέρεται στην πάλη για την εξουσία μέσα από το συνδικαλισμό σε συνάφεια με τη μισθωτή εργασία όταν μόλις το 1824 ο συνδικαλισμός γεννάται μέσα στη βιομηχανική Ευρώπη είτε κατά επάγγελμα, είτε κατά ομοσπονδία.

Το εργατικό κίνημα εξάλλου ενθαρρύνει τις γυναίκες εργάτριες να συνδικαλιστούν και εντασσόμενες να διεκδικήσουν εργασία, εκπαίδευση και ψήφο γιατί ο φεμινισμός και ο συνδικαλισμός είναι τα δύο τέκνα της εκβιομηχάνισης στον 19ο αιώνα. Στη χώρα μας το πρώτο εργατικό σωματείο ιδρύθηκε το 1879 στη Σύρο, το μεγαλύτερο αστικό κέντρο στην Ελλάδα τότε με 50.000 κατοίκους. Ωστόσο, το φεμινιστικό κίνημα και το συνδικαλιστικό κίνημα έμειναν σε πυρήνες για τον Ανδρέα Ζαφείρη στο τελευταίο κεφάλαιο με τον τίτλο «Από την Α΄ Διεθνή των Εργατών στο Συνδικαλιστικό Κίνημα του 21ου αιώνα». Από την αρχή του βιβλίου άλλωστε ο συνδικαλισμός επέχει σύνδεσμο ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και το κράτος δικαίου.

Οι πολυεθνικές μάλιστα στον 20ο αιώνα επιβαρύνανε τον κατακερματισμό, με το τοπικό και το εθνικό ν’ αποκτούν διεθνικές διαστάσεις. Όμως, όταν ο συνδικαλισμός επιτύχει στους ομίλους πια, όπως γράφει από την αρχή ο οικονομολόγος Γιάννης Τόλιος «Η Ιστορική Τάση της Καπιταλιστικής Συσσώρευσης και τα Εναλλακτικά Μέλλοντα», τότε έχει καλύτερες αποδόσεις συνολικά, για παράδειγμα με την παράλληλη διεκδίκηση για την 6ωρη μισθωτή εργασία. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτό είναι το νέο σκανδιναβικό μοντέλο στην εργασία, σύμφωνα με το 6ωρο στη Σουηδία, που το προωθεί επίσης σήμερα η πρωθυπουργός στη Φινλανδία.

Ρωσία και Κούβα: Οι Μεγάλες Επαναστάσεις    

Από εκεί και πέρα οφείλουμε να εξετάσουμε τα δύο επαληθευμένα πειράματα, Κούβα και Ρωσία, όπως αναπτύχθηκαν στον 20ο και στον 21ο αιώνα, καθώς ανάλογα παραδείγματα ριζοσπαστικής πολιτικής (Βενεζουέλα, Βολιβία) και τις ζωντανές επαναστάσεις στην ασιατική ήπειρο (Κίνα, Βιετνάμ, Β. Κορέα), πού πέτυχαν και πού αποτυγχάνουνε ακόμα. Οι ρεβιζιονιστές έχουνε θέση στη σοσιαλιστική επανάσταση ή ο αυταρχισμός της εξουσίας είναι πάντοτε ο ίδιος;

Κεντρική θέση για την κουβανική εμπειρία έχει το σημαντικότατο κεφάλαιο του José Oriol Marrero Martinez «Η Εμπειρία της Κούβας στη Διαδικασία του Σοσιαλιστικού Μετασχηματισμού», με την ενσωμάτωση μέσω της κατάκτησης, που στοίχειωνε το νησί για μισό αιώνα (1898-1958) και τους επιβεβλημένους οικονομικούς και κοινωνικούς όρους που έφεραν την Επανάσταση στην Κούβα (1959-1961). Η Κουβανική Επανάσταση, που έγινε χωρίς την όποια κομματική καθοδήγηση ή άνωθεν πατερναλισμό, αλλά ήτανε απολύτως αναγκαία, όπως αποδεικνύει ο Πρόξενος της Κούβας στην Ελλάδα, όταν εξηγεί τους λόγους που από την επίθεση στη Μονκάνδα και το Κίνημα της 26ης Ιουλίου η Κούβα απέκτησε ηγεσία και ένοπλο αγώνα συλλογικά. Η Σοσιαλιστική Επανάσταση στην Καραϊβική ήτανε το συνεπαγόμενο αποτέλεσμα της γεωγραφίας της Κούβας και της οικονομικής αυτοδιαχείρισης, ήτοι της πολιτικής ανεξαρτησίας για ένα ανεξάρτητο κράτος-νησί υπό άνομη ιμπεριαλιστική κατοχή.

Ο διεθνισμός στην υγεία και η ανθρωπιστική πολιτική έκαναν το σοσιαλισμό υπαρκτή πράξη επιτυχίας. Μια αλήθεια που αποδείχτηκε πολλάκις στον 20ο αιώνα όταν υπήρχε ανάγκη (λ.χ. Αιθιοπία, Αλγερία, Γκάνα, Ουγκάντα, Χιλή) και στο ανυπέρβλητο Chernobyl με ολοκληρωμένη ιατρική θεραπεία 25.000 έμμεσων θυμάτων του πυρηνικού αντιδραστήρα μέχρι τώρα. Αλλά και αποκλειστικά στον 21ο αιώνα στην πρόσφατη επιδημία Ebola το 2014 στην Αφρική και φυσικά στην παρούσα πανδημία της Covid-19, όταν η Κούβα έστειλε τον περασμένο Μάρτιο επανδρωμένη ιατρική αποστολή στην ακμάζουσα καπιταλιστική Ιταλία που ένιψε τας χείρας.

Η πολυφωνία επιβάλλεται μέσα σε σοσιαλιστικά περιβάλλοντα καθώς το κρατικό πλαίσιο δεν πρέπει να μιμείται τα υπόλοιπα κράτη στα αρνητικά. Ο Mikhail Alexandrovich Bakunin (1814-1876) είχε ωστόσο δει το πρόβλημα στην ηγεσία, όπως σημειώνει στο αντίστοιχο κεφάλαιό του για το σύγχρονο ρωσικό καπιταλισμό ο οικονομολόγος Georgy Tsagolov «Ο Μαρξ και ο Σύγχρονος Καπιταλισμός στη Ρωσία – Προβλήματα των Αριστερών Δυνάμεων». Γνωρίζω επίσης από μαρτυρία της συζύγου του πως αυτό το χάσμα στην εξουσία το είδε αργότερα και ο Ελληνορώσος λογοτέχνης και ποιητής μας Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978) και μάλιστα ο ίδιος το επεσήμανε στα μέσα του 20ου αιώνα όπως εκδηλώθηκε με καθαρή παράνοια στην περίπτωση του Stalin. Αυτοί οι δύο, ο ένας πριν και ο άλλος συγχρόνως, εκείνοι μάλλον είναι οι μόνοι που τόλμησαν να επισημάνουν την ηγετική εξουσία ως απειλή, αποτελώντας έτσι το καλύτερο παράδειγμα επίρρωσης των αρχικών φόβων του Bakunin και όχι δυστυχώς του ίδιου του Marx.

Η Σοβιετική Ρωσία με τη μαρξιστική καθοδήγηση μέσα από τα μάτια αρχικά του Lenin και έπειτα του πατερούλη Stalin πέτυχε μια σοσιαλιστική επανάσταση με αξιώσεις. Τη Ρωσική Επανάσταση στήριξαν θεωρητικά οι Rosa Luxemburg, εντάσσοντάς την στο Μεγάλο Πόλεμο, και ο Karl Liebknecht στη Γερμανία αλλά και οι Vladimir Lenin, Julius Martov και Leon Trotsky στη Ρωσία με πληθώρα από θεωρητικά κείμενα. Ο Marx όμως αγιοποιήθηκε, όπως σημειώνει εύγλωττα ο Georgy Tsagolov, ενώ ο  Engels είχε θαυμαστές σε μία σοσιαλιστική χώρα απ’ όπου ο πατέρας του ρωσικού μαρξισμού Georgi Valentinovich Plekhanov αναγκάστηκε να φύγει. Η Περεστρόικα, εντάθηκε μετά το Chernobyl καθώς η πυρηνική αντιμετώπιση ανέδειξε την πολιτική της συγκάλυψης εντός ΕΣΣΔ, κι έφερε όντως έναν εκδημοκρατισμό, αλλά με το πρόσχημα της πολιτικής μεταρρύθμισης, τα οικονομικά αποτελέσματα ήτανε αντιστρόφως ανάλογα. Η αντεπανάσταση ήτανε καπιταλιστική και κυρίως αντιμαρξιστική.

Η ενδιάμεση σοσιαλιστική εμπειρία, η Κινέζικη Επανάσταση, δεν θα  μπορούσε να αποτελεί παρά ξεχωριστό βιβλίο ή ακόμη πολλά περισσότερα αυτόνομα εγχειρίδια ανάλυσης για μια υβριδική μελέτη-περίπτωσης, όπως αποκαλεί την καπιταλιστική σήμερα λαϊκή δημοκρατία, ο καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Δημήτρης Καλτσώνης στο μοναδικό έργο του στην ελληνική βιβλιογραφία για την Κίνα, Το κράτος στην Κίνα 1949-2019, Αθήνα, εκδόσεις Τόπος. Ο κ. Καλτσώνης συγκρίνει εδώ τη Ρωσική Επανάσταση με την Κινέζικη, αλλά η κύρια διαφορά είναι η διευρυμένη οικονομία της αγοράς για τα δύο πλέον διαφοροποιημένα παραδείγματα σοσιαλιστικής εφαρμογής των μαρξιστικών αρχών.  Παρά ταύτα, η Κίνα είναι η δεύτερη οικονομική δύναμη παγκοσμίως, αναδυομένη μέσα από μία ελεγχόμενη κρατική/εθνική παρέμβαση, ούσα πάντα στο καπιταλιστικό απυρόβλητο, ακόμα και της κρίσης 2008-2015.

Ο Καρλ Μαρξ και οι μαρξιστές σήμερα  

Οι συγγραφείς του τόμου ανατρέχουνε συχνά-πυκνά στα ίδια τα κείμενα των Marx-Engels και των συνομιλητών τους όταν παραθέτουνε αυτούσια τα διανοήματα προς εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Μόνο όταν αφήσουμε τα πρωτότυπα κείμενα στον αναγνώστη, τότε μόνο τα μαρξιστικά έργα θα είναι ανοιχτά στην ερμηνεία και κυρίως στην ανατροφοδότηση. Τα αυτόγραφα έργα πορεύονται παράλληλα με την επιστημονική ανάλυση από τους έγκυρους μελετητές. Η τελευταία παγκόσμια οικονομική κρίση άλλωστε μας έφερε πίσω στο Marx τον οποίο είχαμε αφήσει στην άκρη από τις αρχές της απομαρξιστικής δεκαετίας του 1990 σχεδόν για δύο δεκαετίες και, όπως παρατηρεί ο Tsagolov, τον ανακαλύψαμε εκ νέου το κρίσιμο 2008, οπότε το Κεφάλαιο γνωρίζει απίστευτη εκδοτική επιτυχία. Όσο το ιδιωτικό κεφάλαιο κατατρύχει την παγκόσμια ευημερία με εκμετάλλευση εργασίας και ιδεολογίας, τόσο ο Γερμανός θα είναι παρών.

Tο παρόν βιβλίο αποτελεί την επισκόπηση και μια επίτομη εισαγωγή και μία συνολική προσέγγιση στην ιστορία του φαινομένου Καρλ Μαρξ. Ο Γερμανός από την Πρωσία, γαλουχημένος με ένα απόλυτο σύστημα στην εκπαίδευση, εκείνος πέτυχε και μας άλλαξε την οπτική. Αυτό δεν σημαίνει πως ό, τι έγραψε είναι Ευαγγέλιο γιατί αυτό ήτανε το σφάλμα, αλλά περισσότερο μια προσέγγιση ανασυγκρότησης του ευρωπαϊκού χώρου μετά από την παλινόρθωση της μοναρχίας που συνέταξε κάθε πυρήνα επανάστασης στη γηραιά ήπειρο.

Ο φιλόσοφος Καρλ Μαρξ, συνεχίζοντας το πολιτικό πλατωνικό έργο σε μονολογική περιγραφή, δεν παύει να μας αφυπνίζει για τρεις αιώνες συνεχώς.

Στα 200 χρόνια από τη γέννηση του Karl Marx, ο Μαρξιστικός Χώρος Μελέτης και Έρευνας διοργάνωσε στην Αθήνα, ένα διήμερο επιστημονικό συνέδριο με ομιλητές, όπως ο Jean Batou, José Oriol Marrero Martinez και o †Georgy Tsagolov και επιφανείς Έλληνες (Ανδρέας Ζαφείρης, Δημήτρης Καλτσώνης, Ανδρέας Λύτρας, Γιώργος Μανιάτης, Πέτρος Παπακωνσταντίνου και Γιάννης Τόλιος), θέτοντάς μας τα δυο βασανιστικά ερωτήματα, εάν είναι πράγματι επίκαιρες οι γραφές του Καρλ Μαρξ και το πώς η μαρξιστική ερμηνεία ανανεώνει ιδεολογικά την Αριστερά.

Αντέχουν οι ιδέες του Μαρξ; Ανιχνεύοντας μια σύγχρονη στρατηγική για την Αριστερά, πρόλογος: Γιάννης Τόλιος, εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2020

The post «Επιστρέφοντας στον Καρλ Μαρξ»; Σαν σήμερα ο θάνατος του… appeared first on Militaire.gr.