Κάλαντα: Η ιστορία πίσω από το γιορτινό έθιμο

09:02 24/12/2020 - Πηγή: Youfly

Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά χωρίς κάλαντα δεν γίνονται! Δυστυχώς όμως φέτος δε θα γίνουν, εξαιτίας των περιοριστικών μέτρων που επιβάλλει η πανδημία του κορονοϊού. Έτσι, ας κάνουμε μία αναδρομή στην ιστορία του εθίμου και τα κάλαντα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς.

Τα κάλαντα, για όλους μας σχεδόν, αποτελούν μία από τις πιο γλυκές (και νοσταλγικές

πλέον) αναμνήσεις καθώς ανατρέχουμε πίσω στα ανέμελα παιδικά μας χρόνια.

Τότε που από το προηγούμενο βράδυ της Παραμονής των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είχαμε ετοιμάσει το τρίγωνο, τη φυσαρμόνικα, τη φλογέρα και όποιο άλλο μουσικό όργανο ήξερε και είχε ο καθένας και πέφταμε για ύπνο γεμάτοι προσμονή για το επόμενο πρωί που θα σηκωνόμασταν από νωρίς και θα χτυπούσαμε τις πόρτες στις γειτονιές για να πούμε τα κάλαντα, βγάζοντας το γιορτινό μας χαρτζιλίκι!

Πολλοί από εμάς δε, έφευγαν με γεμάτες τσέπες και στόματα από τα γλυκίσματα και τις χριστουγεννιάτικες λιχουδιές που μας κερνούσαν οι νοικοκυραίοι μαζί με τον οβολό τους. Αφού το 2020 θα μας στερήσει ακόμα και τις παιδικές φωνούλες που θα μας ρωτούσαν «Να τα πούμε;» προτού ξεκινήσουν να τραγουδούν τα κάλαντα, ας δούμε από πού κρατάει, πώς ξεκίνησε η ιστορία και τι συμβολίζει το πατροπαράδοτο αυτό γιορτινό έθιμο το οποίο διατηρείται ακέραιο μέχρι σήμερα σε όλη την ελληνική επικράτεια και είναι συνώνυμο των γιορτών των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς αλλά και των Θεοφανείων.

Ποια είναι η ιστορία πίσω από τα περιβόητα κάλαντα;

Στην ουσία τα κάλαντα αποτελούν δημοτικά ευχητικά και εγκωμιαστικά τραγούδια. Ο αρχικός τους ρόλος ήταν η αναγγελία του χαρμόσυνου μηνύματος της γιορτής των Χριστουγέννων, αλλά και το καλωσόρισμα του νέου έτους. Τα κάλαντα ξεκινούν κυρίως με χαιρετισμό στη συνέχεια αναγγέλλουν τη μεγάλη χριστιανική εορτή που φθάνει και καταλήγουν σε ευχές. Χαρακτηριστικό σημείο είναι η γλώσσα στην οποία ψάλλονται, δηλαδή στην καθαρεύουσα.

Εικάζεται ωστόσο ότι η προέλευση του εθίμου είναι διονυσιακή, καθώς στις αρχαίες διονυσιακές γιορτές τα παιδιά συνήθιζαν να τραγουδούν για την καλή χρονιά, κρατώντας ένα κλαδί ελιάς τυλιγμένο με μαλλί προβάτου, το οποίο συμβόλιζε την ευφορία και τη γονιμότητα. Ακόμα και το φιλοδώρημα που παίρνουν τα παιδιά που τραγουδούν τα κάλαντα έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα.

Στα χελιδονίσματα της αρχαίας Ελλάδας (κάλαντα της εαρινής πρωτοχρονιάς) τα παιδιά, αφού έλεγαν το άγγελμα της πρωτοχρονιάς και τις ευχές τους, χωρίς θρησκευτικές αναφορές, έλεγαν τις απαιτήσεις τους για φιλοδώρημα κι ύστερα περνούσαν στις απειλές των νοικοκυραίων.

Από πού προέρχονται τα κάλαντα;

Η λέξη κάλαντα, ετυμολογικά προέρχεται από τις Ρωμαϊκές καλένδες (calenda), δηλαδή τις πρώτες μέρες, του Ιανουαρίου, του πρώτου μήνα του χρόνου που γιορτάζονταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα. Πριν τον 2ο αιώνα π.Χ. ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου ήταν ο Μάρτιος κι έτσι η Πρωτοχρονιά γιορταζόταν τότε.

Αξίζει να αναφερθεί για την ιστορία, ότι αρχικά η Εκκλησία απέρριψε τα κάλαντα ως ειδωλολατρικό έθιμο, όμως αργότερα το αποδέχτηκε και το αφομοίωσε σε τέτοιο βαθμό ώστε να καταλήξουν να αποκτήσουν και θρησκευτικό περιεχόμενο.

Στο παρελθόν οι καλαντιστές κρατούσαν χάρτινο ομοίωμα καραβιού σε συσχετισμό με το πλοίο των Ανθεστηρίων της αρχαιότητας. Μην ξεχνάμε πως το καράβι είναι το Ελληνικό παραδοσιακό στόλισμα των γιορτών, καθώς ο στολισμός του χριστουγεννιάτικου δέντρου αποτελεί ξενόφερτη συνήθεια, προερχόμενη από τις καθολικές χώρες της Ευρώπης.

Τα κάλαντα έχουν γνωρίσει διάφορες παραλλαγές γεγονός που μας οδήγησε να τα διακρίνουμε σε εθνικά ή αστικά και στα τοπικά ή παραδοσιακά (κατά περιοχή). Αξίζει να σημειωθεί ότι στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από 30 παραλλαγές μόνο στον Ελλαδικό χώρο που διαμορφώνονται σύμφωνα με τις διαλέκτους, την παράδοση και τη μουσική του κάθε τόπου.

Έτσι, ενώ τα κάλαντα των Χριστουγέννων αποτελούν μια δοξασία στη θεία γέννηση του Χριστού, τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς χαρακτηρίζονται από τους ασυνάρτητους και ασύνδετους στίχους που είναι τουλάχιστον παράξενοι.

Τα Κάλαντα του Γιώργου ΣικελιώτηΗ άσημη ιστορία για τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα

Τι συμβαίνει, λοιπόν, με τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και της ιστορίας του, τα οποία εκτός από την αναφορά στον Άγιο Βασίλη δεν μοιάζουν να έχουν κάποια σύνδεση με τη γιορτή; Ο θρύλος μας πάει πίσω στο Μεσαίωνα. Πρόκειται για μία ιστορία αγάπης, όπου ο νέος εκφράζει τα αισθήματά του στην αρχόντισσα κοπέλα που του έχει κλέψει την καρδιά.

Κατά το Μεσαίωνα, λοιπόν, οι άνθρωποι κατώτερων στρωμάτων δεν είχαν το δικαίωμα να μιλούν με τους αριστοκράτες. Οι μόνες μέρες που μπορούσαν να μιλήσουν μαζί τους ήταν στις γιορτές, όταν και τους τραγουδούσαν διάφορα τραγούδια. Στους στίχους λοιπόν του τραγουδιού το παλληκάρι, αποκαλεί την κοπέλα, «ψηλή δενδρολιβανιά», επειδή φορούσε τα ψηλά κωνικά καπέλα της εποχής.

Μάλιστα την παρομοιάζει με τον θόλο της εκκλησίας, τόσο ψηλή! Διερωτάται, γιατί δεν τον καταδέχεται και την θεωρεί φτιαγμένη από ζάχαρη. Η σειρά των στίχων ακούγεται εναλλάξ, ένας στίχος των καλάντων που κάνει αναφορά στον Άγιο Βασίλη και τη νέα χρονιά, ένας στίχος που απευθύνεται στην κοπέλα.

Οι στίχοι των καλάντων της Πρωτοχρονιάς

Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά
Ψηλή μου δεντρολιβανιά
και αρχή καλός μας χρόνος
εκκλησιά με τ’ άγιο θόλος
Αρχή που βγήκε ο Χριστός,
άγιος και πνευματικός
στη γη να περπατήσει
και να μας καλοκαρδίσει
Άγιος Βασίλης έρχεται
και δεν μας καταδέχεται
από την Καισαρεία
συ είσαι αρχόντισσα κυρία
Βαστάει εικόνα και χαρτί
ζαχαροκάντιο ζυμωτή
χαρτί και καλαμάρι
δες κι εμέ το παλληκάρι
Το καλαμάρι έγραφε
την μοίρα του την έλεγε
και το χαρτί ομίλει
άγιε μου, άγιε μου καλέ Βασίλη