Giles Milton: «Χαμένος παράδεισος: Σμύρνη 1922»

08:16 25/3/2022 - Πηγή: Diastixo

Για την καταστροφή της Σμύρνης το 1922 έχουν γραφτεί αρκετά βιβλία από Έλληνες και ξένους συγγραφείς. Ένα από τα σημαντικότερα είναι ο Χαμένος παράδεισος του Βρετανού Τζάιλς Μίλτον (γενν. 1966), ο οποίος είναι συγγραφέας μυθιστορημάτων και μιας σειράς ιστορικών βιβλίων. Τα ιστορικά του έργα, που στηρίζονται σε προσωπικές μαρτυρίες, ημερολόγια, περιοδικά, επιστολές, δηλαδή σε πρωτογενείς πηγές, έχουν σημειώσει επιτυχία σε όλο τον κόσμο. Έχει γράψει βιβλία για τις βρετανικές Μυστικές Υπηρεσίες και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μα το πιο σημαντικό για τους Έλληνες αναγνώστες

είναι ο Χαμένος παράδεισος, μια συγκλονιστική παράθεση γεγονότων και μαρτυριών για την καταστροφή της Σμύρνης.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Το βιβλίο εκδόθηκε στην Αγγλία και στην Ελλάδα το 2008 και αμέσως αγκαλιάστηκε από τους Έλληνες σε όλο τον κόσμο. Στον πρόλογό του για τη νέα ελληνική έκδοση του 2022, ο Τζάιλς σημειώνει πως μετά την αμερικανική του έκδοση του ζητήθηκε να αναλάβει μια περιοδεία διαλέξεων στις ΗΠΑ. Επισκέφτηκε μεγάλες πόλεις (Νέα Υόρκη, Ουάσινγκτον, Βοστώνη) αλλά και μικρότερες, για να μιλήσει στους απογόνους Σμυρνιωτών, Ελλήνων και Αρμενίων, οι οποίοι είχαν εγκαταλείψει την πατρίδα τους στον απόηχο της καταστροφής του Σεπτεμβρίου του 1922. Πολύ συχνά άκουγε από τους ακροατές του τη φράση «Αυτό που συνέβη στη Σμύρνη ήταν τόσο επώδυνο, τόσο τραυματικό, που οι παππούδες μας αρνούνταν να μιλήσουν γι’ αυτό». Αυτοί οι απελπισμένοι επιζήσαντες, εξηγεί, ποτέ δεν μίλησαν για τους αγαπημένους τους συγγενείς που σφαγιάστηκαν στα χωριά έξω από τη Σμύρνη. Έθαψαν μέσα τους τον πόνο για την απώλεια των σπιτιών τους, των κειμηλίων και των πολύτιμων υπαρχόντων τους και, βεβαίως, ποτέ δεν επέστρεψαν στην αναγεννημένη και τουρκική πλέον Σμύρνη. Πολλοί από αυτούς θρηνούσαν μέχρι το τέλος της ζωής τους όσα είχαν χαθεί και υπέφεραν από βαθιά νοσταλγία.

Ο Χαμένος παράδεισος αρχίζει με τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν στο χρονικό της καταστροφής, Άγγλους, Λεβαντίνους, Αμερικανούς, Έλληνες, Τούρκους και Αρμένιους, καθώς και με χάρτες της Σμύρνης του 1922, της Ελλάδας και της Τουρκίας εκείνης της περιόδου, και την ελληνική προέλαση στη Μικρά Ασία. Το πρώτο κεφάλαιο, με τον τίτλο «Ο τροχός της τύχης», αρχίζει με μια συναρπαστική σκηνή του τούρκικου ιππικού που καλπάζει στην προκυμαία στις 9 Σεπτεμβρίου 1922, όταν χιλιάδες κάτοικοι της πόλης παρακολουθούσαν ανήσυχοι την είσοδό του στη Σμύρνη. Η είδηση της άφιξης του ιππικού εξαπλώθηκε ταχύτατα στην αμερικανική παροικία του Παραδείσου – ήταν η κατάληξη ενός σκληρού τριετούς πολέμου της Τουρκίας με την Ελλάδα, ενός πολέμου που διεξήχθη σε τουρκικό έδαφος, πολέμου τον οποίο η Βρετανία και άλλες δυτικές δυνάμεις είχαν υποστηρίξει εξοπλίζοντας τους Έλληνες.

Τι πήγε στραβά σ’ εκείνον τον πόλεμο; Τότε η Σμύρνη κατοικείτο κατά πλειονότητα από χριστιανούς. Ο ελληνικός πληθυσμός της ήταν διπλάσιος από εκείνον της Αθήνας και παντού υπήρχαν ίχνη του βυζαντινού παρελθόντος της. Οι χριστιανοί αποτελούνταν από Έλληνες, Αρμένιους, Λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικανούς. Όλοι αυτοί πίστευαν πως η πόλη θα γλίτωνε και για έναν επιπλέον λόγο: στο λιμάνι υπήρχαν τουλάχιστον 21 πολεμικά πλοία, μεταξύ των οποίων 11 βρετανικά, 5 γαλλικά και κάμποσα ιταλικά. Υπήρχαν επίσης και 3 μεγάλα αμερικανικά αντιτορπιλικά. Πίστευαν λοιπόν πως αυτά τα πλοία θα απέτρεπαν τις τυχόν αγριότητες του νικητή τουρκικού στρατού.

{jb_quote}«Ένα από τα δυνατότερα αισθήματα που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη ήταν το αίσθημα της ντροπής γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος».{/jb_quote}

Ωστόσο, γράφει ο Μίλτον, όσα συνέβησαν τις δύο εβδομάδες που ακολούθησαν λογίζονται αναμφίβολα ως «μια από τις πλέον συγκλονιστικές ανθρώπινες τραγωδίες του εικοστού αιώνα». Αθώοι άμαχοι από πολλές διαφορετικές εθνότητες βρέθηκαν στο επίκεντρο μιας ανθρωπιστικής καταστροφής που «ο κόσμος δεν είχε ξαναδεί».

Οι εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες, συνεχίζει ο Μίλτον, γαντζώθηκαν από την ελπίδα πως οι δυτικές κυβερνήσεις που είχαν συμβάλει στην κλιμάκωση της ελληνοτουρκικής κρίσης θα έσπευδαν τώρα να τους σώσουν. Γρήγορα απελπίστηκαν, διότι οι συγκεκριμένες κυβερνήσεις επέδειξαν πρωτοφανή αναλγησία, ακόμα και στους ίδιους τους υπηκόους τους, προτιμώντας να εγκαταλείψουν τους πρόσφυγες στη μοίρα τους, ενώ στη συνέχεια συνήψαν ευνοϊκές συμφωνίες με το νικηφόρο τουρκικό καθεστώς.

Η καταστροφή της Σμύρνης είχε συγκλονίσει Ευρώπη και Αμερική, επιφέροντας την πτώση δύο κυβερνήσεων. Τη στιγμή που οικογένειες εκδιώκονταν από τις πατρογονικές εστίες τους, όπου ζούσαν επί δύο χιλιάδες χρόνια, από τις στάχτες της Σμύρνης μια νέα χώρα γεννιόταν – ήταν η σύγχρονη τουρκική δημοκρατία του Κεμάλ Ατατούρκ.

Ο Μίλτον, προτού αναφερθεί στην ίδια την καταστροφή της Σμύρνης, σημειώνει τον ρόλο που έπαιξε σε αυτήν ο πρωθυπουργός της Βρετανίας, ο Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ, ο οποίος ανήλθε στο αξίωμά του τον Δεκέμβριο του 1916 και το διατήρησε μέχρι το ξέσπασμα της καταστροφής του 1922, όταν «η ολέθρια πολιτική του στο ζήτημα της Σμύρνης έδωσε άδοξο τέλος στην πολιτική του σταδιοδρομία». Ο Λόιντ Τζορτζ λάτρευε την Ελλάδα και το δήλωνε συχνά, ήθελε να «καθαρίσει» την Ευρώπη από τους Τούρκους και έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του για να το επιτύχει. Κάλεσε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, έναν χαρισματικό άντρα, όπως γράφει ο Μίλτον, στο Λονδίνο για να συζητήσουν. Εκεί, τον Δεκέμβριο του 1912, μετά τις συζητήσεις τους, ο Έλληνας πρωθυπουργός αποφάσισε να υλοποιήσει το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, να δημιουργήσει «μία μεγάλη και πανίσχυρη Ελλάδα», σημειώνει ο Μίλτον.

Ωστόσο, πέρα από το όραμα, τον Μάιο του 1914 ξέσπασε μια κρίση κοντά στη Σμύρνη. Ένας μεγάλος αριθμός μουσουλμάνων προσφύγων από τα Βαλκάνια, όπου συνεχιζόταν ο πόλεμος, έφτασαν στην κωμόπολη Αδραμύττιο, δέκα χιλιόμετρα βορείως της Σμύρνης, γυρεύοντας εκδίκηση. Μαζί τους ήταν ένοπλα τμήματα, οι τσέτες, που ξεχύθηκαν στους δρόμους και λεηλατούσαν και κατέστρεφαν σπίτια και καταστήματα Ελλήνων. Η τουρκική κυβέρνηση στην Κωνσταντινούπολη δεν είχε καμιά διάθεση να τους υπερασπιστεί και οι ταραχές επεκτάθηκαν στη Μικρά Ασία.

Τα γεγονότα που ακολούθησαν και η αποτυχημένη εκστρατεία των Ελλήνων στην Τουρκία διέψευσαν οικτρά και τον Λόιντ Τζορτζ και τον Βενιζέλο. Ο Τζάιλς Μίλτον τα περιγράφει με λεπτομέρειες, χάρη στις αφηγήσεις που ανακάλυψε σε πρωτογενείς πηγές, υπογραμμίζει πως σχεδόν όλοι οι επιζώντες της καταστροφής της Σμύρνης από τη φωτιά που έβαλαν Τούρκοι στρατιώτες κατέφυγαν στην Ελλάδα, όπου ήλπιζαν να ξαναρχίσουν τη ζωή τους από το μηδέν.

Από τις αναμνήσεις των ξένων που έζησαν και αφηγήθηκαν την καταστροφή θα αναφέρουμε εδώ μόνο μία, εκείνην του Αμερικανού προξένου στη Σμύρνη, του Τζορτζ Χόρτον, ο οποίος έγραψε: «Ένα από τα δυνατότερα αισθήματα που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη ήταν το αίσθημα της ντροπής γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος».

Χαμένος παράδεισος: Σμύρνη 1922
Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού – Επετειακή έκδοση για τα 100 χρόνια από την καταστροφή της Σμύρνης
Τζάιλς Μίλτον
Νέος πρόλογος από τον συγγραφέα
Μετάφραση: Αλέξης Καλοφωλιάς
Μίνωας
σ. 448
ISBN: 978-618-02-2026-1
Τιμή: 25,50€