Jorge Luis Borges: «Πυρετός του Μπουένος Άιρες»

08:10 22/8/2022 - Πηγή: Diastixo

«Νεότης νεότης τι ωραία που είναι τα μαλλιά σου»

Με τον παραπάνω στίχο ο Ανδρέας Εμπειρίκος χαιρετίζει την ωραία νιότη και αυτόν τον στίχο σκέφτεσαι πρώτα πρώτα σαν έξαφνα βρεθείς μπροστά στον ωραίο νεαρό Χόρχε Λουίς Μπόρχες στο εξώφυλλο του βιβλίου: βαθύ βλέμμα, λαμπερά μαύρα μαλλιά. Στο εσώφυλλο, σύντομο βιογραφικό. Γεννήθηκε στο Μπουένος Άιρες το 1899 και πέθανε στη Γενεύη το 1986. Έζησε τυφλός τα περισσότερα χρόνια της ζωής του (η φύση τον προίκισε

κι αμέσως τον αδίκησε). Ωστόσο, διάβασε και ταξίδεψε πολύ, παντρεύτηκε δύο φορές και ερωτεύτηκε περισσότερες. Ήταν ο διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της πατρίδας του και έγραψε σε όλα τα είδη του λόγου. Η θέση του στον παγκόσμιο λογοτεχνικό χάρτη είναι ανάμεσα στους πρώτους του 20ού αιώνα. Ό,τι είπε, είναι θέσφατον. Ό,τι έγραψε, μνημείο. Δεν τιμήθηκε με Βραβείο Νόμπελ.

Ο Δημήτρης Καλοκύρης, που έχει συνδέσει στενά το όνομά του με τον Μπόρχες, που τον γνώρισε και μίλησε μαζί του από κοντά, γράφει μία εκτενή Εισαγωγή, στην οποία έχει συμπεριλάβει καθετί που θα μπορούσε να βοηθήσει τον αναγνώστη να μπει στο κλίμα και να νιώσει κι εκείνος με τη σειρά του ό,τι ο ίδιος. Με λίγα λόγια, παρακολουθεί τον Μπόρχες από την παιδική του ηλικία, από χώρα σε χώρα, από χρόνο σε χρόνο, ενημερώνοντάς μας παράλληλα με την εξέλιξη εκείνου για το τι συμβαίνει σε όλο τον κόσμο, ποιος και τι δημοσίευσε, ποια η πολιτική κατάσταση, πόλεμος ή επανάσταση, τι έγινε στην ποίηση, στο σινεμά, στη μουσική· επανάσταση παντού. Εν ολίγοις, ο αναγνώστης μελετώντας την εξέλιξη του μεγάλου Αργεντινού συγγραφέα ενημερώνεται για τα εκδοτικά και καλλιτεχνικά ανάλογα σε Ευρώπη και Αμερική, και στην Ελλάδα φυσικά. Είναι πολλά, σχεδόν όλα γνωστά, αλλά συγκεντρωμένος σε μερικές σελίδες, στο χέρι μας, ένας αιώνας, είναι κάτι που δεν το προσπερνάμε χωρίς να θαυμάσουμε τα μεγέθη που δρουν στον χώρο και με ποιους αναμετριέται ο καθείς τους.

Αλλά, ας τα πάρουμε από την αρχή. Ο Μπόρχες συνυπήρξε με τα μεγαλύτερα ονόματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Αναφέρω μόνο ονόματα (εξυπακούεται ότι ο Καλοκύρης αναφέρει τα εμβληματικά έργα, στη γλώσσα τους και σε μετάφραση, εκδότες κ.λπ.): Ουίτμαν, Τζόις, Έλιοτ, Προυστ, Βιρτζίνια Γουλφ, Βιτγκενστάιν, Αϊζενστάιν, Εβαρίστο Καριέγο, Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος, Καβάφης, Τόμας Μαν, Κάφκα, Καζαντζάκης, Μπρετόν, Κλοντέλ, Κοκτό, Ρόμπερτ Γκρέιβς, Χέμινγουεϊ, Μοράβια, Ντέμπλιν, Ραβέλ…

Ο Μπόρχες στα δεκαπέντε του χρόνια, το 1914, ταξίδεψε οικογενειακώς στην Ελβετία. Το 1917 η οικογένεια έφυγε για την Ισπανία, είχε ήδη ξεσπάσει η Οκτωβριανή Επανάσταση και ήθελε να γράψει μια συλλογή ποιημάτων με τίτλο Ερυθροί ρυθμοί. Δημοσίευσε τα δοκίμιά του, γνωρίστηκε με Ισπανούς ομοτέχνους του και διαμόρφωσε τη στάση του αναλόγως. Το 1921 επέστρεψε στην πατρίδα του, ασχολήθηκε με περιοδικό, είχε για πρότυπο τον Ουίτμαν, το 1923 εμφανίστηκε η πρώτη συλλογή του, που είναι και το θέμα του παρόντος βιβλίου.
Τα ποιήματα της συλλογής, όπου ο Μπόρχες φαίνεται πως συνομιλεί με τον φίλο του τον Εβαρίστο, φέρουν στοιχεία της πατρίδας του και κάποια είναι ερωτικά, είδος που σπανίζει στις υπόλοιπες συλλογές του.

Ο Καλοκύρης θα διασταυρώσει τους χρόνους, θα συγκρίνει ηλικίες και θα επισημάνει γεγονότα που αφορούν την Ελλάδα. Ήτοι: 1922, Μικρασιατική Καταστροφή, ο Μπόρχες είναι 24 ετών, ο Σεφέρης 23, ο Ρίτσος 14 και ο Ελύτης 12, ο Έλιοτ μεταφράζει στα αγγλικά την «Ιθάκη». Το 1927 ο Καζαντζάκης εκδίδει την Ασκητική και ο Σικελιανός τον Δελφικό Λόγο,ο Μπόρχες γράφει βιβλίο για τη Γλώσσα των Αργεντινών, βραβεύεται, αγοράζει μια Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα, εκλέγεται μέλος του Δ.Σ. της Εταιρείας Αργεντινών Συγγραφέων, το 1929 εκδίδει την τρίτη του ποιητική συλλογή, Τετράδιο του Σαν Μαρτίν, ένα βιβλίο πένθιμο για τον εθνικό ήρωα της χώρας του, αλλά με το «Τετράδιο» έμοιαζε σαν να ήθελε να δείξει ταπεινότητα προς τους φιλολογικούς δασκάλους και μέντορές του, όπως ήταν και ο Φερνάντες και όπως έκανε τριάντα χρόνια μετά ο Καζαντζάκης με την Αναφορά στον Γκρέκο, γράφει ο Καλοκύρης στη σημείωση της σελίδας 19 και ακόμη μας ενημερώνει ότι «από τους συνομηλίκους του της γενιάς του ’30 […] μονάχα ο Γιώργος Σεφέρης αναφέρεται ρητά στον Μπόρχες… και ότι έντεκα χρόνια αργότερα (1940) εκδίδει το δικό του Τετράδιο Γυμνασμάτων Β’, το αρχικό εξώφυλλο του οποίου μιμείται επίσης τα σχολικά τετράδια…» (η συλλογή αυτή τώρα πλέον έχει ενσωματωθεί στην έκδοση των Απάντων που επιμελήθηκε ο Δ. Δασκαλόπουλος). Το Τετράδιο του Σαν Μαρτίν κέρδισε το Β’ Βραβείο και σημαντικό οικονομικό έπαθλο. Στη συνέχεια επιμελήθηκε τα Ποιήματα, Poemas 1922-1943, οριστική έκδοση το 1969 Obrapoetica. Η Προσωπική Ανθολογία καθώς και η Νέα Προσωπική Ανθολογία δεν περιλαμβάνουν ποιήματα από αυτά της παρούσας μετάφρασης, εκτός από δύο. «Νύχτα αγρύπνιας στον Νότο…» και «Μυθολογική ίδρυση του Μπουένος Άιρες».

{jb_quote}Τα ποιήματα του Μπόρχες είναι το θέμα, αλλά με την Εισαγωγή και τις πολύτιμες σημειώσεις του Δημήτρη Καλοκύρη συνιστούν ένα αριστουργηματικό τρίπτυχο…{/jb_quote}

Στον παρόντα τόμο έχουμε τρεις συλλογές: Πυρετός στο Μπουένος Άιρες, Αντικρινό φεγγάρι και Τετράδιο του Σαν Μαρτίν. Με αυτές τις τρεις συλλογές και το βιβλιαράκι για τον φίλο του Εβαρίστο Καριέγο ολοκληρώνεται η πρώτη φάση της δημιουργίας του (1930) και έκτοτε αρχίζει τα πεζογραφήματα και τα δοκίμια, στα οποία χρωστάει την παγκόσμια φήμη του. Στα χαρακτηριστικά της νεανικής του παραγωγής είναι οι «αργεντισμοί», οι μπαρόκ εξάρσεις, οιλυρικές μεγαλοστομίες, που περιορίστηκαν συν τω χρόνω και έδωσαν στα ποιήματα έναν περισσότερο οικουμενικό τόνο. Ο κεντρικός άξονας των ποιημάτων είναι η πόλη, κυρίως τα προάστια, το βράδυ, η απόχρωση του δειλινού, «μια αστική φυσιολατρία».

Τελικά, όπως παραδέχτηκε ο ίδιος στον Πρόλογό του το 1969, έκανε πολλές διορθώσεις, αλλαγές τίτλων, μετακινήσεις στίχων και κατάργηση ολόκληρων ποιημάτων. Σ’ αυτή την έκδοση βασίζεται και η παρούσα μετάφραση. Ο ίδιος ο Μπόρχες είχε αποτρέψει τον Καλοκύρη να ασχοληθεί με τα νεανικά του ποιήματα, αλλά εκείνος δεν υπάκουσε (και καλά έκανε). Τα ποιήματα είναι πενήντα οχτώ, μεταφράζονται πρώτη φορά, «δύσβατα», «ερμητικά», «αναζητούν ύφος, γλώσσα και περιεχόμενο». Αν, λέει ο Καλοκύρης, τα ποιήματα αυτά ήταν γραμμένα πριν από 100 χρόνια, θα είχαν ίσως απόηχους από τον Παλαμά ή κάτι από το κλίμα του Σεφέρη στη Στροφή… Όπως και να ’χει, είναι σημαντικά, πρωτοποριακά κι έχουν φρεσκάδα.

Από τα ποιήματα θα επιλέξω στίχους, για να δώσω το στίγμα του Μπόρχες-Καλοκύρη, δύο ποιητές σε ένα σώμα πλέον, αλλά θα παροτρύνω τον αναγνώστη να μην παρακάμψει την πολύ ωραία Εισαγωγή, την οποία εγώ κατ’ ανάγκην συρρίκνωσα σε λίγες λέξεις. Επίσης, αξίζει να διαβάσει κανείς πώς ο Μπόρχες αποδομεί τον νεανικό του ενθουσιασμό, πώς επιδιώκει να μοιάσει στον έναν, να χρησιμοποιήσει τα σχήματα του άλλου, να υμνήσει το Μπουένος Άιρες με τα καγκελόφραχτα χαμόσπιτα, […] τα ηλιοβασιλέματα, τα προάστια, τη δυστυχία, […] τις ανατολές, τις γειτονιές του κέντρου, τη γαλήνη… (18-8-1969).

ΡΕΚΟΛΕΤΑ
Με τη βεβαιότητα ότι κι εμείς,
αργά ή γρήγορα, θα γίνουμε αξιοπρεπέστατη σκόνη,
βαδίζουμε αργά και χαμηλώνουμε τη φωνή
περπατώντας ανάμεσα σε οικογενειακούς τάφους,
όπου η ρητορική της σκιάς και του μαρμάρου
υπόσχεται ή προεικονίζει τη μεγαλοπρέπεια
που θα επιθυμούσαμε ως πεθαμένοι
…
Αυτά σκεφτόμουνα στη Ρεκολέτα
Εκεί που κάποτε θ’ αναπαυθεί κι εμένα η τέφρα μου.

Από τα ερωτικά του επιλέγω τους τελευταίους στίχους από το ποίημα «Ένας αποχαιρετισμός»:

Σαν κάποιον που γυρνάει από τον χαμένο παράδεισο
επέστρεψα κι εγώ απ’ την αγκαλιά σου
Σαν κάποιον που γυρνάει από το βασίλειο των σπαθιών
επέστρεψα κι εγώ απ’ το δάκρυ σου.
Ανάμεσα στις άλλες βραδιές
αυτή η βραδιά κρατιέται ζωντανή σαν όνειρο.
Σιγά σιγά έφτασα και ξεπέρασα
νύχτες και πέλαγα.

Κι ένα απόσπασμα από τη «Λεωφόρο Ιουλίου»:

Η ζωή έχει συνθηκολογήσει με τον θάνατο·
κάθε μορφής ευτυχία και μόνο που υπάρχει στέκεται
απέναντί σου.

Τα ποιήματα του Μπόρχες είναι το θέμα, αλλά με την Εισαγωγή και τις πολύτιμες σημειώσεις του Δημήτρη Καλοκύρη συνιστούν ένα αριστουργηματικό τρίπτυχο…

Πυρετός του Μπουένος Άιρες
και άλλα νεανικά ποιήματα (1923-1929)
Χόρχε Λουίς Μπόρχες
Εισαγωγή – Μετάφραση – Σημειώσεις: Δημήτρης Καλοκύρης
Εκδόσεις Πατάκη
σ. 152
ISBN: 978-960-16-9278-4
Τιμή: 14,40€