Michel de Montaigne: «Δοκίμια: Βιβλία Α’, Β’, Γ’»

08:19 5/4/2023 - Πηγή: Diastixo

Ποια είναι η κατάσταση στην Ευρώπη μετά το 1453, ποιοι οι εχθροί της και πώς επιβιώνει; «Μπορούμε να υποστηρίξουμε», διαβάζουμε στην Εισαγωγή, «ότι η Δύση είχε από τότε ανάγκη εχθρών για να αντιμάχεται ώστε να υπάρχει· εσωτερικών επίβουλων εχθρών προς ανατροπή πραγμάτων, εξωτερικών εχθρών προς καταπολέμηση, ακόμα κι όταν αυτή λάβαινε μορφές συνεργασίας και εμπιστοσύνης». Και τέτοια ήταν η περίπτωση της Τουρκίας.

Από την εποχή του Καρλομάγνου μέχρι το 1300, η Δύση έχει πλέον την Ιστορία με το μέρος της, γνώρισε την τυπογραφία (1470), ανακάλυψε τον νέο κόσμο (1492), αξιοποίησε, με

μεγάλη σκληρότητα προς τους ιθαγενείς, τους πόρους των χωρών που κατέκτησε, εδραίωσε τη μοναρχία ελέω Θεού. Στην Αναγέννηση, γεννιέται η ιδέα πως είναι η κληρονόμος της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, μπολιασμένης με τη χριστιανική παράδοση. «Ήταν η εποχή της Ουτοπίας, δηλαδή της ικανότητας της ανάδειξης και συντήρησης του ιδανικού». Πίσω της όμως υπάρχει και η αφώτιστη πλευρά της αυταπάτης. Η μοναρχία χρειάζεται έναν Μακιαβέλι για να τη στηρίξει και από την άλλη η Εκκλησία χρειάζεται μια Ιερά Εξέταση για να καταπιέζει τους λαούς και να συσσωρεύουν χρήμα με δουλεμπόριο.

Το 1529, οι Τούρκοι αποτυγχάνουν να κατακτήσουν τη Βιέννη. Το 1588, η ισπανική «αήττητη αρμάδα» κατατροπώνεται από τον αγγλικό στόλο, στη Γαλλία ξεσπούν Θρησκευτικοί Πόλεμοι, οι οποίοι στην ουσία είναι δυναστικοί. Τρεις Ερρίκοι είναι επικεφαλής. Ο βασιλιάς Ερρίκος Γ’, ο αριστοκράτης και φανατικός καθολικός Ερρίκος ντε Γκιζ και ο προτεστάντης Ερρίκος της Ναβάρρας, γνωστός ως Ερρίκος Δ’, που έγινε καθολικός.

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα γεννήθηκε και ο Μονταίνι (1533-1592). Οι πρόγονοί του ήταν ο Ραμπελαί και ο Έρασμος, σύγχρονοί του οι ποιητές της Πλειάδας με ηγέτη τον Πιερ ντε Ρονσάρ, ο μεταφραστής του Πλουτάρχου Ζακ Αμυό, παιδαγωγοί, στοχαστές, υμνητές της ζωής και του θανάτου, της ηθικής και της ευδαιμονίας και πολλών άλλων. Ανάμεσά τους ο Μονταίνι ανέλαβε να γράψει για τον απλό καθημερινό βίο. Ιστορίες από τη ζωή του, άλλες που έβλεπε να συμβαίνουν γύρω του και άλλες που έβρισκε στα βιβλία, οπότε παρελθόν και παρόν συνυπάρχουν. Ο Πλούταρχος και ο Σενέκας π.χ. αλλά και πολλοί άλλοι ήταν οι συνομιλητές του. Και ήταν τόσο πολλοί, ώστε οι μελετητές δυσκολεύονται να διακρίνουν από ποιους έχει επηρεαστεί, από τους Στωικούς ή από τους Σκεπτικούς ή και από τους δύο.

Ο συγγραφέας μας γεννήθηκε κοντά στο Μπορντό, μια πόλη με πλούσιο εμπόριο, από προγόνους εμπόρους που με την πάροδο του χρόνου έγιναν ευγενείς. Ο Μισέλ γεννήθηκε το μεσημέρι της τελευταίας μέρας του Φεβρουαρίου του 1533 και ο στρατιωτικός πατέρας του ήθελε να τον σπουδάσει, πράγμα που έγινε. Παρακολούθησε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης, έγινε μέλος του Κοινοβουλίου του Μπορντό, διαπίστωσε τη ματαιότητα των αξιωμάτων, αποσύρθηκε και ασχολήθηκε με τη γραφή.

Το 1580 κυκλοφόρησαν τα Δοκίμιά του. Έκανε ένα ταξίδι στη Ρώμη να υποβάλει το έργο του στην Αγία Έδρα, επέστρεψε κατεπειγόντως γιατί του ανατέθηκαν καθήκοντα δημάρχου στο Μπορντό, ξέσπασε πανούκλα στην πόλη, λεηλασίες στα περίχωρα, αποσύρεται στην Πικαρδία, όπου αρχίζει να γράφει…

Ανάμεσα στα πολλά που γράφονται στην ποίηση (έρωτες και φιλίες, δίκαιοι και ήρωες), στην πεζογραφία (με γυναίκες εκπροσώπους και θέματα πάλι έρωτες και ρομάντζα, αμαρτίες και αγνότητα), βρίσκουμε όγκο ιστορικών βιβλίων και απομνημονευμάτων, ιστορία επιφανών ανθρώπων, αλλά χωρίς αντικειμενικότητα και ειλικρίνεια – πληρωμένοι και μαχητικοί προπαγανδιστές, πολλοί από τους οποίους έχασαν το κεφάλι τους… Ο Μονταίνι επέλεξε το δοκίμιο. Εκεί ερευνά το «τι ξέρω». Τι ξέρω για τα άλογα, τις άμαξες (πολλά τα παραδείγματα), τις προσευχές, τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και πολλά άλλα.

{jb_quote}Λόγια σοφά, σκέψεις απλές, καθημερινές και άλλες πιο περίπλοκες, στοχασμοί ενδιαφέροντες, ιστορικά γεγονότα, ευτράπελα, ενώ πάμπολλα είναι τα σχόλια που συμπληρώνουν το σώμα των κειμένων.{/jb_quote}

Το έργο αποτελείται από τρία μέρη A, B, C. Πού και ποιο είναι το πρωτότυπο είναι άγνωστο. Υπήρχε και δεύτερο αντίτυπο; Άγνωστο επίσης. Τα περιθώρια του βιβλίου είναι γεμάτα σημειώσεις, τις οποίες ο εκδότης του ενσωμάτωνε στο έργο. Η τεράστια, θαυμάσια, κυκλική βιβλιοθήκη του περιείχε χίλια βιβλία. Τα μισά τού τα είχε χαρίσει ο αγαπημένος φίλος του, που πέθανε πρόωρα, Ετιέν ντε λα Μποεσί. Ο Μονταίνι γνώριζε ελληνικά και πολύ καλά λατινικά. Στη βιβλιοθήκη γύρω γύρω είχε γράψει το όνομα του αγαπημένου φίλου και στις δοκούς τίτλους στα ελληνικά, έτσι ώστε να μοιάζουν με γκραβούρες της εποχής. Όμως η γλώσσα του ήταν τα λατινικά ως πιο κοντινά στη γαλλική.

Στο σημείωμά του προς τον αναγνώστη ενημερώνει πως το βιβλίο το έγραψε για τον εαυτό του και το αφιερώνει στους συγγενείς και φίλους του.

Φυλλομετρώντας το ογκώδες αυτό έργο βλέπουμε ιστορικά γεγονότα, άγνωστα στον πολύ κόσμο, πολύ ενδιαφέροντα όμως, που έχουν σχέση με το φιλότιμο και την τιμή, το θάρρος και τη μανία, την υπερβολή, τις άμαξες και χίλια άλλα, σοβαρά και αστεία. Παράδειγμα φρίκης μάς δίνει το επεισόδιο του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τον ηρωικό Βάτι, καθώς και η φριχτή συμπεριφορά του στρατηλάτη απέναντι στην ηττημένη πόλη, τις 6.000 θύματα και τις 30.000 δούλους, γέροντες και γυναικόπαιδα. Σε άλλο κλίμα, ο φιλόσοφος Βίων, όταν είδε κάποιον να μαδάει το κεφάλι του λόγω πένθους, ρώτησε: «Μήπως τούτος ο άνθρωπος πιστεύει πως η αποτρίχωση ανακουφίζει από το πένθος;»

Από τον θησαυρό του προσφερόμενου υλικού μόνο ακροθιγώς μπορούμε να αναφέρουμε μερικά παραδείγματα. Επιλέγω:

«Ο Πλούταρχος μου έμαθε ότι ο Ιούλιος Καίσαρ θα είχε γλιτώσει αν πηγαίνοντας στη Σύγκλητο τη μέρα που σκοτώθηκε από τους συνωμότες, είχε διαβάσει ένα υπόμνημα που κάποιοι του παρουσίασαν. Και δίνει επίσης τη διήγηση του Αρχία, τυράννου των Θηβών, ότι το βράδυ, πριν από την εκτέλεση του εγχειρήματος που ο Πελοπίδας είχε προετοιμάσει για να τον σκοτώσει και να ξαναδώσει στον τόπο του την ελευθερία, πήρε γράμμα από έναν άλλον Αρχία, Αθηναίο, που του έγραφε καταλεπτώς τι του ετοίμαζαν· και ότι, καθώς του έδωσαν εκείνο το μήνυμα την ώρα του δείπνου, ανέβαλε να το ανοίξει, λέγοντας ετούτη την κουβέντα, που από τότε έγινε παροιμιώδης στην Ελλάδα: “Ες αύριον τα σπουδαία”». (Επομένως επιβεβαιώνεται η αξία της ελληνικής παροιμίας: «Μην αναβάλεις για αύριο αυτό που μπορείς να κάνεις σήμερα». Μπορεί, άραγε, να εξοβελίσει το μοιραίο και το γραμμένο;)

«Ο Επίκουρος λέει πως ο σοφός δεν μπορεί ποτέ να γίνει το αντίθετο του σοφού», ισχύει όμως και το: «Όποιος υπήρξε ιδιαίτερα ανόητος μια φορά, ποτέ δεν θα ξαναγίνει πράγματι σοφός».

«Ο Θεός μάς στέλνει το κρύο ανάλογα με το ρούχο που φοράμε και μου στέλνει πάθη ανάλογα με τα μέσα που διαθέτω για να αντέχω» (το ελληνικό ανάλογο: να μη μου δώσει ο Θεός όσα μπορώ ν’ αντέξω;).

Τα Δοκίμια του Michel de Montaigne είναι λόγια σοφά, σκέψεις απλές, καθημερινές και άλλες πιο περίπλοκες, στοχασμοί ενδιαφέροντες, ιστορικά γεγονότα, ευτράπελα, ενώ πάμπολλα είναι τα σχόλια που συμπληρώνουν το σώμα των κειμένων. Ο αναγνώστης που με άνεση χρόνου θα έχει την ευκαιρία να απολαύσει το έργο στην εύρυθμη μετάφραση του Φίλιππου Δρακονταειδή θα νιώσει ηρεμία και γαλήνη, απόλαυση από τις πληροφορίες και τη γοητεία της αφήγησης.

Δοκίμια: Βιβλία Α’, Β’, Γ’
Michel de Montaigne
Μετάφραση: Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής
Προλεγόμενα: Frank Lestringant
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
σ. 1.904
ISBN: 978-960-524-879-6
Τιμή: 50,00€