Miguel de Cervantes: «Ο δικαστής των διαζυγίων»

08:16 7/5/2021 - Πηγή: Diastixo

Ο Θερβάντες είχε μεγάλη κλίση προς το θέατρο. Είναι σχετικά γνωστά τα κλασικιστικά δράματά του Οι συμφωνίες του Αλγερίου και Η Καταστροφή της Νουμάνθια, που έγραψε στα τέλη του 15ου αιώνα και τα οποία ανέβηκαν με σχετική επιτυχία, καθώς και η Ναυμαχία. Τετράπρακτα έργα, τα οποία ακολουθούσαν τα πρότυπα της κλασικίζουσας τραγωδίας, είδος που είχαν καλλιεργήσει παλαιότεροι Ισπανοί δραματουργοί (όπως π.χ. ο Juan de la Cueva) και εφάρμοζαν την αριστοτελική ενότητα δράσης χώρου και χρόνου, δίχως ανάμειξη του τραγικού με

το κωμικό στοιχείο.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Στα χρόνια που ακολούθησαν ο συγγραφέας ασχολήθηκε με άλλες μορφές λόγου, με μεγάλη επιτυχία, καθώς και με τα –συχνά ατυχή– περιστατικά της πολυτάραχης ζωής του. Το 1615 όμως, έναν χρόνο πριν από τον θάνατό του, ο γνωστός συγγραφέας τού ενός (για τους πολλούς) πασίγνωστου βιβλίου κατάφερε να εκδώσει τη συλλογή Οκτώ νέες κωμωδίες και οκτώ ιντερμέδια που δεν έχουν παιχτεί ποτέ. Έργα που μέχρι και σήμερα δύσκολα γνωρίζουν τη λάμψη της σκηνής. Για να πούμε τη μαύρη αλήθεια, η μπογιά τού Θερβάντες δραματουργού, μετά τις πρώτες επιτυχίες, είχε αρχίσει να μην έχει και τόση πέραση. Στο ισπανικό θέατρο άρχιζε να μεσουρανεί το άστρο του Lope de Vega. Ο σταρ αυτός της mainstream, πλέον, δραματουργίας προσείλκυε ένα ποικίλο, λαϊκό κατά βάση, κοινό της Μαδρίτης. Ο λόγος, το ύφος και το περιεχόμενο αντιστοιχούσαν στο κοινό αυτό. Ο Lope de Vega εισήγαγε το τρίπρακτο έργο και δεν δίσταζε να αναμείξει, ρεαλιστικά και πολύ επιτυχημένα, το κωμικό με το τραγικό στοιχείο. Εξάλλου, ο όρος κωμωδία περιελάμβανε τότε και την τραγωδία και την κωμωδία. Ο Lope de Vega απηχούσε και απέδιδε εντυπωσιακά το «πνεύμα της εποχής» του Μπαρόκ στην Ισπανία. Της εποχής δηλαδή κατά την οποία, αν και στον κολοφώνα της δόξας της ως υπερδύναμη, η αυτοκρατορική Ισπανία έβλεπε (;) να καταρρέουν γοργά οικείοι παλαιοί θεσμοί και, κυρίως, ήθη. Ήταν η εποχή που οι αξίες της ιπποσύνης, της πίστης σε Θεό και ηγεμόνα, και της ευσέβειας υποχωρούσαν βιαστικά μπροστά στην ακριβή λάμψη του παντοδύναμου χρυσού, ο οποίος κατέπλεε πλουσιοπάροχα από την άλλη όχθη του Ατλαντικού, προϊόν αρπαγής, λεηλασίας, εξανδραποδισμού και ακραίας εκμετάλλευσης. Για να καταλήξει σε ελάχιστα χέρια και να μεταβάλει άρδην την κοινωνική δομή της χώρας, η οποία δεν παρήγε σχεδόν τίποτα στα ιβηρικά της εδάφη αλλά υπεράσπιζε με μισθοφόρους την ορθοφροσύνη της καθολικής Εκκλησίας σε μια Ευρώπη όπου εξαπλωνόταν η θρησκευτική μεταρρύθμιση. Τότε δηλαδή που οι ευγενείς γαιοκτήμονες της υπαίθρου λαχταρούσαν να ζήσουν τη χλιδή της Μαδρίτης ή της Σεβίλλης (ήταν από τις μεγαλύτερες και πλουσιότερες πόλεις τού τότε κόσμου) και αναζητούσαν μια θέση στην Αυλή ή στην εκκλησιαστική ιεραρχία. Ενώ οι ριψοκίνδυνοι πλην άφραγκοι μικροευπατρίδες δοκίμαζαν την τύχη τους στις αποικίες. Καθότι, σε μια εποχή που η θέρμη της άδολης χριστιανικής πίστης είχε παραχωρήσει τη θέση της στην πυρά της Ιεράς Εξέτασης, τρεις ήταν οι δυνατότητες για μια αξιοσέβαστη και τελεσφόρα «καριέρα» στην Ισπανία: Iglesia, Mar ο Casa Real (= Εκκλησία, Θάλασσα ή Αυλή – με την Αυλή να κερδίζει έδαφος). Και οι φτωχοί αγρότες συνέρρεαν στις πόλεις, για να καταλήξουν, οι πιο πολλοί, άνεργοι, αλήτες και πλάνητες, μικροαπατεώνες κατεργαραίοι, στα όρια της παρανομίας πολλές φορές. Σχηματίζοντας σιγά σιγά την οιονεί περιθωριακή πλην πολυάριθμη ομάδα των pícaros, όπως τους λένε στα ισπανικά. Ήταν μια μεταβατική εποχή. (Σαν και τη σημερινή; Και ναι και όχι!)

Οι pícaros, ως ανθρώπινοι τύποι, αποτελούσαν, ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα, το πλούσιο και σπαρταριστό υλικό για μια σατιρική και υπογείως ανατρεπτική λογοτεχνία με θέμα τη ζωή των Ισπανών πληβείων της εποχής, τη λεγόμενη literatura picaresca. Ένα δημοφιλές λογοτεχνικό είδος –αφθονούσαν οι φθηνές χαρτόδετες εκδόσεις έργων της picaresca– που ήταν το αντίβαρο και ο ανταγωνιστής του κυρίαρχου μέχρι τότε ιπποτικού ή ποιμενικού μυθιστορήματος με τις γερές δόσεις αρχαιοπληξίας. Ο Θερβάντες τίμησε την picaresca, όπως και αρκετοί άλλοι μεγάλοι συγγραφείς του Χρυσού Αιώνα των ισπανικών γραμμάτων (1500-1700), όπως π.χ. ο Francisco de Quevedo (στον οποίο ανήκει η φράση/έκλαμψη που πέρασε στη γλώσσα του λαού και επιβιώνει ακόμα: poderoso caballero es don dinero = ισχυρός κύριος ο δον χρήμα). Στον Θερβάντες οφείλουμε τις εμβληματικές Υποδειγματικές νουβέλες (εκδ. Printa, Αθήνα, 2003, στην πιστή όσο και «διαβαστερή» μετάφραση της Σοφίας Κορνάρου). Σπίθες της picaresca φωτίζουν αρκετές σελίδες του Δον Κιχώτη, ειδικά τους εντυπωσιακά θεατρικούς διαλόγους του.

{jb_quote} Περίεργος τύπος ο Θερβάντες. Άνθρωπος των άκρων, στη ζωή του και στη συγγραφή του. {/jb_quote}

Σε αυτή τη δεύτερη φάση της θεατρικής παραγωγής του Θερβάντες, η οποία συμπεριλαμβάνεται στις Οκτώ νέες κωμωδίες και οκτώ ιντερμέδια που δεν έχουν παιχτεί ποτέ, ο δραματουργός, στα οκτώ ιντερμέδια, τα οποία μεταφράστηκαν στα ελληνικά με τον τίτλο Ο δικαστής των διαζυγίων και άλλα κωμικά ιντερμέδια, μεταφέρει εν πολλοίς στο θέατρο τους ήρωες και το κλίμα της picaresca. Καθώς και πολλά από τα «κεκτημένα» τής μέχρι τότε συγγραφικής της αποτύπωσης. Παρεμπιπτόντως, σημειώνουμε ότι από τις οκτώ κωμωδίες του στα ελληνικά έχει μεταφραστεί μόνον μία: «El laberinto del amor», με τον τίτλο Ο λαβύρινθος του έρωτα, εκδ. Αλφειός, Αθήνα, 2016, μτφρ. Κων/νου Κυριακού. Οι τίτλοι των ιντερμέδιων είναι αρκετά δηλωτικοί: «Ο δικαστής των διαζυγίων», «Ο χήρος απατεώνας ονόματι Βαγαπόντης», «Η εκλογή των δημάρχων του Νταγκάνθο», «Ο φύλακας άγγελος», «Ο ψευτo-Βισκαϊνός», «Η Σκηνή των Θαυμάτων», «Η σπηλιά της Σαλαμάνκα», «Ο ζηλιάρης γέρος».

Οι ήρωες και οι ηρωίδες των ιντερμέδιων συγκρούονται με τους κοινωνικούς κανόνες και άλλα κοινωνικά θέσφατα, ενώ ο συγγραφέας αντιμετωπίζει κριτικά τις επικρατούσες αξίες. Μέσα από μια οπτική γωνία και ένα ύφος που παραπέμπουν κάπως στο μπουρλέσκο, ο Θερβάντες αναδεικνύει νηφάλια και επιδέξια, αλλά και αιχμηρά ενίοτε, πολλά ζητήματα που πραγματεύεται σε κάποιες από τις κωμωδίες που τα συνοδεύουν, αλλά και στις Υποδειγματικές νουβέλες, έτσι όπως τα βιώνουν οι κατώτερες ή/και οι περιθωριακές τάξεις στην Ισπανία, αλλά και οι ξεπεσμένοι μικροευγενείς που δεν έχουν πάρει είδηση το πόσο έχουν αλλάξει οι καιροί και ζουν αιθεροβατώντας. Τα ιντερμέδια διαδραματίζονται σε αστικό κυρίως περιβάλλον, ενίοτε όμως και σε αγροτικό περίγυρο, χωρίς «βουκολικό» εξωραϊσμό. Καταπιάνεται με το θέμα του γάμου, της συζυγικής πίστης και της μοιχείας (ειδικά αν πρόκειται για γάμο από συμφέρον ή λόγω υποκριτικής συμμόρφωσης με τα κοινωνικά πρέπει), το (άκρως ισπανικό) θέμα της τιμής και της πιστής αφοσίωσης στον (κάθε είδους) αφέντη, το θέμα της διαφθοράς, της ρηχότητας και της ανεπάρκειας των δημοσίων ανδρών, το δύσπεπτο (ακόμα) για την Ισπανία –η οποία έβγαινε από τον Μεσαίωνα δίχως να έχει βιώσει δυναμικά την Αναγέννηση– θέμα της παντοδυναμίας του χρήματος, το θέμα της κοινωνικής προσποίησης, το θέμα του σεξουαλικού ανταγωνισμού και άλλα πολλά.

Ηθογραφίες θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς αυτά τα ιντερμέδια σε μια πρώτη ματιά. Με κάποιες δόσεις πρακτικής (φιλο)σοφίας, θα μπορούσε να προσθέσει όποιος τα αποτιμήσει ελαφρά τη καρδία. Δεν είναι όμως καθόλου έτσι. Οι μικρές αυτές φάρσες, παράλληλα με την έμμεση κοινωνική κριτική, αφήνουν να (δια)φανεί αριστοτεχνικά και το απαύγασμα της (αυτοκριτικής) φιλοσοφικής διάθεσης του ισπανικού Μπαρόκ, το οποίο συνοψίζεται στη λέξη vanitas. Δηλαδή στη βαθιά μελαγχολική και ήρεμη αίσθηση που αφήνει ο μάταιος χαρακτήρας των επίγειων. Η οποία είναι και η αναμενόμενη απόληξη κάθε σκέψης σχετικά με την καθησυχαστική πλην ευάλωτη καθημερινότητα, συνοδευόμενη από την απελευθερωτική πλην αμείλικτη βεβαιότητα του αναπόφευκτου τέλους. Πράγμα που θα εκφράσει στοχαστικά και στωικά ο «αντίποδας» (;) του Lope de Vega στο ισπανικό θέατρο του Μπαρόκ, ο Calderόn de la Barca, στο φιλοσοφικό δράμα του Η ζωή είναι όνειρο. Δεν είναι απλά σκετς τα ευχάριστα ιντερμέδια του Θερβάντες, είναι μεν ηθογραφίες, αλλά με ιδιαίτερο βάθος, με σοφία και εγκαρτέρηση, όσο και με κριτική και ριζοσπαστική διάθεση. Χαρακτηριστική είναι η φράση της Μαριάννας, της νεαράς συζύγου ενός βλαμμένου γέρου, που διεκδικεί σχεδόν απερίφραστα το δικαίωμα στην ερωτική χαρά, στο ιντερμέδιο «Ο δικαστής των διαζυγίων». Η Μαριάννα, στο ξεκίνημα του έργου, λέει: «Ετούτη τη φορά πρέπει να κριθεί τελειωτικά το πράγμα· πρέπει να φύγω ελεύθερη από δεσμά και καθήκοντα, ελεύθερη σαν το πουλί!».

{jb_quote} Με τη ματιά τού σήμερα, μπορούμε να πούμε πως πρόκειται για θέατρο γραμμένο θαρρείς (και) για να διαβάζεται. {/jb_quote}

Περίεργος τύπος ο Θερβάντες. Άνθρωπος των άκρων, στη ζωή του και στη συγγραφή του. Αριστοτέχνης στην πολύ μεγάλη αφηγηματική φόρμα –στον Δον Κιχώτη– αλλά και στο λεγόμενο μικρό είδος (género chico) του θεάτρου, δηλαδή στα ιντερμέδια. Τα ιντερμέδια είναι πολύ ανώτερα των κωμωδιών που τα συνοδεύουν, καθώς και των παλαιότερων θεατρικών έργων του Θερβάντες. Συνιστούν μια πολύ καλή –και εύκολη– γνωριμία με την εποχή και τον συγγραφέα. Με τη ματιά τού σήμερα, μπορούμε να πούμε πως πρόκειται για θέατρο γραμμένο θαρρείς (και) για να διαβάζεται. Με αρκετό μυθοπλαστικό στοιχείο, φυσική γλώσσα, ενδιαφέρουσα πλοκή, αμεσότητα, γρήγορες και έξυπνες ατάκες, λογοπαίγνια. Αρετές που προσδίδουν ζωή και δροσιά σε «στερεότυπες και γνωστές», ενίοτε, σκηνικές καταστάσεις. Επιδίωξη του συγγραφέα ήταν τα ιντερμέδια να λειτουργούν ως «περάσματα» (γνωστά ως pasos, στα ισπανικά· υπήρχε εγχώρια σχετική παράδοση στο εν λόγω είδος) ανάμεσα στην 1η και τη 2η, καθώς και τη 2η και την 3η πράξη. Για να «ξεκουράζεται» (ή να στοχάζεται;) ο θεατής! Τα ιντερμέδια συμπεριλαμβάνουν συχνά χορό και τραγούδι, με τους μουσικούς επί σκηνής ως από μηχανής θεούς, για να ξεδιαλύνουν τα αξεδιάλυτα, όταν τα πράγματα φτάνουν στο απροχώρητο. Μια γκροτέσκα λεπτομέρεια –δεν είναι η μόνη!– που φωτίζει τον εγγενώς τραγελαφικό χαρακτήρα πολλών ειρωνικών καταστάσεων της ζωής, ένα στοιχείο κάπως παράλογο όσο και διαχρονικά ισπανικό, που λέγεται στα ισπανικά esperpento και που θα το βρει κανείς ακόμη και στα έργα του P. Almodόvar, όπως επισημαίνει ο Antonio Tabucchi.

Τα ιντερμέδια ευτύχησαν να έχουν μια μεταφράστρια με βαθιά γνώση της ισπανικής γραμματείας της εποχής, ειδικά σε ό,τι αφορά το θέατρο, όπως τεκμηριώνεται από την εκτενή, κατατοπιστική και φιλική προς τον αναγνώστη Εισαγωγή της, στην οποία οφείλει πολλά στοιχεία και το παρόν κείμενο. Καθώς και από τις πολύ διαφωτιστικές σημειώσεις σχετικά με την εποχή, το έργο αλλά και την αντιμετώπιση κάποιων μεταφραστικών σκοπέλων. Η μεταφράστρια, αντιμέτωπη με τη μεταφορά στα ελληνικά τού σήμερα ενός μείζονος και ιδιότυπου έργου –άλλη η εποχή, παλαιά η γλώσσα, ξένη για τον Έλληνα η ιστορική πραγματικότητα–, απέφυγε έξυπνα και συνετά τόσο τη διεκπεραιωτική ή/και φιλολογική μετάφραση, όσο και την εύκολη διασκευή ή/και τον παραπλανητικό πλην πιασάρικο εκσυγχρονισμό. Η μετάφρασή της μαρτυρεί ικανότητα, πείρα, εντιμότητα και μεράκι. Ο λόγος είναι εναργής, χωρίς τίποτα το πεποιημένο. Το έργο διαβάζεται απρόσκοπτα, χωρίς νοηματικά κενά και εξυπνακίστικες λύσεις, ικανές να εντυπωσιάσουν (ή να ξενίσουν…) τον Έλληνα αναγνώστη. Τα λογοπαίγνια και τα ποιητικά μέρη αντιμετωπίζονται υποδειγματικά, με άνεση και χάρη. Ενώ, παράλληλα, υπογραμμίζεται διακριτικά αλλά και με ενσυναίσθηση, μέσα από μια προσεκτική επιλογή λεξιλογίου που δεν είναι κραυγαλέα μοντέρνο, η πατίνα του χρόνου που εκ των πραγμάτων χαρακτηρίζει τις καταστάσεις και τον λόγο των ιντερμέδιων. Ως πρόχειρο παράδειγμα αναφέρουμε την απόδοση στα ελληνικά ονομάτων των ηρώων που είναι δηλωτικά του ρόλου τους (Βαγαπόντης, Ξυλοκερατιάς, Βαλάντιος, Καμωματού, Ανακατωσούρα κ.ά.). Επιπλέον, επισημαίνεται σποραδικά και η ιθαγένεια του έργου με απλές όσο και ευρηματικές λύσεις, όπως είναι η χρησιμοποίηση ισπανικών λέξεων αναγνωρίσιμων από τον Έλληνα (σενιόρα, μπάστα κ.ά.). Έτσι, το αποτέλεσμα, πλην της ενάργειας, διαθέτει και την άλλη μεγάλη αρετή της μετάφρασης, τη διαφάνεια.

Το έργο μπορεί να είναι μια ευφυής αναγνωστική επιλογή για όσους ξεκινούν να διαβάσουν τον Θερβάντες, τον θεμελιωτή του σύγχρονου μυθιστορήματος, αλλά και μια ευχάριστη, αναπάντεχη ίσως, επιβεβαίωση της αξίας του για όσους θαυμάζουν την αφηγηματική του δεινότητα έχοντας ήδη διαβάσει άλλα του έργα.

Ο δικαστής των διαζυγίων
και άλλα κωμικά ιντερμέδια
Miguel de Cervantes
Εισαγωγή – Μετάφραση – Σημειώσεις: Δήμητρα Παπαβασιλείου
Printa
232 σελ.
ISBN 978-960-6624-86-5
Τιμή €14,84