Δημοσθένης Κούρτοβικ: «Η ελιά και η φλαμουριά»

11:07 7/10/2021 - Πηγή: Diastixo

Ουσιαστική συμβολή στη μελέτη της ελληνικής πεζογραφίας αποτελεί το έργο του συγγραφέα και κριτικού λογοτεχνίας Δημοσθένη Κούρτοβικ με τίτλο Η ελιά και η φλαμουριά και υπότιτλο: Ελλάδα και κόσμος, άτομο και Ιστορία στην ελληνική πεζογραφία, 1974-2020 στην προσεγμένη καλαίσθητη έκδοση του Πατάκη. Η συμβολή του έργου και η μεγάλη εκδοτική του προσφορά συνίσταται τόσο στη βαθιά μελέτη της πεζογραφίας μας, όσο και στις εισαγωγές των είκοσι

τεσσάρων κεφαλαίων του έργου, που χαρτογραφούν και ερμηνεύουν επιτυχώς το μεταπολιτευτικό λογοτεχνικό ελληνικό τοπίο. Η πεζογραφία χαρτογραφείται κειμενοκεντρικά. Ο συγγραφέας ελάχιστα αναφέρεται σε βιογραφικά στοιχεία των δημιουργών, ούτε εξαντλείται σε εργογραφικούς καταλόγους. Ό,τι ενδιαφέρει είναι ο επαναπροσδιορισμός της ταυτότητας μιας πεζογραφίας που ακουμπάει τόσο στην παράδοση (ελιά), όσο και στην παγκόσμια πραγματικότητα («φλαμουριά, δέντρο με παγκόσμια εξάπλωση»).

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Η περίοδος της Μεταπολίτευσης παρουσιάζει εξαιρετικό ιστορικό ενδιαφέρον, καθώς η έναρξή της σημαδεύεται από την κατάρρευση μιας στρατιωτικής δικτατορίας, το βάρος μιας εθνικής τραγωδίας και την «αποκατάσταση της δημοκρατίας» με την κατάργηση του μακραίωνου θεσμού της βασιλείας. Η συγκεκριμένη περίοδος συνοδεύτηκε από πυκνές και σαρωτικές αλλαγές, που έφεραν τη χώρα σε άμεση επαφή με τον έξω κόσμο. Ο συγγραφέας τονίζει το γεγονός ότι η πεζογραφία μας «ανοίχτηκε πολύ περισσότερο στην παγκόσμια πραγματικότητα και χειρίστηκε τα θέματα μακριά από επαρχιώτικα συμπλέγματα». Διευκρινίζει επίσης ότι το βιβλίο του «δεν εστιάζει σε συγγραφείς αλλά σε βιβλία», των οποίων η προσέγγιση δεν είναι αξιολογική αλλά εντοπίζεται στον τρόπο που τα κείμενα αυτά «συνομιλούν με τον κόσμο, την παράδοση και τα λογοτεχνικά ρεύματα». Η εικόνα της νεοελληνικής πεζογραφίας εμφανίζεται οπωσδήποτε πιο σύνθετη, ανατρέποντας αρκετές από τις καθιερωμένες θεωρήσεις. Έτσι, κατά τον συγγραφέα η μετά τη Δικτατορία πεζογραφία μας χωρίζεται σε δύο υποπεριόδους (1974-1990 / 1990-2020), ενώ οι τάσεις που διαγράφονται ακολουθούν τις διαθέσεις και τις αντιλήψεις των συγγραφέων. Η τομή του ’74 σηματοδοτεί τη μετακίνηση της ελληνικής πεζογραφίας από το εμείς στο εγώ. Η στροφή είχε αναγγελθεί από κάποιους συγγραφείς (Βασιλικός, Κουμανταρέας, Αμπατζόγλου), και έστω κι αν δεν έγινε αμέσως αισθητή, έχει αποτυπωθεί στην πεζογραφία της Μεταπολίτευσης, η οποία «εξηγεί ως ένα βαθμό γιατί η στρατιωτική δικτατορία ελάχιστα απασχόλησε την ελληνική πεζογραφία και σχεδόν ποτέ αυτή καθαυτή ως τραυματική εμπειρία, με εξαίρεση λίγα βιβλία που απηχούσαν την θορυβώδη αλλά επιπόλαιη πολιτικοποίηση των πρώτων μεταπολιτευτικών χρόνων».

Στα δύο πρώτα κεφάλαια του βιβλίου ο αναγνώστης θα μάθει πώς αντιμετωπίστηκαν από τους Έλληνες πεζογράφους δύο προκλήσεις: η νέα πραγματικότητα και η κληρονομιά του Εμφυλίου σε καινούριο πλέον πλαίσιο. Στο τρίτο («Έκλειψη στο μεσουράνημα») βλέπουμε πώς η λογοτεχνία μας απάντησε σε μια τρίτη πρόκληση, που είχε να κάνει με σημαντικές αλλαγές στους τρόπους της λογοτεχνικής έκφρασης. Η στροφή προς την υποκειμενικότητα θα έρθει ως αποτέλεσμα της «έκρηξης» των νέων γραφών, όπου ο μοντερνισμός αναμειγνύεται με μεταμοντέρνα στοιχεία, ενώ η κλασικότροπη αφήγηση υπονομεύεται με τρόπο ειρωνικό. Η συγγραφική ματιά έχει οπωσδήποτε αλλάξει.

{jb_quote} Ό,τι ενδιαφέρει είναι ο επαναπροσδιορισμός της ταυτότητας μιας πεζογραφίας που ακουμπάει τόσο στην παράδοση (ελιά), όσο και στην παγκόσμια πραγματικότητα («φλαμουριά, δέντρο με παγκόσμια εξάπλωση»). {/jb_quote}

Η έκφραση της υποκειμενικότητας μεταξύ άλλων μέσω της αυτοβιογραφίας απηχεί μια νέα κοινωνική κατάσταση που εκτείνεται από τη «φαινομενική εξαρτημένη υποκειμενικότητα» και καταλήγει στον «ατομικισμό» που χαρακτηρίζει κυρίως τη γενιά του ’80 (βλ. στο 7ο κεφ. «Ένας κομήτης με μακριά ουρά»).

Στο επόμενο κεφάλαιο («Ένας κόσμος με πολλούς κόσμους»), ο συγγραφέας στρέφεται προς τους κλειστούς, ανεξιχνίαστους χαρακτήρες της πεζογραφίας της εποχής, που κινούνται χωρίς παρελθόν και χωρίς εστία στο «βασίλειο του τυχαίου». Το φαινόμενο της αστυφιλίας, όσο και αυτό της μετανάστευσης (βλ. κεφ. «Τόσο κοντά, τόσο μακριά») αντανακλάται στο βιογραφικό και το κοινωνικό προφίλ των λογοτεχνών. Μείζων συγγραφέας εδώ ο Αντώνης Σουρούνης (1942-2016), που «πορεύεται ως ξένος βρίσκοντας τελικά άλλους τρόπους να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του (βλ. το μυθιστόρημα Οι πρώτοι πεθαίνουν τελευταίοι). Η προδρομική φιγούρα του αντιήρωα (που βρίσκεται στην Απόδραση του Πέτρου Παρλαβάντζα) κερδίζει έδαφος στη μετά το ’80 εποχή με το βιβλίο Βαμμένα κόκκινα μαλλιά του Κώστα Μουρσελά (1932-2017) στην πρώτη γραμμή.

Στο 9ο κεφ. του έργου του ο Κούρτοβικ θα περιλάβει μια σύντομη ιστορία της νεοελληνικής μεταμοντέρνας πεζογραφίας, όπου η μεταμυθοπλασία θα εκφραστεί επιτυχώς στα μυθιστορήματα του καθηγητή Γιώργη Γιατρομανωλάκη (γ. 1940) και στην ευρηματικότητα των έργων του Φίλιππου Δρακονταειδή (γ. 1940). Ακολουθούν πολλοί και καλοί εκπρόσωποι του μεταμοντέρνου (Βαλτινός, Δοξιάδης, Μιχαλοπούλου).

Για να κατανοηθεί ωστόσο πληρέστερα η κυρίαρχη στάση της λογοτεχνίας απέναντι στη σύγχρονη κοινωνία, πρέπει η προσοχή να στραφεί στα βαθιά ίχνη που άφησε η τραυματική εμπειρία του Εμφυλίου, του οποίου το τραύμα αντανακλάται σε βιβλία συγγραφέων που γεννήθηκαν πολύ μετά τον Εμφύλιο. Οι νεότεροι βέβαια (γεννημένοι μετά το ’60, άνθρωποι που έχουν επαφή με το εξωτερικό ή ζουν σε πόλεις της Ευρώπης ή της Αμερικής) βιώνουν τον κοσμοπολιτισμό και βλέπουν από άλλη σκοπιά την ιστορία και αξιολογούν διαφορετικά την παράδοση. Τα στοιχεία αυτά εντοπίζονται στο δεύτερο μέρος του έργου (1990-2020), όπου αναλύονται θέματα, όπως η ανακτημένη ατομικότητα, η συνέχιση της κριτικής της κοινωνίας (όχι όμως με τρόπο απορριπτικό, όπως στην πρώτη υποπερίοδο) και οι παθογένειες της σύγχρονης ζωής (τρομοκρατία). Στην τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα αναδεικνύεται τόσο το αστυνομικό μυθιστόρημα, όσο και το ιστορικό, που αναβιώνει σε νέες πλέον βάσεις. Άλλα σημαντικά θέματα, στα οποία επικεντρώνεται το μυθιστόρημα της συγκεκριμένης περιόδου, είναι η γυναικεία προβληματική, οι ερωτικές σχέσεις, το προσφυγικό αλλά και το ζήτημα της ταυτότητας.

Στο βιβλίο του Κούρτοβικ ο αναγνώστης δεν θα βρει μια κλασική Ιστορία της Λογοτεχνίας. Θα ακολουθήσει τον στοχασμό του δοκιμιογράφου, που αναλύει με τρόπο γλαφυρό τις θέσεις του εξετάζοντας συγκριτικά και διακειμενικά τη λογοτεχνία της Μεταπολίτευσης, η οποία συναρτάται άμεσα με τη γενικότερη παιδεία, την ιστορία και την κοινωνική πραγματικότητα. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι η ελληνική πεζογραφία έχει τις προϋποθέσεις να σταθεί ισότιμα πλάι στις εθνικές λογοτεχνίες χωρών ισότιμων με την Ελλάδα στο μέγεθος, στη διάδοση της εθνικής γλώσσας και στον πλούτο της εθνικής παράδοσης. Το αν θα βρει ωστόσο την αναγνώριση που της αξίζει θα εξαρτηθεί από άλλους παράγοντες, όπως η οικονομική δομή της χώρας, ο προσανατολισμός των εκπαιδευτικών θεσμών και γενικότερα η πνευματική δραστηριότητα.

Η ελιά και η φλαμουριά
Ελλάδα και κόσμος, άτομο και Ιστορία στην ελληνική πεζογραφία 1974-2020
Δημοσθένης Κούρτοβικ
Εκδόσεις Πατάκη
σ. 360
ISBN: 978-960-16-9262-3
Τιμή: 17,70€