Γιώργος Ανδρειωμένος: «Ο Παλαμάς και ο πολιτικός φιλελευθερισμός»

08:18 24/2/2023 - Πηγή: Diastixo

Ο φιλελευθερισμός ως πολιτικό φιλοσοφικό κίνημα αποτελεί ένα σύνθετο διανοητικό και πολιτικοκοινωνικό μόρφωμα, που έχει λάβει στην πορεία εξέλιξής του διαφορετικές μορφές και έχει προσδιορίσει αποκλίνουσες πολιτικές επιλογές. Οι φιλελεύθεροι διανοητές εκκινούν από τις ιδέες της ατομικής ελευθερίας και την προβολή της κοινωνικής προόδου, την οποία βασίζουν στη συγκρότηση ενός κράτους δικαίου που σέβεται τα πολιτικά δικαιώματα των πολιτών, την ελευθερία της έκφρασης, την ανεξιθρησκία και την οικονομική ανάπτυξη σε ένα κλίμα ειρηνικής συνεργασίας των εθνών. Ωστόσο, η εννοιολογική οριοθέτηση

αυτών των αξιών δεν είναι αυτονόητη και είναι φανερό από την ιστορική διαμόρφωση των επιμέρους εκφράσεων του φιλελευθερισμού ότι υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους οι εκάστοτε θεωρητικοί, και ακόμα περισσότερο οι πολιτικοί ηγέτες, αντιλαμβάνονται και εφαρμόζουν αυτές τις αρχές.

Χαρακτηριστικό αυτής της πρωτεϊκής δυναμικής που παρουσιάζει ο όρος είναι και οι ποικίλοι επιθετικοί προσδιορισμοί που επιχειρούν, κατά καιρούς, να αποδώσουν τις επιμέρους σχηματοποιήσεις του: κλασικός, κοινωνικός, νέος κ.ά. Παρά τις όποιες παραλλαγές, οι φιλελεύθεροι φαίνεται να συμφωνούν στις εξής αρχές: α. προβάλλουν την ανάγκη προάσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, β. εστιάζουν στην ισότητα των πολιτών σε ένα κράτος δικαίου, γ. επιμένουν στην προώθηση κοινωνικών αλλαγών που διαφυλάσσουν το αγαθό της ελευθερίας, και δ. δίνουν έναν οικουμενικό προσανατολισμό στα αιτήματά τους, που υπερβαίνει εθνικές αγκυλώσεις. Κατ’ επέκταση, από τον κλασικό φιλελευθερισμό του Άνταμ Σμιθ (Πλούτος των εθνών, 1776) έως τις σύγχρονες θεωρητικές του εκφάνσεις, ο φιλελευθερισμός έχει συνδεθεί ως ρεύμα σκέψης με σημαίνουσες στιγμές της πολιτικής ιστορίας πολλών εθνικών κρατών, ενώ έχει εφαρμοστεί σε διαφορετικά κοινωνικά συστήματα.

Αυτές τις πολύπτυχες διαδρομές του πολιτικού φιλελευθερισμού και την επίδρασή τους στο εγχώριο λογοτεχνικό πεδίο αναδεικνύει στο νέο του βιβλίο ο καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας Γιώργος Ανδρειωμένος, εξετάζοντας τον τρόπο που ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943), κορυφαία φυσιογνωμία της Νέας Αθηναϊκής Σχολής, διαλέγεται με τις φιλελεύθερες ιδέες. Η μελέτη αναδεικνύει με θαυμαστή οικονομία εμφανείς και υπόγειες διαδρομές συνάντησης του Παλαμά: α. με σημαντικούς διανοητές, που συνέβαλαν στη συγκρότηση των βασικών μορφωμάτων του κινήματος μέχρι την εποχή που έζησε και έγραψε ο ποιητής (Τζ. Μίλτον, Τζ. Λοκ, Τζ. Μιλ κ.ά.), β. όσο και με ξένους και Έλληνες πολιτικούς ηγέτες, που υποστήριξαν και εφάρμοσαν φιλελεύθερες θέσεις (π.χ. Γ. Γκλαντστόουν, Ντ. Λόιντ Τζωρτζ, Επ. Δεληγεώργης, Χ. Τρικούπης, Ελ. Βενιζέλος).

Ο Παλαμάς πρωταγωνίστησε στα ελληνικά γράμματα της εποχής του και αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Λόγω της ποιητικής του τέχνης και της κριτικής του οξύνοιας, το λογοτεχνικό του έργο και τα κριτικά του μελετήματα συνιστούν πολύτιμη πηγή για την κατανόηση των σχέσεων της ελληνικής με τη δυτική σκέψη και τη λογοτεχνική παραγωγή της περιόδου. Όπως αναφέρει ο Ανδρειωμένος, λόγω και της ταύτισής του με τη Μεγάλη Ιδέα, θα μπορούσε να αποκληθεί «ο Βενιζέλος της ποίησης» (σ. 14). Ο χαρακτηρισμός φανερώνει το πνευματικό μέγεθος του Παλαμά, που ξεπερνά τα όρια της λογοτεχνίας και μπορεί να εκληφθεί ως πρότυπο πολυσχιδούς λογίου.

Ο μελετητής τονίζει ότι η σύνδεση του Παλαμά με τις φιλελεύθερες ιδέες δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς, τουλάχιστον όχι μέσω μιας διεπιστημονικής προσέγγισης που θα αναδείκνυε αθέατες όψεις του έργου του. Ο Ανδρειωμένος βασίζεται στα Άπαντα και περιστασιακά στους τόμους της Αλληλογραφίας, των Άρθρων και Χρονογραφημάτων του ποιητή. Με βάση το παράδειγμα του Κ. Παλαμά, το βιβλίο φωτίζει τον ανοιχτό διάλογο της λογοτεχνίας της συγκεκριμένης περιόδου με τις γενικότερες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, αναδεικνύοντας τις φιλελεύθερες καταβολές του Έλληνα ποιητή.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει, επίσης, ο συνοπτικός τρόπος με τον οποίον ο μελετητής παρουσιάζει στον αναγνώστη μια περιεκτική βιβλιογραφική επισκόπηση με τους σημαντικούς σταθμούς εξέλιξης του φιλελευθερισμού έως την εποχή του Παλαμά. Οι φιλελεύθερες ιδέες γίνονται γνωστές στον ελληνόφωνο κόσμο κατά τη διάρκεια του νεοελληνικού Διαφωτισμού, κυρίως προς τα τέλη του 18ου αιώνα. Πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτά τα ζητήματα είχαν ο Αδαμάντιος Κοραής και οι επίγονοί του, ενώ το πιο σημαντικό βήμα για τον ελληνικό φιλελευθερισμό έρχεται με την ίδρυση του Κόμματος των Φιλελεύθερων (1910) από τον Ελ. Βενιζέλο. Το πολιτικό του σχέδιο και η εμβέλεια της πολιτικής του φυσιογνωμίας ενέπνευσαν τον Κ. Παλαμά, όπως και άλλους ανθρώπους των γραμμάτων.

Ο ποιητής έδειξε από νωρίς το ενδιαφέρον του για τις φιλελεύθερες ιδέες, θαυμάζοντας από τα νεανικά του χρόνια τη ρητορική δεινότητα του φιλελεύθερου πολιτικού Επ. Δεληγεώργη και, την ίδια στιγμή, αναγνωρίζοντας το πολιτικό μέγεθος του Χ. Τρικούπη. Ωστόσο, ο ποιητής φαίνεται να ταυτίστηκε με τον Βενιζέλο όσο με κανέναν άλλο από τον πολιτικό χώρο. Την εποχή της λογοτεχνικής ακμής του συνέδεσε τον Βενιζέλο με το πνεύμα της Μεγάλης Ιδέας και τις στρατιωτικές νίκες. Αργότερα, όταν το παλάτι αρχίζει να χάνει την αίγλη του, βρίσκει στον Βενιζέλο τον «οδηγητή» του έθνους (σ. 85). Αμέσως μετά τον θάνατο του Βενιζέλου θα γράψει: «Έσβυσε ο Μέγας […] του Ομήρου ο στίχος φωνή τού πρέπει» (Άπαντα, τ. 11, σ. 138, στο: Ανδρειωμένος, σ. 84). Πάντως, ο Παλαμάς δεν παρασύρεται σε υπερβολές και επιλέγει να διατυπώνει με προσοχή τις θέσεις του χωρίς φανατισμό. Γράφει στις 20.09/03.10.1921: «Θαυμαστής του Βενιζέλου σε πολλά του, μάλιστα. Μα βενιζελικός, όχι» (Αλληλογραφία, τ. 4, σ. 301, στο: ό.π., σ. 101).

{jb_quote}Το βιβλίο φωτίζει τον ανοιχτό διάλογο της λογοτεχνίας της συγκεκριμένης περιόδου με τις γενικότερες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, αναδεικνύοντας τις φιλελεύθερες καταβολές του Έλληνα ποιητή.{/jb_quote}

Όσον αφορά την επαφή του με τα έργα διανοητών του φιλελευθερισμού, ο Ανδρειωμένος παρέχει μια σειρά από πειστικά τεκμήρια στον αναγνώστη. Διακρίνουμε τη βαθιά γνώση του για τις φιλελεύθερες ιδέες, ήδη με τα σχόλιά του στις πολιτικές ιδέες του Τζον Μίλτον, που έχει θεωρηθεί πρόδρομος του κινήματος. Ακολούθως, ο Παλαμάς δείχνει να έχει μελετήσει προσεκτικά τον Βολταίρο, ο οποίος επηρεάστηκε από τον Τζον Λοκ. Αναφέρεται στο έργο του, αν και αρκετές από τις πιο προωθημένα φιλελεύθερες απόψεις δεν τις παραθέτει, διότι δεν ανταποκρίνονταν στις συνθήκες της τότε ελλαδικής κοινωνίας (σ. 61). Προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι ο Παλαμάς δεν γράφει ιδιαίτερα για τον Μοντεσκιέ, παρόλο που οι απόψεις του ήταν καθοριστικές για τη φιλελεύθερη σκέψη (σ. 58). Επιπλέον, δεν αναφέρεται στον Τόμας Τζέφερσον, συντάκτη της αμερικανικής Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας (1776). Δεν αμφισβητείται, όμως, ότι γνώριζε το έργο τους, εφόσον οι θέσεις τους απαντώνται και στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (1789).

Ο Ανδρειωμένος κάνει ιδιαίτερη μνεία στον αγγλοσαξονικό φιλελευθερισμό και την πολιτική φυσιογνωμία του Βρετανού πρωθυπουργού Γουίλιαμ Γκλάντστοουν. Παρέχει στον αναγνώστη ενδιαφέροντα στοιχεία για τον τρόπο που ο Παλαμάς αποτιμά τον ρόλο του Βρετανού πολιτικού τόσο στα ελληνικά πράγματα, όσο και στην επίτευξη σημαντικών κοινωνικών αλλαγών στη χώρα του (σ. 67). Ο Παλαμάς είναι, επίσης, εξοικειωμένος με τα κείμενα των Μπ. Κονστάν, Τ. Μπάμπινγκτον Μακώλεϋ και Τζ. Στιούαρτ Μιλ. Ο ποιητής στηρίζει κάθε προσπάθεια καταπολέμησης του αναλφαβητισμού και διασφάλισης των πολιτικών ελευθεριών. Φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη του Μιλ ότι η διασφάλιση της ελευθερίας είναι εφικτή μέσα από τη λελογισμένη παρέμβαση του κράτους, που θα προάγει την κοινωνική ισότητα (νεοφιλελευθερισμός). Έμπρακτη εφαρμογή αυτής της θεωρίας είναι ο «Λαϊκός Προϋπολογισμός» του 1909 από τον Λόιντ Τζωρτζ και τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, που προώθησαν προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας. Ο ποιητής επαινεί τον φιλελεύθερο και φιλέλληνα Βρετανό πρωθυπουργού Λόιντ Τζωρτζ ως συνεχιστή του Γκλάντστοουν.

Οι φιλελεύθερες θέσεις θα συμπλεύσουν με ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών διεκδικήσεων του 19ου και 20ού αιώνα, όπως, για παράδειγμα, με τα αιτήματα του φεμινισμού, τα οποία ενστερνίστηκε εν πολλοίς και ο Παλαμάς. Σύμφωνα με τον Ανδρειωμένο, ο ποιητής «φέρει μιαν ευδιάκριτη κλασικού τύπου φιλελεύθερη αντίληψη» (σ. 102), η οποία διαχέεται τόσο σε κεντρικούς ιδεολογικούς άξονες της λογοτεχνικής του παραγωγής, όσο και στα κριτικά του κείμενα και την αρθρογραφία του.

Επιλογικά, το βιβλίο συνθέτει το πορτρέτο του Παλαμά ως ενεργού πολίτη που μένει προσηλωμένος στις αρχές της κοινωνικής ελευθερίας και της ελευθερίας της έκφρασης. Αναδεικνύει τη βαθιά πίστη του ποιητή στον κοινωνικό ρόλο του δημιουργού και το αίσθημα ευθύνης του να υπερασπίζει, μέσω της γραφής του, κάθε πρόσωπο και στάση που διαπνέεται από αυτές τις αξίες. Διαβάζουμε: «Ο ποιητής δεν καταδικάστηκε να ζη μόνος και ανώφελος. Ο διαλεχτός δεν μνησικακεί […] Έχει να εκτελέση και κοινωνικήν αποστολή. Γαληνός και ατάραχος, τότε δεν πρέπει να παραστρατίζη από το δρόμο του […]» (Άπαντα, τ. 10, σ. 421-422, στο: ό.π., σ. 104).

Ο Παλαμάς και ο πολιτικός φιλελευθερισμός
Γιώργος Ανδρειωμένος
Εκδόσεις Ι. Σιδέρης
σ. 126
ISBN: 978-960-08-0911-4
Τιμή: 8,80€