Γιώργος Μαρκόπουλος: «Η ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη»

08:18 10/2/2023 - Πηγή: Diastixo

Ο Γιώργος Μαρκόπουλος δεν είναι μόνο σημαντικός ποιητής, αλλά και σπουδαίος κριτικός λογοτεχνίας και δοκιμιογράφος. Η οξυδερκής και αποκλίνουσα ματιά του στο έργο των ποιητών μάς βοηθά να ανακαλύπτουμε υπόρρητα ερμηνευτικά στρώματα και κρυμμένους θησαυρούς στα κείμενά τους. Το δίτομο έργο του Εκδρομή στην άλλη γλώσσα (Ύψιλον, 1991 και Νεφέλη, 1994) φώτισε το έργο τόσο ποιητών της πρώτης και δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, όσο και ποιητών της γενιάς του ’70. Στον δεύτερο τόμο μάλιστα περιλαμβάνεται και μία διεισδυτική και βαθιά ανάλυση των ποιητικών συλλογών του Αντώνη Φωστιέρη

Σκοτεινός έρωτας, Ο διάβολος τραγούδησε σωστά και Το θα και το να του θανάτου.

Στο νέο του βιβλίο για τον Αντώνη Φωστιέρη (Εκάτη, 2022) συμπληρώνει την ιχνογράφηση της ποιητικής πορείας του ποιητή και στις επόμενες συλλογές του, καταθέτοντας εύστοχα σχόλια σε θέματα περιεχομένου και οργάνωσης των ποιημάτων, καθώς και στις ποιητικές τεχνικές με τις οποίες ο ποιητής επιτυγχάνει μιαν αξιοθαύμαστη εσωτερική ενότητα στο ποιητικό του έργο. Παράλληλα, παραθέτει, με πλούσια παραδείγματα, διεισδυτικές παρατηρήσεις στο εύρος της γλώσσας του Φωστιέρη, αφού ο ποιητής αξιοποιεί όλο τον διαχρονικό πλούτο της, από την αρχαιότητα ως σήμερα, ώστε να αποδώσει τις σύνθετες πτυχές της φιλοσοφικής του σκέψης και τους λεπταίσθητους ποιητικούς του στοχασμούς.

Ειδικότερα, ως προς τη συλλογή Σκοτεινός έρωτας (1977), ο Γιώργος Μαρκόπουλος σχολιάζει μεταξύ άλλων την αμφισημία του τίτλου της, αν δηλαδή αναφέρεται στη σκοτεινή πλευρά του έρωτα ή δηλώνει «τον έρωτα προς το σκοτεινό» (σ. 9). Με βάση αυτή την αμφισημία ο μελετητής τονίζει το στοχαστικό βάθος της ποίησης του Φωστιέρη, ήδη από την πρώιμη αυτή συλλογή, το οποίο αναδεικνύεται με ποικίλα σχήματα λόγου και γλωσσικές επιλογές (αναγραμματισμούς, ομοηχίες, σκόπιμες επαναλήψεις, δισημίες λέξεων, μεταφορές, οξύμωρα κ.ά.) που αξιοποιεί ο ποιητής. Πολύ σημαντική είναι και η επισήμανση του Μαρκόπουλου ότι στη συλλογή αυτή ο Φωστιέρης πετυχαίνει την υπονόμευση της μεταφυσικής χρησιμοποιώντας την ίδια τη μεταφυσική και ακριβώς το ίδιο παρατηρεί και σε σχέση με τη λογική και το παράλογο, το οποίο ο ποιητής υπονομεύει με έλλογο τρόπο.

Στη συλλογή Ο διάβολος τραγούδησε σωστά (1981) ο Μαρκόπουλος ερμηνεύει την έννοια του «διαβόλου» ως «συμπύκνωση του μη όντος, το οποίο όμως, μέσω της ποίησης, αποκτά υπόσταση» (σ. 14). Ενδιαφέρουσα είναι και η ερμηνεία του διαβόλου ως προσωποποίησης της ποίησης, ανάγοντας τη σύλληψή του σε μιαν άλλη πραγματικότητα, στον χαμένο παράδεισο της γλώσσας από τον οποίον αναβρύζει ο ποιητικός λόγος (σ. 17). Επισημαίνει επίσης τη «χορευτική κίνηση» των στίχων του Φωστιέρη, χαρακτηρίζοντάς την ως «ελικοειδή» και «αιλουροειδή» (σ. 19).

Ως προς την επόμενη συλλογή, Το θα και το να του θανάτου (1987), ο μελετητής εκφράζει την άποψη πως είναι μια από τις καλύτερες του ποιητή αλλά και από όσες έχουμε διαβάσει ως τώρα, τονίζοντας τη σφιχτοδεμένη και αδιάσπαστη ενότητα και την αλληλουχία των νοημάτων της. Τη χαρακτηρίζει ως «ποιητικό δοκίμιο πάνω στο θέμα του θανάτου» (σ. 20) και μια ποιητική ματιά στο δράμα της ανθρώπινης ύπαρξης, αφού αυτό το «θα» και το «να» ακούγονται ως απειλή ή υπόσχεση. Στην επεξεργασία της συλλογής ο Μαρκόπουλος αναδεικνύει, παράλληλα με άλλες ουσιαστικές επισημάνσεις, και τις πλατωνικές απηχήσεις της, κυρίως και τη διερώτηση που τη σπονδυλώνει, «τι είναι ποίηση». Εμβαθύνει ακόμα στοχαστικά στα πολλαπλά και επάλληλα νοηματικά επίπεδα της συλλογής, ιδίως στο φιλοσοφικό υπόστρωμά της, το οποίο έγκειται στην αντιπαράθεση της ψευδαίσθησης της κίνησης του αισθητού κόσμου σε σχέση με την απόλυτη ακινησία του θανάτου.

Στη συλλογή Η σκέψη ανήκει στο πένθος (1996) ο Μαρκόπουλος διακρίνει ωριμότητα και πυκνότερο λόγο, καθώς και την πρόθεση του ποιητή να αναδείξει την τραυματική εμπειρία της γνώσης σ’ έναν κόσμο που παραμορφώνει τις ανθρώπινες επιθυμίες. Σημειώνει μάλιστα: «η γλώσσα εδώ (όπως άλλωστε και σε ολόκληρο το έργο του Φωστιέρη) επέχει θέσιν εργαλείου καίριου, το ρήμα και ο “αέρας των φωνηέντων” θέση διόδου και οδυνηρά πληρωμένη ελευθερία. Γι’ αυτό και τα κατακερματίζει, τα δοκιμάζει στην αλληγορία, τα συνδυάζει περίεργα για να μετράει τις αντοχές τους […]» (σ. 28). Συζητά επίσης και την έννοια του «πένθους» που περιέχεται στον τίτλο της συλλογής, για την οποία επισημαίνει ότι «όχι μόνο δεν εκφράζει μια οντολογική άρνηση, αλλά αντιθέτως εξυπονοεί και προϋποθέτει μια κατάφαση, καθώς το πένθος υφίσταται όταν χάνεται κάτι σημαντικό» (σ. 30). Ο Μαρκόπουλος πετυχαίνει με τη βαθυστόχαστη κριτική του να ανοίξει ένα παράθυρο στον αναγνώστη, ώστε να καταστεί ικανός να προσλαμβάνει τις ποικίλες διαστρωματώσεις των ποιητικών στοχασμών του Φωστιέρη, τον σημασιολογικό πλούτο της γλώσσας του και τη λεκτική δεξιοτεχνία με την οποία μεταγγίζει τα νοήματά του, το πώς, δηλαδή, «παιδεύει» κάθε στίχο και λέξη ώστε να ενταχθούν οργανικά στο ποιητικό του σύμπαν.

{jb_quote}Γραμμένο με τη δεξιοτεχνία της γραφής ενός κριτικού που είναι πρωτίστως και ποιητής, το βιβλίο του Γιώργου Μαρκόπουλου φωτίζει πολύπλευρα την εξέχουσα ποιητική τέχνη του Φωστιέρη.{/jb_quote}

Άλλα αξιοσημείωτα γνωρίσματα της ποίησης του Φωστιέρη, τα οποία προβάλλει ο Μαρκόπουλος με την οξεία αντίληψη και γραφή του, είναι η σύνθεση των αντιθέτων που διατρέχει όλο το έργο του ποιητή, καθώς και η βαθιά αρχαιογνωσία του και η συνομιλία του με το σύνολο της ως τώρα λογοτεχνικής παραγωγής. Ενδιαφέρουσα είναι και η παραβολή των στίχων του Φωστιέρη με «μεταλλεύματα πολλές φορές πυρακτωμένα» (σ. 37).

Σε σχέση με την Πολύτιμη λήθη (2003) ο Μαρκόπουλος δείχνει την «οντολογία» της γλώσσας της, την καταβύθιση στην αρχέγονη σημασία των λέξεων και την απελευθέρωση της καινούργιας δυναμικής τους, φέρνοντας ως παράδειγμα τη λέξη «ψυχή», που σήμαινε «πεταλούδα», και το «πνεύμα» που σημαίνει και «φύσημα» (σ. 38). Σχολιάζει, επίσης, και τα ποιήματα ποιητικής της συλλογής, τα οποία αποτελούν ένα είδος ενδοσκόπησης και εμβάθυνσης στη σχέση της ποίησης με την εξωτερική πραγματικότητα, επισημαίνοντας πως «Ο Φωστιέρης προβάλλει έντονα την αντίληψη ότι η ποίηση δημιουργεί τη δική της αυτόνομη πραγματικότητα […]» (σ. 39). Μία ακόμα ποιητική τεχνική του Φωστιέρη, κατά τον Μαρκόπουλο, είναι η ανατροπή του γνωστού και του παγιωμένου, όπως λ.χ. εκφράσεων του τύπου «τα λόγια πετούν» και «τα γραπτά μένουν», τα οποία αντιστρέφονται («τα γραπτά πετούν» και «τα λόγια μένουν»), ώστε να διαφανεί η αντίληψη του ποιητή ότι όλα τα πράγματα μπορούν να αναγνωσθούν από ποικίλες πλευρές και ότι όλα έχουν και μια αθέατη πλευρά, εξίσου σημαντική ή και πιο σημαντική. Στην Πολύτιμη λήθη ο Μαρκόπουλος εστιάζει και στην ειρωνική οπτική του Φωστιέρη, η οποία παίρνει συχνά τη μορφή σαρκασμού, ενίοτε και αυτοσαρκασμού, όχι για να αποδομηθούν καταστάσεις, αλλά «σαν μια άλλη μορφή της ελεγείας» (σσ. 40-41). Τονίζει ακόμα τη λεξιλογική ευελιξία και την πλήρη γλωσσική «ανεξιθρησκία» του ποιητή, ο οποίος ενσωματώνει στους στίχους του λέξεις από όλο το φάσμα της γλώσσας, λαϊκές, λόγιες, εκκλησιαστικές κτλ. Παρ’ όλα τα πλούσια σημασιολογικά κοιτάσματα της ποίησης του Φωστιέρη και το πλήθος των αφανών θησαυρών της, ο Μαρκόπουλος σημειώνει πως υπάρχει πάντα «ένα πρώτο, απόλυτα ευκρινές και εύληπτο επίπεδο, έστω και αν πίσω του κρύβει σκοτεινά βάθη και ορύγματα» (σ. 42). Και βέβαια, πέρα από τον φιλοσοφικό και στοχαστικό χαρακτήρα των ποιημάτων της Πολύτιμης λήθης (και όχι μόνο, θα πρόσθετα), ο οξυδερκής αναγνώστης μπορεί να ανακαλύψει και την υψηλή ποιητική συγκίνηση που τα διακρίνει.

Την ίδια «οξυμμένη Ευφυή Ευαισθησία» (σ. 43) αναγνωρίζει ο Μαρκόπουλος και στα Τοπία του Τίποτα (2013), όπου, κατά τον μελετητή, ο ποιητής, αξιοποιώντας τα πορίσματα της Φυσικής και της Κβαντομηχανικής, αναζητά την αρχέγονη μορφή του κόσμου και «νοσταλγεί την ενότητα των επιμέρους στοιχείων του: του ενορατικού, του συναισθηματικού, του διανοητικού, του επιστημονικού» (σσ. 44-45). Στα ποιήματα της συλλογής αυτής ο Μαρκόπουλος σχολιάζει για άλλη μια φορά τη χρήση των λέξεων στην οικοδόμηση του φωστιερικού σύμπαντος, «τα ατέλειωτα λεκτικά τοπία της γλώσσας» που «μεταμορφώνονται και αυτά σε άπειρα τοπία του Τίποτα, ενός Τίποτα όμως που βαραίνει υπέρμετρα πάνω στο Κάτι» (σ. 48). Στη συλλογή αυτή, ο Φωστιέρης, κατά τον Μαρκόπουλο, συνομιλεί και πάλι, όπως και στις προηγούμενες συλλογές του, με τους φιλοσόφους, ιδίως τους Προσωκρατικούς και κατεξοχήν με τον Ηράκλειτο, καθώς και με την Ιστορία και την Ποίηση.

Στο δέκατο βιβλίο, Θάνατος ο Δεύτερος (2020), ο κριτικός και μελετητής προσθέτει στη φιλοσοφική διάσταση της ποίησης του Φωστιέρη και τη θεολογική, αφού και οι δύο επιστήμες (φιλοσοφία και θεολογία) θέτουν οντολογικούς προβληματισμούς και έχουν διαχρονικούς δεσμούς με την ποίηση. Σ’ αυτή τη συνομιλία ο Μαρκόπουλος προβάλλει και τη διακειμενικότητα που χαρακτηρίζει την ποίηση του Φωστιέρη, καθώς ο ποιητής συνομιλεί συχνά όχι μόνο με τους φιλοσόφους αλλά και με άλλους ποιητές, παλαιότερους και νεότερους, όπως τον Σολωμό, τον Παλαμά, τον Καβάφη, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο και τον Ελύτη.

Με το αξιόλογο αυτό ερμηνευτικό πόνημά του ο Γιώργος Μαρκόπουλος αναδεικνύει με σαφήνεια και γλαφυρότητα τη συνεκτικότητα μορφής και περιεχομένου όλων των ποιημάτων του Φωστιέρη, την οποία ο ποιητής καλλιεργεί με τη βαθιά φιλοσοφική του σκέψη και τον πλούτο των γλωσσικών μέσων και άλλων εκφραστικών του επιλογών, όπως είναι οι ομοηχίες, οι συνηχήσεις, τα οξύμωρα, οι αντιθέσεις, οι λεκτικές ανατροπές κ.ά. Κι ακόμα, ο συγγραφέας πετυχαίνει να προβάλει ως σημαντικό γνώρισμα της ποιητικής του Φωστιέρη τα «συγκοινωνούντα» ποιήματα, που δημιουργούν έναν ενδοποιητικό διάλογο μεταξύ συλλογών ακόμα και χρονικά απομακρυσμένων, καθώς και άλλα αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά της ποίησης του Φωστιέρη: την πυκνότητα της σκέψης και του λόγου του, την πνευματικότητα και την αποφθεγματικότητά του, την πρωτοτυπία και την ευρηματικότητά του. Γραμμένο με τη δεξιοτεχνία της γραφής ενός κριτικού που είναι πρωτίστως και ποιητής, το βιβλίο του Γιώργου Μαρκόπουλου φωτίζει πολύπλευρα την εξέχουσα ποιητική τέχνη του Φωστιέρη, απευθυνόμενο τόσο στον αναγνώστη που αναζητά έναν μίτο για να εισχωρήσει στην πολυδαίδαλη και πολύσημη αυτή ποίηση, όσο και στον μυημένο και επαρκή αναγνώστη, στον οποίο συγκεφαλαιώνει με εύληπτο και ουσιώδη τρόπο όλα τα γνωρίσματα της σπουδαίας ποίησης και ποιητικής του Αντώνη Φωστιέρη.

Η ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη
Γιώργος Μαρκόπουλος
Εκάτη
σ. 72
ISBN: 978-960-408-322-0
Τιμή: 8,48€