Γκέλη Ντηλιά: «Άγιοι στην Κόλαση»

23:54 18/4/2025 - Πηγή: Diastixo

Πώς πραγματώνεται για έναν/μία δημιουργό του έντεχνου λόγου το πέρασμα από μια μορφή έκφρασης με πολύ συγκεκριμένους κανόνες και όρια σε μιαν άλλη με ακραία διαφορετικούς κανόνες, όρια και εκφραστικούς τρόπους; Και περισσότερο συγκεκριμένα: πώς και πόσο συχνά μπορεί ο ποιητής, κινούμενος μέσα στην ενδοχώρα του πιο πυκνωμένου εκφραστικού λογοτεχνικού είδους, να μεταπηδήσει –άλμα τόλμης– στο μυθιστόρημα, την πιο αναλυτική και συνθετική ταυτόχρονα περιοχή του αφηγηματικού λόγου; Είναι γεγονός ότι δύσκολα συμφιλιώνονται οι διανοητικές, συναισθηματικές και ιδιοσυγκρασιακές ορίζουσες που προσδιορίζουν

τη μια και την άλλη τέχνη, τις τεχνικές, τα εκφραστικά μέσα, τη διαχείριση του λόγου, τη δομή του έργου. Γι’ αυτό και οι γραμματειακές κατηγορίες: ποίηση – πεζός λόγος, ποιητής – πεζογράφος, πόσο μάλλον μυθιστοριογράφος. Και παρά τις ευρηματικές συγχωνεύσεις των λογοτεχνικών ειδών σήμερα, τη δυσδιάκριτη, κάποιες φορές, διαφοροποίηση ποίησης και «πεζότητας», την παραγωγή υβριδικών λογοτεχνικών ειδών και το μεταξύ τους –και με άλλες μορφές τέχνης– μιξάζ, εντούτοις, μεταξύ ποιήματος και μυθιστορήματος η διαφορά παραμένει κυτταρική.

Προς τι αυτή η εισαγωγή στην κριτική παρουσίαση της πρώτης λογοτεχνικής απόπειρας της ποιήτριας Γκέλης Ντηλιά στην περιοχή του μυθιστορήματος; Ακριβώς επειδή την Γκέλη Ντηλιά είχαμε γνωρίσει με την αδιαμφισβήτητη ταυτότητα της ποιήτριας: Επί τόπου (1985), Μην πείτε στο γιο μου ότι δεν είμαι η Μαίριλυν (15 σκηνοθετημένα ποιήματα σε μορφή clip (2015), XL (Κέδρος, 2021), με τη σημαντική διευκρίνιση της ποιήτριας ότι στη λατινική αρίθμηση με XL δηλώνεται το 40, όσα και τα χρόνια που υπηρετεί την ποίηση. Και Το στίγμα των βάλτων – Ποιήματα της φυλακής (ΑΩ, 2023).

H μακρά θητεία της στην ποίηση ωστόσο συμπορεύεται και με μια άλλη εκπαιδευτική-κοινωνική της εμπειρία: τον εθελοντισμό, και μάλιστα σε ένα σκληρό, ανυπόταχτο, περιθωριακό πεδίο, όπου δοκιμάζεται η ανθεκτικότητα αλλά και η ανθρωπιά όσων προσφέρονται να υπηρετήσουν τον θεσμό της εθελούσιας προσφοράς και να συμμετάσχουν στο έργο πράυνσης ανθρώπων που βρέθηκαν εκτός νόμου, εκτός κοινωνίας. Η Γκέλη Ντηλιά, καθηγήτρια αγγλικής γλώσσας και ποιήτρια, αποφασίζει να περάσει –παιδαγωγός και ποιήτρια– τις σιδερόφραχτες πύλες του Καταστήματος Κράτησης του Ναυπλίου. Και ταυτόχρονα το δυσκολοδιάβατο πέρασμα που χωρίζει την ποίηση από το μυθιστόρημα. Στο εγχείρημα δεν βρέθηκε άοπλη. Χρόνια προεργασίας –συνειδητής και υποσυνείδητης, φανερής και υπόγειας–, συσσωρεύει την πρώτη ύλη, τα βιώματα, τη γνώση, το συναίσθημα, τις εμπειρίες, τις πρώτες και δεύτερες «αναγνώσεις» του ψυχογραφικού χάρτη των ηρώων της, αναμιμνήσκεται δημιουργικά ανασκάπτοντας στα ένδον της ό,τι την έφερνε σε συγκρουσιακές, επώδυνες περιπέτειες με την οικογένεια και τις μικρές, ασφυκτικές πατρίδες ή με ό,τι ο περισκοπικός της φακός στα του κόσμου της αποκάλυπτε ως αιτίες και εκλυτικά αίτια για την απόκλιση, τους δρόμους του περιθωρίου, της ακραίας μοναξιάς έξω από την κοινωνία. Σε συνέντευξή της στη Μαίρη Γκαζιάνη (now24.gr), με την ευκαιρία έκδοσης της ποιητικής της συλλογής XL(2021), η Γκέλη Ντηλιά θα ομολογήσει, αποκαλύπτοντας τα κρύφια νοήματα της ποιητικής της κραυγής, σε στίχο από το ποίημα «Κραυγή 1»: «Μάνα, ακόμα δεν βαρέθηκες να με καταριέσαι;» «Ευτύχησα και δυστύχησα ταυτόχρονα να έχω μια μητέρα με την οποία η σχέση μας είναι εδώ και πολλά χρόνια μηδενική. Το ότι κατάφερα να πετύχω χωρίς τη βοήθειά της την έχει αχρηστέψει ως σύμβολο… Είμαι αυτοδημιούργητη…»

Όταν αρχίζει το πρώτο της μυθιστόρημα έχει φθάσει σε ένα στάδιο ψυχικής, συναισθηματικής και αφηγηματικής ωρίμανσης, αλλά και στοχαστικού προβληματισμού πάνω στην αμοιβαιότητα των σχέσεων ατόμου-κοινωνίας και στην προσέγγιση κάθε παθολογίας και απόκλισης κάτω από το ερμηνευτικό πρίσμα αυτής της δραματικής αλληλεπενέργειας. Αυτή την εμπειρική της δι-ερευνητική προσέγγιση θα παρουσιάσει στο 15ο Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Κοινωνιολογικής Εταιρείας στη Βαρκελώνη (2021), με θεματική: «Κοινωνιολογικές γνώσεις για εναλλακτικά περιβάλλοντα». Ο τίτλος της δικής της συμβολής: «Educating prisoners in Greek prisons during the pandemic: A bet destined to be lost».

{jb_quote}Υπάρχει στις αφηγήσεις των επιμέρους ενοτήτων η διαδοχή ενός γκρίζου νατουραλισμού, που περιέχει όλη σχεδόν την γκάμα της ανομίας.{/jb_quote}

Το κοινωνικό κάτοπτρο έχει ήδη μορφοποιηθεί μέσα της ως υλικό νοητικής και ψυχικής εγρήγορσης και κυρίως ως ώριμο περιεχόμενο μιας αφηγηματικής «εξιστόρησης», στην οποία πρόσωπα, καταστάσεις, επιλογές, εμπλοκές, ανατροπές βρίσκονται αιχμάλωτα στον κοινωνικό τους ιστό – ιστό αράχνης, τον μεγάλο ένοχο μιας άφευκτης παθολογίας. Έτσι, η συγγραφέας βρίσκεται τώρα να συνδιαλέγεται μ’ αυτά τα πρόσωπα αλλά και με τις επιμέρους του καθενός πραγματικότητες –οικογενειακές, κοινωνικές, ψυχικές, συγκυριακές–, με τα καλά κρατούντα στερεότυπα και τις κατεστημένες αντιλήψεις, σε έναν παράλληλο με την αφήγηση «λόγο», συστατικό μιας προσωπικής στάσης ζωής απέναντι στην απόκλιση και μιας εμπειρικής θεωρίας, από την οποία εκπηγάζει και υλοποιείται το γνήσιο ανθρωπιστικό της πνεύμα.

Ποιοι είναι λοιπόν οι «ήρωες» της Γκέλης Ντηλιά σ’ αυτό το πρώτο μυθιστορηματικό της εγχείρημα; Το έχει ήδη δηλώσει σε πρωτοπρόσωπη εξομολόγηση στους «Απέναντι», ποίημα της μονοθεματικής ποιητικής της συλλογής Το στίγμα των βάλτων – Ποιήματα της φυλακής (ΑΩ, 2023), ποιητικό «πρελούδιο» του μυθιστορήματός της Άγιοι στην Κόλαση:

Γράφω για τους απέναντι/ τους αθέατους/ τους παράνομους/ τους μαθητές του τελευταίου θρανίου,/ αυτούς που δεν τους απευθύνονται/ οι καθωσπρέπει/ οι νομοταγείς/ οι απέναντι/ οι συνηθισμένοι./ Γράφω για όσους έχει μαυρίσει η ψυχή τους/ από πόρτες που κλείνουν/ πληγές που δεν κλείνουν/ γι’ αυτό δεν έχουν διεύθυνση και αριθμό,/ αλλά πτέρυγα αριθμός τάδε, κελί αριθμός δείνα./ Γράφω για εκείνους που η ζωή διακόπτεται/ ενώ για κάποιους δεν ξανασυνεχίζεται.

Γράφει λοιπόν για την κοινωνική «ανορθογραφία» των έγκλειστων στις φυλακές. Γράφει όχι απλώς με τη μακράς διάρκειας μα-θητεία και οικείωση μαζί τους, με τη γλώσσα, τα πάθη, τη «χαλασμένη» ψυχή τους, αλλά και με την ενσυναισθητική διάθεση να γίνει ο κοινωνικός τους συνήγορος, καταθέτοντας στο εδώλιο των κατηγορουμένων τον περίπου κοινωνιολογικό και ψυχαναλυτικό της λόγο, μεταθέτοντας την απόλυτη ευθύνη απ’ αυτούς και τα πεπραγμένα τους σε μια κοινωνική συνθήκη που πολλαπλώς λειτουργεί πάνω τους καταλυτικά. Και τους τιμωρεί θυματοποιώντας τους στη συνέχεια ως απόλυτους δράστες, φορείς μιας φαινομένης pensée criminelle – εγκληματικής σκέψης. Θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι γι’ αυτόν τον λόγο τόσο οι κύριοι, όσο και οι δευτερεύοντες χαρακτήρες δεν ανήκουν στην κατηγορία των εγκληματιών με ψυχικές ανωμαλίες. Αντίθετα, αναδύονται από τις σπαρταριστές σελίδες του έργου πρόσωπα της «κανονικής» ζωής, πρόσωπα της διπλανής ή της δικής μας πόρτας, από περιβάλλοντα «αποδεκτά», από μεσαία ή μικροαστικά στρώματα, που παράγουν ωστόσο ή αναπαράγουν ένα είδος ψυχικής και κοινωνικής μόλυνσης (psychological and social pollution), μοιραίο για τη μετάβαση από την «κανονική» στην αποκλίνουσα-εγκληματική συμπεριφορά.

Η συγγραφέας θα βρει τον χαρακτηρισμό γι’ αυτούς, όχι με την αθωωτική ετυμηγορία της, αλλά με κάτι πολύ περισσότερο: προσδίδοντάς τους τον χαρακτήρα της «αγιοσύνης», αθωώνοντάς τους ενώπιον Θεού και ανθρώπων. Έτσι, από τον τίτλο ακόμα θα οικοδομήσει την ηχηρή αντίστιξη ανάμεσα σ’ αυτό που οι ήρωές της είναι και στον βαριά ποινικοποιημένο κλήρο τους.

Οι «Άγιοι στην Κόλαση», σε πρωτοπρόσωπες αφηγηματικές, σχεδόν αυτοτελείς, ενότητες –37 στο σύνολό τους– με ξεχωριστό τίτλο η καθεμιά, ως μια μορφή αλυσιδωτών «μικροαφηγήσεων» που συνιστούν ένα συνθετικό όλον, αυτοπροσδιορίζονται, εκφέροντας την εξατομικευμένη τους εκδοχή γι’ αυτό που έζησαν – τα βιώματά τους παιδιόθεν, τους «πόνους» και τις δραματικές διαπλοκές της ζωής τους, την τύχη και τους αιφνιδιασμούς της. Συγκροτούν οι ίδιοι τα ψυχολογικά τους πορτρέτα, κατασκευάζοντας την ανθρωπογεωγραφία τους μέσα στους διαφορετικούς χρόνους που έχουν διασχίσει, σε διαδρομές σκοτεινές που διασταυρώνονται με άλλες, περισσότερο σκοτεινές, αβυσσαλέες κάποιες φορές, για να στομώσουν εκείνον τον κύκλο και να αρχίσουν άλλον, ίσως οδυνηρότερο – του εγκλεισμού τους στη φυλακή.

{jb_quote}Αυτό που επιδιώκει να ανασκάψει είναι η κοινωνική κατασκευή της ψυχικής δεκτικότητας των χαρακτήρων της, ώστε να διαβούν το κατώφλι της παραβατικότητας ή της αυτοκαταστροφικής τους πορείας.{/jb_quote}

Υπάρχει στις αφηγήσεις των επιμέρους ενοτήτων η διαδοχή ενός γκρίζου νατουραλισμού, που περιέχει όλη σχεδόν την γκάμα της ανομίας: ναρκωτικά, αλκοόλ, χαρτοπαιξία, βία και επιθετικότητα, εγκληματική δραστηριότητα, οικονομικό έγκλημα, ξεκαθαρίσματα λογαριασμών – ο φαύλος κόσμος της νύχτας. Αλλά και την «ερωτική ανομία» – τη σεξουαλική απόκλιση, τη διαστροφή, τις ομόφυλες σχέσεις… Οι περιγραφές –του χώρου, των αντικειμένων, των ανθρώπινων πράξεων– είναι φυσικές, ρεαλιστικές έως και νατουραλιστικές, τολμηρές, εναργείς στην ανάδειξη της σημαίνουσας λεπτομέρειας. Εκπορεύονται από τον ασκημένο φακό της συγγραφέως, η οποία έχει ασκηθεί φύσει και θέσει να προσεγγίζει τα πράγματα, να εστιάζει το βλέμμα της και να επιλέγει τα χαρακτηριστικά στα οποία θα εμμείνει, ώστε να τα φωτίσει με τα χρώματα που θα αποδώσουν την όλη ατμόσφαιρα.

«Ο μόνος λόγος ύπαρξης ενός μυθιστορήματος», έχει γράψει ο Χένρι Τζέιμς, «είναι να αναπαραστήσει τη ζωή», θεωρώντας την τέχνη του μυθιστοριογράφου αντίστοιχη μ’ εκείνη του ζωγράφου. Η Γκέλη Ντηλιά δεν στοχεύει απλώς στην αναπαράσταση της ζωής. Η αγωνία της την οδηγεί πέρα από τα πράγματα και την εξελικτική τους πορεία. Παρόλο που έχουν επισημανθεί και κάποια στοιχεία αστυνομικής λογοτεχνίας, ακόμα και θρίλερ στο έργο της, εντούτοις η συγγραφέας δεν εστιάζει στο whodunit –στο ποιος έχει διαπράξει την εγκληματική ενέργεια–, επομένως στην πλοκή. Αυτό που επιδιώκει να ανασκάψει είναι η κοινωνική κατασκευή της ψυχικής δεκτικότητας των χαρακτήρων της, ώστε να διαβούν το κατώφλι της παραβατικότητας ή της αυτοκαταστροφικής τους πορείας. Αναζητάει βασανιστικά το κίνητρο των πράξεων σε μια σφιχτοδεμένη σχέση αίτιου και αιτιατού.

Στις ομοδιηγητικές αφηγήσεις των ηρώων και των ηρωίδων της εκχωρεί κάθε δυνατότητα κατάδυσης στην ψυχική τους ενδοχώρα, στην εξαντλητική τους προσπάθεια να ανασύρουν, από πηγές συνειδητές και ασυνείδητες, τα γιατί και τα πώς, με τραυματικές ενοχές, ψυχολογικά αδιέξοδα, παλίνδρομες επιστροφές στο «οriginal sin» και πολλές απεγνωσμένες προσπάθειες κάθαρσης και επιστροφής στο φως. Διάλογοι και προπάντων εσωτερικοί μονόλογοι, εγκιβωτισμοί μικρότερων ιστοριών συνθέτουν το ολιστικό τοπίο τού τι συνιστά την παθογένεια της κοινωνίας που εκβάλλει στο άτομο, για να γίνει πια ορατή με το πιο δραματικό της πρόσωπο, ως παθολογία του ατόμου. Αλλά η συγγραφέας δεν θα αφήσει τα πράγματα χωρίς διέξοδο. Διανοίγεται –όπως άλλωστε και στην ίδια την πραγματικότητα συχνά– μια ελπίδα διαφυγής.

Κάπου η γνωστή Αγγλίδα μυθιστοριογράφος αστυνομικών και έργων μυστηρίου Φ. Ντ. Τζέιμς, αναφέροντας τον ποιητή Ρόμπερτ Μπράουνινγκ: «Το ενδιαφέρον μας βρίσκεται στο επικίνδυνο άκρο των πραγμάτων. Ο έντιμος κλέφτης / Ο τρυφερός δολοφόνος / Ο δεισιδαίμονας άθεος». Ακριβώς αυτό επιζητεί η αχώρητη στην παράφορη συναισθηματική και ποιητική της φύση Γκέλη Ντηλιά, τόσο με τη γενναιόδωρη –σχεδόν αυτοθυσιαστική– προσφορά έργου κοινωνικής αγωγής σε έναν ευπαθή πληθυσμό, όσο και με το μυθιστόρημά της Άγιοι στην Κόλαση. Να φέρει στην επιφάνεια την έντιμη φύση του κλέφτη, την τρυφερή φύση του δολοφόνου, την περιδεή φύση του άθεου. Και απευθυνόμενη όχι πια τόσο στους ήρωές της, όσο στους «ελεύθερους», τους εκτός φυλακής συμπολίτες της, σε όλους εμάς, με στόχο: να σκεφτούμε βαθύτερα ο καθένας για τον εαυτό του, με τον εαυτό του, σε μια διαδικασία αυτοεξέτασης, που δεν θα μας απαλλάσσει από κάθε ευθύνη ή ενοχή για την προϊούσα αποσύνθεση του κόσμου γύρω μας, του ψυχικού μας κόσμου. Αλλά, αντίθετα, θα μας καθιστά συμμέτοχους και συνένοχους αυτής της αποσύνθεσης. Η αφύπνιση της συνείδησης είναι σίγουρα και η αρχή μιας πορείας ανασύνθεσης.

Άγιοι στην Κόλαση
Γκέλη Ντηλιά
ΑΩ Εκδόσεις
240 σελ.
ISBN 978-618-58450-8-7
Τιμή €15,90