«Η Αττάλεια και η νεοελληνική ποίηση» της Τασούλας Καραγεωργίου

08:16 19/1/2023 - Πηγή: Diastixo

Ψηφίδες μόνον επιχειρούμε να συγκολλήσουμε υφαίνοντας την αφήγηση για μια πατρίδα που δεν υπάρχει πια. Είναι μια πορεία νόστου προς τη Μικρά Ασία που ενοικεί πλέον μονάχα μέσα στη λογοτεχνική μνήμη. Στην πραγματικότητα, έχουν απομείνει τα σπασμένα αγάλματα της καβαφικής ποίησης, ερειπωμένα μνημεία που ανάγονται στην ελληνική αρχαιότητα και στο Βυζάντιο, τα επιγραφικά χαράγματα πάνω στις πέτρες και κάποια τοπωνύμια που πεισματικά επιμένουν να μαρτυρούν την ελληνική καταγωγή τους. Η λογοτεχνία έρχεται όμως να διαφυλάξει τη φωνή των απλών ανθρώπων και παράλληλα να αποτελέσει, με τους δικούς της πάντοτε όρους, μια οιονεί ιστορική πηγή επικεντρωμένη στην ανάδειξη του δράματος των ανθρώπων που έζησαν ως πρόσφυγες την τραγωδία του ξεριζωμού από τις πατρογονικές τους εστίες.

Αν η Μικρασιατική Καταστροφή κατά μία έννοια συνεχίστηκε έως τις ημέρες μας περιλαμβάνοντας στις τελευταίες πράξεις της τραγωδίας τη μαζική έλευση των Ελλήνων Ποντίων κατά τον 20ό αιώνα, αλλά και τη μαζική εξόντωση των χριστιανικών πληθυσμών στη Συρία και στη Μέση Ανατολή εν γένει, η Μικρασία των Ελλήνων έχει απομείνει στα ψήγματα μνήμης, όσα παραμένουν ζωντανά ακόμα στα παιδιά και στα εγγόνια των προσφύγων του 1922, φυλαγμένα στην ψυχή τους, όπως η λιγοστή φωτιά στην προγονική εστία. Αναφέρομαι στα πεζά κείμενα ή στα ποιήματα που γράφτηκαν μετά το 1922, όλο τον 20ό και μέχρι τον 21ο αιώνα, και τα οποία δεν προέκυψαν από την ενδελεχή έρευνα σε ιστορικές πηγές αλλά υπήρξαν λογοτεχνικές εγγραφές ενός έμμεσου, τραγικού πάντως βιώματος, που κατά έναν τρόπο σημάδεψε και τις ζωές των επιγόνων.

Τα ψήγματα αυτά τα συνδεδεμένα με την Αττάλεια, τόπο γέννησης του πατέρα μου Σταύρου Καραγεωργίου (1914-1978), και αποτυπωμένα σε λόγο ποιητικό επιθυμώ να καταθέσω εδώ.

Αξίζει να σημειωθεί πως η Αττάλεια, ιδρυμένη το 158 π.Χ. από τον Άτταλο τον Φιλάδελφο, βασιλιά της Περγάμου, όπως και η ευρύτερη περιοχή της Ν.Α. Μικράς Ασίας (όπου η Πισιδία, η Παμφυλία, η Κιλικία αλλά και η Λυκία), από την αρχαιότητα έως τα βυζαντινά και τα μεταβυζαντινά χρόνια και μέχρι την Καταστροφή του 1922, ποτέ δεν έπαψε να κατοικείται από ελληνικούς πληθυσμούς και να έχει επικοινωνία αδιάλειπτη με την Κύπρο και τα νησιά του Αιγαίου (Καστελόριζο, Σύμη, Ρόδο, Κάλυμνο, Χίο, Οινούσες κ.ά.), όπως και με όλες τις περιοχές που σήμερα ορίζουμε ως κυρίως ελλαδικό χώρο.

Τεκμήριο αυτής της αδιάλειπτης ανά τους αιώνες επικοινωνίας είναι μεταξύ άλλων και τα δημοτικά τραγούδια τα συνδεδεμένα με τον περιπετειώδη βίο των σφουγγαράδων. Περισσότερο διαδεδομένο σε πλείστες παραλλαγές ρυθμών και στίχων, με παλαιότερη εκείνη των Οινουσών της Χίου, του μικρού νησιού με την πλούσια ναυτική παράδοση, είναι το γνωστό με τον τίτλο «Της Αττάλειας τα νερά»: Να τα ταξιδέψω θέλω, έρι πάλι/ Να τα ταξιδέψω θέλω/ της Αττάλειας τα νερά/ Με τα ψαριανά καράβια, έρι πάλι/ που ’χουν ναύτες λεβεντιά, έρι πάλι/ που ’χουν ναύτες λεβεντιά…

Αλλά και σε παραλλαγή του τραγουδιού «Της ταξιδεύτρας κόρης» από την Έλυμπο της Κάρπαθου, Ατταλειώτισσες υποδέχονται και μοιρολογούν το σώμα της νεκρής ναυαγού αποκαλύπτοντας μέσα από τον θρήνο τους χαρακτηριστικά ενός λεπταίσθητου βίου, που επικρατούσε στη μικρασιατική πόλη:

[…]
Και μια Λαμπρή, μια Κυριακή, μιαν ακριβήν ημέρα
ήβγαν οι Ατταλειώτισσες να παν να σουργιανίσου(ν).
Κι ήβραν τη(ν) κόρη κι ήπλεε στα βρυά περιπλεμένη,
τότε οι Ατταλειώτισσες εστήσαν μοιρολόι.
Για δε(ς) κορμί για καμουχά και μέση για ζωνάρι
για δες μασουροδάχτυλο για το μαργαριτάρι.

Αυτή η Αττάλεια, η συνδεδεμένη εκτός από τα τραγούδια και με εμβληματικούς μύθους (όπως της Δρακοντοκτονίας ή της Γοργόνας-αδελφής του Μεγαλέξανδρου), έχει καλυφθεί πλέον από το έρεβος της λήθης. Μένει στη λογοτεχνία το χρέος να μη λησμονήσει τους φυσικούς φορείς αυτού του ευγενικού πολιτισμού.

{jb_quote}Η λογοτεχνία έρχεται όμως να διαφυλάξει τη φωνή των απλών ανθρώπων και παράλληλα να αποτελέσει, με τους δικούς της πάντοτε όρους, μια οιονεί ιστορική πηγή.{/jb_quote}

Τα δύο ποιήματα που παραθέτω στη συνέχεια έχουν ήδη δημοσιευτεί. Το πρώτο, η «Αττάλεια», δημοσιεύτηκε στην ποιητική συλλογή Διασπορά, που κυκλοφόρησε το 1994 από τις Εκδόσεις Πλέθρον. Συνιστά ποιητική εγγραφή μιας αυθεντικής συγκινητικής αφήγησης ενός τραγικού ιστορικού γεγονότος, όπως το εβίωσε ένα οκτάχρονο παιδί στην προκυμαία της Αττάλειας τις στιγμές του φοβερού διωγμού:

ΑΤΤΑΛΕΙΑ

Ασημικά και τζοβαϊρικά δεν έχω εγώ
κληρονομιά απ’ τη Μικρά Ασία.
Μια μνήμη έχω μοναχά
και λέω να την φυλάξω.
όπως φυλάσσουν άλλοι σε πυξίδες
τ’ ακριβά κοσμήματα.
Μια μνήμη που ξεθώριασε ήδη
σαν επιγραφή που οι ελληνιστές
την συμπληρώνουν με εικασίες.

«Να σου φιλήσω τα χέρια…»
Γι’ αυτή την έκφραση, της άκρας ικεσίας,
πως έτσι την απηύθυνε ακριβώς
είμαι βεβαία.
Καμιά παραλλαγή της δεν σημείωσα σε τόσες αφηγήσεις.
Δεν ξέρω όμως να την πω στην τουρκική.
Ας υποθέσουμε πως πρόκειται για δίγλωσση επιγραφή
με δυσανάγνωστη την αντικρύ πλευρά.
Το τι συνέβη κι έχασε τη μάνα του
μέσα στο πλήθος που έτρεχε για να γλιτώσει
δεν το θυμάμαι καθαρά.

Αλλ' όμως για την έκφραση είμαι βεβαία.
Εξ άλλου ο πατέρας μου δάκρυζε πάντα
στο σημείο αυτό:
είχε απομείνει μοναχό
οκτώ χρονών παιδί στην προκυμαία.

Γνωρίζω ακόμα
πως ο Τούρκος ο βαρκάρης τον εσήκωσε ψηλά
–τα τούρκικα σβηστήκαν πια απ’ τη μνήμη–
«Ποιανής γυναίκας είναι αυτός ο γιος;»
–αυτή είναι η ακριβής μετάφραση–
και τότε φώναξε η γυναίκα
«Ολάν» (γιε, πάει να πει)
«Σταύρο μου… Ολάν…»

Εδώ τελειώνει η αφήγηση·
φαντάζομαι όμως πως μετά
επήρε το παιδί στην αγκαλιά της
κι άρχισε εκείνα τα μακρόσυρτα
–μην πείτε λυρισμό τα ωραία λόγια–
που αποκοιμίζουνε γλυκά τους λυπημένους:
«Αμάν γιαβρούμ…
Αμάν τζιερίμ…
Αμάν, αμάν…»[1]

Το δεύτερο ποίημα είναι σχόλιο σε φωτογραφία γάμου που εικονίζει ζευγάρι Ατταλειωτών Ελλήνων λίγα χρόνια πριν από την Καταστροφή. Πρόκειται για τον παππού μου, Πανηγὐρη Καραγεωργίου, και τη γιαγιά μου, Αθηνά Πιπερίδου. Το ποίημα δημοσιεύτηκε στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού Το κοινόν των Ωραίων Τεχνών.[2]

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΓΑΜΟΥ

με τα επίσημα ρούχα του γάμου
–σαν ζευγάρι κτητόρων ναού.

Με γιλέκο βελούδινο εκείνη,
πορφυρό χρυσοκέντητο
και με φόρεμα όλο μετάξι κρουστό·
δακτυλίδια στα δάκτυλα οκτώ,
τρεις σειρές περιδέραια,
διαμαντένιος σταυρός
και βραχιόλια με πόρπη δεμένα.
Στεριωμένο στο φέσι σα στέμμα ένα διάδημα
(σαν ν’ αστράφτουν ακόμα οι σάπφειροι)·
στην κορφή ένας δίσκος –δεν φαίνεται–
τον δικέφαλο φέρει στο χάραγμα
Κι είν’ ολόχρυσα όλα.

Αρχόντισσα εκείνη και δέσποινα, μια βασίλισσα δίχως λαό.
Με το φράγκικο εκείνος κουστούμι
ανήμπορος ν’ αποτρέψει μιαν άλωση.

(Στης εικόνας το βάθος αιωρούνται σαν φάσματα
ο διωγμός, η φυγή και ο τρόμος
–δεν τα πιάνει ο φακός–
η πατρίδα απ’ το πλοίο μικραίνει και χάνεται.)

Αχ Αττάλεια,
ασπρόμαυρη μνήμη,
ραγισμένο Βυζάντιο.

Και στα δύο ποιήματα γίνεται απόπειρα να διαφυλαχθούν στην ποιητική μνήμη δύο ελάχιστα τεκμήρια: μια συγκλονιστική αφήγηση και μια υλική μαρτυρία, η φωτογραφία του ζευγαριού των νεονύμφων. Ας θεωρηθεί ο αυτοαναφορικός χαρακτήρας του κειμένου μου ως μικρό αφιέρωμα στη μνήμη του ατταλειώτικου ελληνισμού και ως ελάχιστη συμμετοχή στην προσπάθεια για την αποτύπωση του προσωπικού –έστω και έμμεσου– βιώματος της Καταστροφής στη νέα ελληνική ποίηση, όπως αυτό μεταγγίστηκε στη μνήμη των επιγόνων των προσφύγων.

Πληρέστερα στοιχεία με αναφορά των ποιημάτων σε όλες σχεδόν τις αλησμόνητες πατρίδες μπορεί κανείς να συναντήσει στην εξαιρετική μελέτη-έρευνα του Αριστείδη Βουγιούκα με τίτλο «Η νεοελληνική ποίηση για τη Μικρασιατική Καταστροφή – 2ο μέρος»,[3] η οποία δημοσιεύτηκε στον έγκριτο Απόπλου της Σάμου και αποτελεί παράλληλα ένα πολύ ενδιαφέρον ανθολόγιο πρόσφατων ποιημάτων για το 1922.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Τασούλα Καραγεωργίου, Διασπορά, Πλέθρον 1994.
[2] «Φωτογραφία γάμου», Το Κοινόν των Ωραίων Τεχνών, τ. 15, Σεπτέμβριος 2022, σ. 17.
[3] Αριστείδης Βουγιούκας, «Η νεοελληνική ποίηση για τη Μικρασιατική Καταστροφή – 2ο μέρος», Απόπλους, ἐτος 33ο, τ. 92, φθινόπωρο 2022, σσ. 396-412.