Τασούλα Καραγεωργίου: συνέντευξη στον Παναγιώτη Σκορδά

08:18 1/2/2023 - Πηγή: Diastixo

Η Τασούλα Καραγεωργίου είναι ποιήτρια, φιλόλογος, δοκιμιογράφος, συγγραφέας. Από το 1981 έως το 2015 υπηρέτησε ως φιλόλογος στη Δημόσια Εκπαίδευση (από το 2007 ως σύμβουλος φιλολόγων). Είναι κάτοχος διδακτορικού διπλώματος στην κλασική φιλολογία με θέμα διατριβής: «Οι νεοελληνικές μεταφράσεις του Αριστοφάνη». Δοκίμιά της για την ελληνική ποίηση έχουν δημοσιευτεί σε φιλολογικά και λογοτεχνικά περιοδικά και σε πρακτικά συνεδρίων. Έχει διατελέσει πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων. Έχει εκδώσει συνολικά 14 βιβλία, από τα οποία τα εννιά είναι ποιητικές συλλογές. Η συλλογή Η πήλινη χορεύτρια βραβεύτηκε το 2019 με το βραβείο «Λάμπρου Πορφύρα» της Ακαδημίας Αθηνών. Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, ισπανικά, αραβικά, γερμανικά και ρουμάνικα. Πρόσφατα από τις Εκδόσεις Κέδρος κυκλοφόρησε, σ’ έναν ιδιαίτερα καλαίσθητο τόμο με σκληρό εξώφυλλο, το οποίο κοσμεί έργο του γλύπτη Θεόδωρου Παπαγιάννη, η πληρέστερη μετάφραση του σωζόμενου σαπφικού έργου, την οποία υπογράφει η Τασούλα Καραγεωργίου, όπως και τον εκτενή πρόλογο και τα σχόλια. Στην έκδοση περιλαμβάνονται και τρία νέα ποιήματα, που ήρθαν στο φως τα τελευταία χρόνια και διαβάστηκαν από τους παπυρολόγους και τους κλασικούς φιλολόγους. Το πολύ σπουδαίο αυτό έργο μάς έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συζήτηση μαζί της.

Τι θα βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο με τίτλο Σαπφώ: Τα ποιήματα;

Θα βρει το σύνολο του μεταφράσιμου έργου της Σαπφώς, όπως αυτό μας έχει παραδοθεί από τις αναφορές αρχαίων συγγραφέων αλλά και από τα παπυρικά ευρήματα, που έρχονται συνεχώς στο φως, και όπως έχει αποκατασταθεί με τη συνεισφορά του ακάματου επιστημονικού ζήλου παπυρολόγων και κλασικών φιλολόγων. Η παρούσα έκδοση ολοκληρώνεται με τη δημοσίευση και μετάφραση των τριών νέων ποιημάτων της Σαπφώς. Πρόκειται για τρία ποιήματα τα οποία φέρουν τους εξής ψευδότιτλους: «Το τραγούδι του Τιθωνού», «Το τραγούδι των αδελφών» και «Το τραγούδι της Κύπριδος». Το πρώτο παρέχει μια νέα διάσταση στη μελέτη της σαπφικής ποίησης. Είναι έμμεσος έπαινος της νεανικής ομορφιάς και συγχρόνως συγκρατημένος θρήνος για το γήρασμα του σώματος και της μορφής της ίδιας της ποιήτριας, που ομολογεί πως «τα πόδια της δεν την βαστούνε,/ τα ανάλαφρα κάποτε/ που χορεύαν ανέμελα σαν μικρά ελαφάκια». Στο δεύτερο η Σαπφώ μαλώνει τρυφερά τον μικρό της αδελφό Λάριχο, που όλο αναρωτιέται πότε θα επιστρέψει στη Λέσβο ο μεγαλύτερος σε ηλικία αδελφός τους Χάραξος με το καράβι του. Παράλληλα, στους στίχους με έμμεσο τρόπο εγγράφεται για άλλη μια φορά η έγνοια της ποιήτριας για τον Χάραξο και τον έκλυτο βίο του. Το ποίημα κλείνει εναποθέτοντας τις ελπίδες της οικογένειας στην ενηλικίωση του Λάριχου. Στο τρίτο ποίημα συναντάμε το γνώριμο από την «Ωδή στην Αφροδίτη» κλίμα του κλητικού ύμνου προς την Κύπριδα, συνοδευμένο και πάλι από το παράπονο για τον πόνο που προκαλεί ο λυσιμελής έρωτας.

Τι ήταν αυτό που σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση των ποιημάτων της Σαπφώς;

Με γοήτευσε η απλότητα, η αμεσότητα και η αλήθεια του ποιητικού της λόγου. Πρόκειται για μια πρωτοπόρο ποίηση συντεθειμένη με απλά υλικά. Για ένα λυρικό εγώ που άρθρωσε θαρραλέα και εμφατικά για πρώτη φορά στην παγκόσμια σκέψη και στην παγκόσμιο ποίηση το δικαίωμα που έχουν τα συναισθήματα.

Πόσο χρόνο κράτησε αυτό το «ωραίο ταξίδι»;

Η μεταφραστική μου απόπειρα στη σαπφική ποίηση ήταν τελικώς μια βασανιστική, αλλά άκρως γοητευτική γλωσσική περιπέτεια. Ξεκίνησε με μια πρώτη δημοσίευση σαπφικών σπαραγμάτων στο περιοδικό Ποίηση το 2000, συνεχίστηκε με τη μετάφραση μιας εκτενούς επιλογής ποιημάτων της Σαπφώς στην έκδοση του Γαβριηλίδη το 2009 και ολοκληρώθηκε το 2022 με το ωραίο αισθητικά αυτό βιβλίο από τις Εκδόσεις Κέδρος, το οποίο περιλαμβάνει όλα τα μεταφράσιμα ποιήματα της μεγάλης ποιήτριας του αρχαϊκού λυρισμού.

{jb_quote}Η ποίηση της Σαπφώς είναι διαρκής μαθητεία σε ένα ιδανικό ποιητικό εργαστήρι.{/jb_quote}

Ποιο υπήρξε το μεταφραστικό σας ιδεώδες; Ποια μετρική μορφή επιλέξατε για τη μετάφραση;

Η μετάφραση είναι ποιητική και ως προς τις αισθητικές της επιλογές παρακολουθεί τις ποιητικές αναζητήσεις της σύγχρονης ελληνικής ποίησης, ενώ παράλληλα αφομοιώνει τα ποιητικά αποστάγματα που μας κληροδότησε η λαμπρή ποιητική μας παράδοση. Να μην ξεχνάμε πως πρόκειται για ποίηση μελική συνδεδεμένη άρρηκτα με τη μουσική, της οποίας μακρινή ανάμνηση είναι για μας η σαπφική στροφή και τα προσωδιακά μέτρα. Αυτή τη μουσική θέλησα κάπως να διατηρήσω αποδίδοντας το πρωτότυπο άλλοτε με μέτρα ιαμβικά και άλλοτε αναπαιστικά, που ιδιαίτερα προτιμώ και στα προσωπικά μου ποιήματα. Προτίμησα τον ανισοσύλλαβο στίχο και για να διασώσω τη σπαραγματική μορφή του θρυμματισμένου παπύρου αλλά και για να συμβαδίσω, όπως ανέφερα, με τις ποιητικές αναζητήσεις της νεοελληνικής ποιητικής παραγωγής, η οποία μετεωρίζεται ανάμεσα στον ελεύθερο στίχο του μοντερνισμού και σε μια νοσταλγική ανάκληση των παραδοσιακών τονικών μέτρων.

Αναφέρετε στο βιβλίο ότι η Σαπφώ άντλησε από το ίδιο ποιητικό ποτάμι, το οποίο εδώ και χιλιάδες χρόνια αρδεύει τη νεοελληνική ποίηση. Τι εννοείτε και πώς η άποψή σας αυτή αποτυπώθηκε στη μετάφραση;

Μεταφράζοντας όλα αυτά τα χρόνια τη Σαπφώ ένιωσα ευφρόσυνη έκπληξη, όταν αναγνώρισα τους κοινούς τόπους έκφρασης του ερωτικού συναισθήματος (όπως αυτοί συνδέονται είτε με την ψυχοπαθολογία του ερωτικού πάθους ή με τα ερωτικά παράπονα ή με τη θλίψη του αποχωρισμού ή με τις επαινετικές αναφορές των επιθαλαμίων, κυρίως, ασμάτων στο κάλλος του αγαπημένου προσώπου) ανάμεσα στη σαπφική ποίηση και στα νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια της αγάπης. Πρόκειται για μια αξιοπρόσεκτη σχέση (την οποία ανέδειξα και στη μετάφραση, αλλά και στις εκτενείς σημειώσεις του τέλους), που υπερβαίνει το πλαίσιο μιας λαογραφικής μελέτης και μας επιτρέπει να μιλήσουμε για έναν στενότερο –σχεδόν οργανικό– γλωσσικό δεσμό και για ύπαρξη συγγένειας ποιητικού ήθους. Η διαφορά έγκειται στο ότι η Σαπφώ άντλησε μεν από το ίδιο ποτάμι που αρδεύει τη δημοτική ποίηση, σφράγισε όμως τη δημιουργία της με το κυρίαρχο στην ποίησή της λυρικό «ἐγώ», που όταν πάσχει, παραπονείται ή ερωτεύεται, έχει ως αποδέκτες των συναισθημάτων του τα συγκεκριμένα πρόσωπα της Ατθίδας, της Ανακτορίας ή της Γογγύλας. Αναφέρω ως παράδειγμα το σαπφικό Ἔγω δὲ μόνα κατεύδω, που αντιστοιχεί με τη στερεότυπη στο νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι έκφραση της ερωτικής μοναξιάς – πάντα διατυπωμένη από γυναίκα: «εγώ κοιμάμαι μοναχή».

Πώς εκφράζεται η αναζήτηση του καλλίστου στο έργο της Σαπφώς; Σε τι συνίσταται ο θρίαμβος της ομορφιάς στον οποίο αναφέρεστε στον πρόλογο του βιβλίου; Πώς αυτός αντιδιαστέλλεται με τον υλικό πλούτο;

Η υπεράσπιση του κάλλους και η αναζήτηση του καλλίστου,της λεπταίσθητης εν γένει ζωής, είναι συγχρόνως για τη Σαπφώ μια περήφανη διακήρυξη υπέρ της ποιότητας του αιγαιακού πολιτισμού, ο οποίος στην ποίησή της υπερέχει πάντοτε συγκρινόμενος με την τρυφηλή ζωή που επικρατεί στις απέναντι από τη Λέσβο ακτές της πλούσιας Λυδίας. Την ίδια περηφάνια αισθάνεται και η Σαπφώ, όταν υμνεί τον Λέσβιο αοιδό, που υπερέχει ανάμεσα στους ξένους («Ξεχώριζε καθώς/ ο Λέσβιος αοιδός ανάμεσα σε ξένους») ή όταν περιφρονεί τα πλούτη των Λυδών, βέβαιη για την υπέρτερη πνευματική υπεροχή της Μυτιλήνης, ή όταν φαντάζεται την ξενιτεμένη Αριγνώτα να επισκιάζει τις Λυδές γυναίκες με το φέγγος ενός κάλλους, που καθώς είναι, εκτός από σωματικό, και ψυχικό, υπερβαίνει την απαστράπτουσα χλιδή της γειτονικής Λυδίας. Θα ήθελα εδώ να διαβάσω το τρυφερό τραγούδι της Σαπφώς για την κόρη της, Κλεΐδα:

όμορφο κοριτσάκι που έχω εγώ·
το προσωπάκι του μαλαματένιο ανθάκι·
α, την καλή μου την Kλεΐδα,
μ’ όλα τα πλούτη των Λυδών
εγώ δεν την αλλάζω

Η ποιητική σας ιδιότητα επηρέασε το μεταφραστικό σας έργο; Έχει συμβεί το αντίστροφο;

Πρόκειται πράγματι για μια αμφίδρομη επίδραση. Θα έλεγα όμως ότι περισσότερο επηρεάστηκα και λιγότερο επέβαλα στη μετάφραση προσωπικές μου αισθητικές αντιλήψεις. Ως προς την επιλογή της μορφής, είναι αλήθεια ότι χρησιμοποίησα ένα είδος «μεικτό αλλά νόμιμο», όπως θα έλεγε και ο Σολωμός. Η ενασχόληση με τη Σαπφώ όμως με επηρέασε καταλυτικά στην προσωπική μου ποίηση. Θέλησα μάλιστα να εντάξω υπέροχες λέξεις της στο σώμα των ποιημάτων μου, πιστεύοντας πως έτσι τους εμφυσώ νέα ζωή και τις πολιτογραφώ στο σώμα της νέας ελληνικής ποιητικής γλώσσας. Αναφέρω ως παράδειγμα τη λέξη ἀλγεσίδωρος, επίθετο του έρωτα που κερνάει καημούς, μια λέξη μάλιστα που απαντά άπαξ και μόνο στο σαπφικό έργο. Τη λέξη αυτή, στο ποίημά μου με τίτλο «Έτσι ο Κάλβος μ’ αγάπησε» από τη συλλογή Η πήλινη χορεύτρια (2019), την προσφέρω στον Κάλβο, τον μεταλλωρύχο του λεξιλογίου.

{jb_quote}Καταφάσκει στον έρωτα και αντιπαρατίθεται στη βία του πολέμου εισάγοντας μιαν ηθική του συναισθήματος, που οι ποιότητές του καταξιώνουν την ανθρώπινη ζωή.{/jb_quote}

Πώς συνομιλεί η ποίηση της Σαπφώς με τις ανησυχίες και τα προβλήματα της σύγχρονης εποχής; Ποια είναι τα στοιχεία της σαπφικής ποίησης που την καθιστούν τόσο ανθεκτική στον χρόνο;

Η αντοχή της σαπφικής ποίησης εντοπίζεται στην αμεσότητα, την ειλικρίνεια και την τόλμη της και εν τέλει στην απόλυτη συμφιλίωσή της με τον φυσικό κόσμο, στον οποίο είναι ενταγμένα πλην του φυσικού περιβάλλοντος και τα προσωπικά συναισθήματα. Η ποίηση της Σαπφώς είναι διαρκής μαθητεία σε ένα ιδανικό ποιητικό εργαστήρι.Νομίζω πως το σαπφικό ὅτω τις ἔραται συνδέεται με ένα επίκαιρο θέμα, που προβάλλει επιτακτικά η σύγχρονη πραγματικότητα. Ο σεβασμός της προσωπικής επιλογής αποτελεί βασικό αίτημα του σύγχρονου ανθρώπου. Εξάλλου, η ίδια η Σαπφώ έχει τη βεβαιότητα ότι το έργο της θα αντέξει στον χρόνο. Στο απόσπασμα 147 αναφέρει χαρακτηριστικά: «και κάποιος άλλος σίγουρα θα με θυμάται εμένα» (147 μνάσεσθαί τινά φαιμι † και έτερον † αμμέων). Αλλού, με την αυτοπεποίθηση της εκλεκτής των Μουσών, οικτίρει την ατάλαντη ποιήτρια:

εσύ νεκρή θα κείτεσαι· μνήμη καμιά
ποτέ δεν θα σ’ ακολουθήσει εσένα
γιατί εσύ δεν άγγιξες τα ρόδα της Πιερίας·
λησμονημένη θα γυρνάς μες στο παλάτι του Άδη
μαύρη σκιά που φτερουγίζει
ανάμεσα στους μαύρους πεθαμένους.

Διαβάζουμε στο βιβλίο πως η Σαπφώ ήταν επικεφαλής ενός κύκλου, μιας συντεχνίας νέων γυναικών. Θα μας πείτε δυο λόγια;

Πράγματι, στην ακρωτηριασμένη αυτή ποίηση που έχει αφήσει το ανεξίτηλο χνάρι της στην παγκόσμια ποίηση, η Σαπφώ, η ευνοούμενη αυτή της θεάς του έρωτα, παρουσιάζεται επικεφαλής ενός κύκλου κοριτσιών (αν θέλετε, μιας συντεχνίας ή μιας σχολής) στον οποίο προσέρχονται ανύπαντρες κοπέλες για να διδαχθούν την τέχνη της ποίησης και παράλληλα να ασκηθούν σε μια λεπταίσθητη αίσθηση του βίου ολότελα αφιερωμένη στο κάλλος, σωματικό και ψυχικό. Στον κύκλο αυτό η Σαπφώ διδάσκει τα μυστικά της μελικής ποίησης και τέχνης, την παραδοσιακή τεχνική των υπέροχων επιθαλάμιων (νυφιάτικων) τραγουδιών και παράλληλα «διδάσκεται» και η ίδια την ομορφιά ως υπέρτατη αξία. Το δέσιμο, συναισθηματικό και ερωτικό, με τα κορίτσια του κύκλου της παίρνει μια διάσταση μυητική για την εισδοχή τους στον κόσμο όπου θριαμβεύει η ἀβροσύνη και περιβάλλεται πάντα από την εξιδανικευτική αύρα της ευγένειας και της χάρης. Η Ατθίδα, η Γογγύλα, η ξενιτεμένη Ανακτορία ή Αριγνώτα, πρόσωπα νεανικά στα οποία απευθύνεται η Σαπφώ άλλοτε για να υμνήσει την εξαίσια περιβολή τους, άλλοτε για να εκφράσει το ερωτικό της παράπονο και άλλοτε για να στείλει στη φίλη που ξενιτεύτηκε στις μυθικές Σάρδεις ένα θλιμμένο τραγούδι αποχωρισμού, κερδίζουν μια θέση στην ποιητική αιωνιότητα επειδή η σαπφική λύρα τραγούδησε και φευγαλέα αιχμαλώτισε μια και μόνο στιγμή της επίγειας ζωής τους.

Πώς θα μπορούσατε συνοπτικά να προσδιορίσετε τα χαρακτηριστικά του κόσμου που αναδύεται μέσα από την ποίηση της Σαπφώς;

Θα ήθελα να απαντήσω και να κλείσω συνοψίζοντας με τις τελευταίες παραγράφους του προλόγου μου: «Η Σαπφώ διαμορφώνει έναν κόσμο, ο οποίος καταφάσκει στον έρωτα και αντιπαρατίθεται στη βία του πολέμου εισάγοντας μιαν ηθική του συναισθήματος, που οι ποιότητές του καταξιώνουν την ανθρώπινη ζωή. Είναι ένας κόσμος που αποστρέφεται τον επιδεικτικό πλουτισμό, την τρυφή και τη ματαιότητα του φαίνεσθαι. Η ἀβροσύνα της σαπφικής ποίησης διαθέτει την ευωδία των ρόδων της Πιερίας, το ιμερόφωνο κελάδημα των αηδονιών, τη γεύση του μελιού, τη λάμψη της ροδοδάκτυλης σελήνης, το φέγγος της νεότητας των κοριτσιών, τους ήχους από τα ηδύφωνα άσματα της χελύννας, στρώμναν επί μολθάκαν (τις μαλακές φλοκάτες), τον όμορφο νιόγαμπρο παρόμοιο με λυγερό κλαράκι και, βέβαια, το γλυκύπικρον αμάχανον όρπετον του έρωτα».

Τα ποιήματα
Σαπφώ
Πρόλογος – Μετάφραση – Σημειώσεις: Τασούλα Καραγεωργίου
Κέδρος
σ. 200
ISBN: 978-960-04-5289-1
Τιμή: 22,00€