Μονή Δαφνίου: Το μεγαλύτερο βυζαντινό μοναστήρι της Αττικής

18:19 26/1/2025 - Πηγή: NewsIt

Στη δυτική είσοδο του λεκανοπεδίου της Αθήνας, στις παρυφές του όρους Αιγάλεω του άλσους Χαϊδαρίου, επί της Λεωφόρου Αθηνών, βρίσκεται η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστή ως Μονή Δαφνίου, που είναι το μεγαλύτερο βυζαντινό μοναστήρι της Αττικής.

Το μοναστήρι βρίσκεται στη θέση πιθανότατα του αρχαίου ιερού του Δαφναίου ή Δαφνίου Απόλλωνα.

Η ονομασία της Μονής Δαφνίου ίσως προέρχεται από τις δάφνες που

φύονται άφθονες στην περιοχή ή από την Παναγία της Δάφνης στην Κωνσταντινούπολη.

Το μοναστήρι προστατεύεται από ιδιαίτερα εντυπωσιακό, οχυρωμένο με πύργους και επάλξεις τετράγωνο περίβολο, με δύο πύλες εισόδου, στην ανατολική και τη δυτική πλευρά. Η αρχική του φάση χρονολογείται στους βυζαντινούς χρόνους, αλλά σήμερα μόνο το βόρειο τείχος θυμίζει τη μορφή που είχε το αρχικό τετράγωνο οχυρό.

Οι τέσσερις πλευρές, με μήκος περί τα 98 μέτρα η κάθε μία και με πάχος λίγο μεγαλύτερο από 1 μέτρο, ενισχύονται εσωτερικά με μεγάλες παραστάδες, στις οποίες ακουμπούσαν πλατιές καμάρες που διαμόρφωναν τοξοστοιχία, εκ των οποίων λίγες διατηρούνται μέχρι σήμερα. Επάνω στις καμάρες διαμορφώνεται περίδρομος, ο οποίος περιέτρεχε τα τείχη με τις επάλξεις. Τρεις τετράγωνοι πύργοι ενίσχυαν το βόρειο τείχος, που είναι κτισμένο δίπλα στην Ιερά Οδό. Ένας ακόμη πύργος ενίσχυε τη δυτική πύλη που διατηρείται ακόμη ερειπωμένη, ενώ μία ακόμη πύλη με εσωτερικό πύργο υπήρχε ανατολικά, κάτω από την μεταβυζαντινή πύλη, από την οποία εισέρχεται σήμερα ο επισκέπτης στον αρχαιολογικό χώρο.

Παράλληλα προς τις τέσσερις πλευρές του οχυρού περιβόλου, αλλά σε μικρή απόσταση από αυτές, διατηρούνται τα ερείπια κτισμάτων, ίσως των αρχικών κελιών.

Στο εσωτερικό του οχυρού δεσπόζει το Καθολικό (ο ναός της Μονής), ενώ βόρεια αυτού βρίσκονται τα ερείπια της Τράπεζας (τραπεζαρίας). Στην νότια πλευρά του Καθολικού υπήρχε τετράγωνος αύλειος χώρος με τοξοστοιχίες, πτέρυγες κελιών και βοηθητικά κτίσματα που ανακαινίστηκαν ή ανοικοδομήθηκαν αρκετές φορές μέσα στα χίλια χρόνια ύπαρξης του μνημείου, όπως έδειξαν παλαιότερες και πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες.

Το Καθολικό της Μονής, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, χρονολογείται στον 11ο αι. και ανήκει στον οκταγωνικό τύπο, που υιοθετείται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους από σειρά σπουδαίων μνημείων, όπως τα Καθολικά της Μονής Οσίου Λουκά, στο Στείρι Βοιωτίας, και της Νέας Μονής Χίου.

Δεν έχει ακόμη διευκρινιστεί αν ο τύπος αυτός δημιουργήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι οι μεγάλες διαστάσεις του τρούλου και ο τρόπος στήριξής του σε οκτώ πεσσούς, που διατάσσονται συμμετρικά, στις πλευρές του ευρύχωρου, τετράγωνης κάτοψης, κεντρικού χώρου. Παρεκκλήσια καταλαμβάνουν τους γωνιακούς χώρους του κτηρίου.

Η εξαιρετικά φροντισμένη κατασκευή του Καθολικού με δόμους περίκλειστους από σειρά πλίνθων, η πλούσια κεραμοπλαστική διακόσμηση γύρω από τα παράθυρα και ο πολυτελής διάκοσμος στο εσωτερικό, με τα μοναδικής τέχνης επιτοίχια ψηφιδωτά, τις ορθομαρμαρώσεις και τον μαρμάρινο διάκοσμο, του οποίου ελάχιστα δείγματα μόνο σώζονται, συνδέουν την ίδρυση του μνημείου με κύκλους της αυτοκρατορικής αυλής. Ο ψηφιδωτός διάκοσμος που καλύπτει τις ψηλότερες επιφάνειες, αποτυπώνει εικαστικά το δόγμα της εκκλησίας. Ακολουθείται το καθιερωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα των μεσοβυζαντινών ναών με τον Παντοκράτορα στον τρούλο, πλαισιωμένο από προφήτες, την Παναγία στην κόγχη του Ιερού με τη συνοδεία αρχαγγέλων, παραστάσεις του Ευαγγελισμού, της Γέννησης, της Βάπτισης και της Μεταμόρφωσης στα τέσσερα ημιχώνια κάτω από τον τρούλο, σκηνές από τη ζωή του Χριστού και της Παναγίας, αγίους και ιεράρχες.

Οι μορφές, με άριστες αναλογίες και συγκρατημένες κινήσεις, καθώς προβάλλονται επάνω σε χρυσό βάθος, μοιάζουν ανάγλυφες και θυμίζουν κλασικά και ελληνιστικά πρότυπα. Η έκφραση στα πρόσωπα των αγίων χαρακτηρίζεται από υψηλό ήθος και ευγένεια, ενώ η απόδοση ιδιαίτερων χαρακτηριστικών γίνεται με σπάνια δεξιοτεχνία.

Ο Παντοκράτορας στον τρούλο, η μεγαλύτερη σε μέγεθος και κλίμακα παράσταση της Μονής Δαφνίου, επιβάλλεται στον κεντρικό χώρο του ναού με την ιδιαίτερη αυστηρότητα αλλά και γλυκύτητα της έκφρασης, που δεν είναι δυνατόν να αποδοθούν φωτογραφικά.

ΦΩΤΟ ΑΡΧΕΙΟΥ AΠΕ – ΜΠΕ

Μετά την καταστροφή των ορθομαρμαρώσεων, ο διάκοσμος στα κατώτερα τμήματα του κυρίως ναού συμπληρώθηκε με τοιχογραφημένες παραστάσεις, πιθανότατα του 17ου αιώνα, οι οποίες σώζονται αποσπασματικά και απεικονίζουν τη Δέηση, τη Θυσία του Αβραάμ, ολόσωμους αγίους, ιεράρχες και διακοσμητικά θέματα.

Σύγχρονος με το ναό είναι ο νάρθηκας στη δυτική πλευρά, ενώ λίγο αργότερα προστέθηκε εξωνάρθηκας ή προστώο με όροφο, που κάλυπτε επίσης τον νάρθηκα και μέρος του κυρίως ναού. Η πρόσβαση στον όροφο γίνεται μέσω πυργοειδούς κλιμακοστασίου, στη ΒΔ γωνία του Καθολικού. Κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας, μετά από σοβαρές βλάβες που προκάλεσε σεισμός, οι Κιστερκιανοί μοναχοί, στους οποίους είχε παραχωρηθεί η Μονή από το δούκα των Αθηνών, Όθωνα ντε λα Ρος, έκαναν εκτεταμένες ανακατασκευές στον εξωνάρθηκα, ο οποίος τότε απέκτησε τη σημερινή του μορφή, με τα οξυκόρυφα τόξα στην πρόσοψη και τις επάλξεις στον όροφο.

Μετά την κατάληψη της Αθήνας από τους Τούρκους, το 1458, το μοναστηριακό συγκρότημα αποδόθηκε και πάλι στους ορθοδόξους μοναχούς, οι οποίοι οικοδόμησαν στο μικρό περίβολο διώροφα κτήρια με κελιά και τραπεζαρία, αποθήκες και περιμετρική στοά.

Δυτικά του εξωνάρθηκα προσκολλήθηκε κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο μακρόστενο, μονόχωρο κτίσμα, το οποίο στη βόρεια πλευρά απολήγει σε αψίδα, στοιχείο εξαιτίας του οποίου παλαιότερα χαρακτηρίσθηκε ως παρεκκλήσι και ταυτίστηκε με κτίσμα που αφιέρωσε στη μονή η συντεχνία των Μπακάληδων το 1764, σύμφωνα με ανευρεθείσα στη μονή επιγραφή. Νεότερες θεωρίες, ωστόσο, αποδίδουν στο κτήριο χρήση μοναστηριακής Τράπεζας.

Μετά την Επανάσταση του 1821 -κατά την οποία χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά ως φρουραρχείο – και την ίδρυση του Νεοελληνικού Κράτους (1830), η Μονή ερημώθηκε και τελικά εγκαταλείφθηκε, για να μετατραπεί σταδιακά σε αρχαιολογικό χώρο, αφού στέγασε για μικρό χρονικό διάστημα στρατώνα των Βαυβαρικών στρατευμάτων (1838-1839), καθώς και το Δημόσιο Ψυχιατρείο (1883-1885).

Τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα το μοναστήρι επισκέφθηκε ο Λόρδος Έλγιν, ο οποίος απέσπασε τρεις λεπτούς ιωνικούς κίονες –που πλέον βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο– που στήριζαν τα τοξωτά ανοίγματα της πρόσοψης του εξωνάρθηκα του καθολικού της μονής. Μόνο ένας από τους κίονες του εξωνάρθηκα παραμένει μέχρι σήμερα στην αρχική του θέση, στη νοτιοδυτική γωνία του κτίσματος. 

Οι εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης του συγκροτήματος και συντήρησης του ψηφιδωτού διακόσμου του καθολικού άρχισαν από τα τέλη του 19ου αιώνα και συνεχίσθηκαν κατά διαστήματα από την Αρχαιολογική Εταιρεία αρχικά και στη συνέχεια από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.

Οι εργασίες συνολικής αποκατάστασης της Μονής εντατικοποιήθηκαν μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1999.

Σήμερα, η Μονή Δαφνίου είναι εν μέρει ανοικτή για το κοινό, δεδομένου ότι από το 2011 συντελούνται στο μνημείο εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης.

Από το 1990, το μνημείο περιλαμβάνεται στον Κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, ως σειριακή εγγραφή μαζί με τη Μονή Οσίου Λουκά, στο Στείρι Βοιωτίας, και τη Νέα Μονή της Χίου.

To άρθρο Μονή Δαφνίου: Το μεγαλύτερο βυζαντινό μοναστήρι της Αττικής δημοσιεύτηκε στο NewsIT .