Η μετασχηματιζόμενη κοινωνία την περίοδο 1950 – 2025

06:03 18/4/2025 - Πηγή: Το Ποντικι

Στα επόμενα θα δειχθεί κατά πόσον υπήρξε αναπόφευκτη η άνοδος της Ακροδεξιάς στη Δύση, των αυταρχικών καθεστώτων σε παγκόσμιο επίπεδο και η εμφάνιση Τραμπ στις ΗΠΑ.

1. Επισκόπηση των εξελίξεων

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ιδρύθηκαν οι διεθνείς οργανισμοί, που θα κυριαρχήσουν μέχρι σήμερα: Η Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ,

η GATT (που το 1995 εξελίχθηκε στον ΠΟΕ).1 Παράλληλα εμφανίστηκαν οι «Τρεις Κόσμοι». Οικονομικά ο Πρώτος, η Δύση, υπερτερούσε της Ανατολής, του Δεύτερου, και το υπόδειγμα της ελεύθερης οικονομίας μαζί με την οικονομική βοήθεια έγειρε τις περισσότερες χώρες του Τρίτου Κόσμου προς τη Δύση (παρά την προσπάθειά τους να διατηρήσουν αποστάσεις δημιουργώντας το 1955 το Κίνημα των Αδεσμεύτων).

Αλλά ο υπαρκτός σοσιαλισμός, παρά την αρχική του επέκταση (Κίνα, Κορέα, Βιετνάμ, Κούβα κ.λπ.), υποχρεώθηκε να εισέλθει στη διεθνή κονίστρα, που είχε σχεδιασθεί και φαλκιδευτεί από τη Δύση. Η φαλκίδευση υπονοείται από το ότι οι κανόνες στηρίζονταν στο καθεστώς του laissez passer.

Οι αναπτυσσόμενες, λόγω των περιορισμένων εργατικών δικαιωμάτων και των χαμηλών μισθών, αναπόφευκτο για περιοχές που το εργατικό δυναμικό προερχόταν από έναν αγροτικό τομέα σε συνθήκες εξαθλίωσης, όπως περιέγραφε και το μοντέλο του Lewis,2 απετέλεσαν τον παράδεισο των δυτικών εταιρειών. Έχοντας αποδεχθεί τους όρους που είχαν οι επικυρίαρχοι θεσπίσει (ελεύθερη διακίνηση εμπορευμάτων και κεφαλαίων, αλλά περιορισμένη κυκλοφορία ανθρώπων), ήταν επόμενο ότι θα διατηρείτο χάσμα με τις προηγμένες.

Αυτονοήτως, η ανάπτυξη που επέτυχε η Δύση σε βάθος διακοσίων χρόνων, χωρίς να υπολογίζεται το υπόστρωμα που θεμελιώνετο από τον 15ο αιώνα (σε βάρβαρες συνθήκες για το πλήθος), δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί στις αναπτυσσόμενες με δημοκρατικό τρόπο και γρήγορα. Όθεν τα πραξικοπήματα, οι δικτατορίες, η καταπίεση αποτελούν το καθημερινό σκηνικό. Κατέστη σαφής η αντίφαση συμπόρευσης κοινοβουλευτισμού και οικονομικής απογείωσης. Πλέον των ενδογενών δυσκολιών, οι επεμβάσεις των πρώην αποικιοκρατών, στις οποίες προστέθηκαν και οι ΗΠΑ, καθόριζαν τους όρους του κινείσθαι και πράττειν. Οι παρεμβάσεις ισχυρών εταιρειών διεύρυναν τα εμπόδια.

Απεδείχθη σταδιακά ότι το αόρατο χέρι του ανταγωνισμού ήταν φενάκη, αναγκάζοντας πολλές χώρες, από τα τέλη της δεκαετίας 1960, να στραφούν στον προγραμματισμό. Η επιλογή του σοβιετικού υποδείγματος έδωσε την αφορμή σε εθνικιστικά πραξικοπήματα (βόρεια Αφρική, Μέση Ανατολή κ.λπ.) ή σε αντάρτικο κατά των δυτικότροπων κυβερνήσεων.

Αρχικώς φαινόταν ότι οι ΗΠΑ με δυσκολία θα κατάφερναν να κρατήσουν την επιρροή τους στις αναπτυσσόμενες χώρες. Όμως, η αυταρχικότητα του κεντρικού σχεδιασμού με τη βιαιότητα της πρωταρχικής συσσώρευσης, η εχθρότητα της Δύσης και το σάπισμα των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, αφού λειτουργούσαν ως προβληματικός κρατικός καπιταλισμός στις δεκαετίες 1970, 1980, οδήγησαν σε σύγχυση, αντίστοιχη με αυτήν που βρέθηκαν αντιμέτωπες οι ελληνικές πόλεις μετά τη μάχη της Μαντινείας.

Στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο εμφανίστηκαν δύο λύσεις: κατάρρευση, όπως έγινε στην Ευρώπη, ή μετάλλαξη σε έναν ιδιότυπο «κομματικό καπιταλισμό», όπως συνέβη στην Κίνα.

Τοιουτοτρόπως, μετά τη δεκαετία του 1990 και ιδιαίτερα από τις αρχές του 21ου αιώνα η κατάσταση διαφοροποιήθηκε. Στη Δύση (οι χώρες είχαν παραπλήσια οικονομική ανάπτυξη) λόγω της κυριαρχίας του άκρατου φιλελευθερισμού (Θάτσερ, Ρέιγκαν κ.λπ.) η κατάργηση των δασμών και η ελευθερία κινήσεων κεφαλαίου έφεραν απρόσκοπτη ενίσχυση των μεγάλων εταιρειών και συγκέντρωση πλούτου. Τα πιο καθυστερημένα εδάφη (Ιβηρική) λόγω της γειτνίασης με το κέντρο της Ευρώπης (Γαλλία, Γερμανία κ.λπ.) κατάφεραν κάπως να ακολουθήσουν. Η μεταφορά κεφαλαίων σε αυτά τα διατήρησαν σχετικά κοντά στον πυρήνα της Ε.Ε.

Στην Ιταλία διατηρήθηκε η απόκλιση του Νότου από τον Βορρά, όπως υπήρχε από την εποχή του Risorgimento, παρά τις αλλεπάλληλες προσπάθειες σύγκλισης. Τα κράτη του πρώην υπαρκτού, που ήταν άλλοτε κομμάτι της Δύσης (Πολωνία, Τσεχοσλοβακία, Σλοβενία, Ουγγαρία), εντάχθηκαν, αν και ως φτωχοί συγγενείς, σχετικά εύκολα στη δυτική Ευρώπη. Οι χώρες του Βορρά, Σουηδία, Φινλανδία, ήταν ώριμες και προ της ένταξής τους, καθώς υπήρξε κοινό υπόβαθρο που είχε δημιουργηθεί προ αιώνων. Συνεπώς, η λειτουργία του συστήματος ως ενιαίου χώρου είχε αποτέλεσμα να λειτουργεί η Ευρωπαϊκή Ένωση σαν μια χώρα με απόρροια τη συγκέντρωση του πλούτου σε λίγες επιχειρήσεις και την όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων σε αυτήν.

2. Οι κοινωνικές μεταβολές: Η Ακροδεξιά προ των πυλών

Το κράτος απομακρύνεται από την οικονομική δραστηριότητα αφήνοντας χώρο στις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Η διάλυση του κράτους πρόνοιας και η κυριαρχία του φιλελευθερισμού διευρύνει τη φτώχεια. Ωστόσο η ανάπτυξη επιφέρει αλλαγές στις κοινωνικές αντιλήψεις. Ο δικαιωματισμός, απότοκος του κοινωνικού φιλελευθερισμού, διαφοροποιεί την ατμόσφαιρα. Η δημογραφική συρρίκνωση υποσκάπτει τα ασφαλιστικά ταμεία, αυξάνει το κόστος υγείας και συρρικνώνει τμήμα της αγοράς. Ταυτόχρονα η ραγδαία πληθυσμιακή έκρηξη πλείστων χωρών του Τρίτου Κόσμου, και ιδιαίτερα των μουσουλμανικών, τροποποιεί τον ορίζοντα.

Άτομα μετακινούνται είτε ως οικονομικοί μετανάστες είτε λόγω εμφυλίων είτε λόγω θρησκευτικών ή πολιτικών διενέξεων κ.λπ. προς τη Δύση. Μια άοπλη Völkerwanderung εμφανίζεται. Όμως η αδυναμία απορρόφησης του Ισλάμ στον πολιτισμό της Δύσης διεύρυνε τον φονταμενταλισμό. Συνεπώς, η υπέρμετρη εισροή μεταναστών πολλαπλασιάζει την πίεση στα χαμηλά πληττόμενα στρώματα, που χάνουν δουλειές από τους «βαρβάρους», οι οποίοι διατηρούν αλλότριες συμπεριφορές.

Η Αριστερά, όπου κυβέρνησε, απέτυχε να υλοποιήσει τα υπεσχημένα, συχνά διαφθειρόμενη κατέστη δυσδιάκριτη από τους αντιπάλους της, όπως τα γουρούνια και οι άνθρωποι στη Φάρμα των Ζώων, διατηρώντας την κλασική αντίληψη ότι οι εργάτες είναι αδέλφια και την ανοχή στην πολιτισμική διαφοροποίηση των επήλυδων, χάνει το ακροατήριο, που στρέφεται αναπόφευκτα στο αντίθετο άκρο.

Η Ακροδεξιά επωάζετο επί δεκαετίες, αφού ο εθνικισμός συνιστά ένα δύστηκτο μέταλλο και άρα οι διεθνιστικές αντιλήψεις δεν είναι άμεσα αφομοιώσιμες (βλέπε: εκτεταμένος ευρωσκεπτικισμός ή το Brexit), κάνει πλέον ορατή την εμφάνισή της. Άρα η αποδόμηση του κράτους πρόνοιας και η περιθωριοποίηση του ενός τρίτου του πληθυσμού (20% -30% ή πλέον είναι τουλάχιστον το ποσοστό των ατόμων που βρίσκονται πέριξ του ορίου φτώχειας στη Δύση) αποτελούν τη μαγιά για την αμφισβήτηση του συστήματος. Ειδικότερα: Μεταξύ 1950 και 1980 λόγω της συντήρησης του κράτους πρόνοιας η ανισότητα στην Ε.Ε. ήταν σχετικά μικρή (Πίνακας 1):

Πίνακας 1: Ποσοστό φτωχών στις χώρες της ΕΟΚ προ του 1980

ΧώραΈτοςΠοσοστό φτωχών νοικοκυριώνΑριθμός φτωχών Νοικοκυριών (χιλιάδες)Γραμμές φτώχειας=50% του μέσου ετησίου εισοδήματος του ισοδύναμου ενηλίκου ατόμου σε εθνικό νόμισμαΒέλγιο19766,620977.970 βελγικά ΦράγκαΔανία197713,033418.876 δανικές ΚορώνεςΓαλλία197514,82.6308.768 γαλλικά ΦράγκαΓερμανία19736,61.5275.485 γερμανικά ΜάρκαΙρλανδία197323,1172339 ιρλανδικές ΛίρεςΙταλία197821,83.8231.640 λιρέτες ΙταλίαςΚάτω Χώρες19794,82336.419 ολλανδικά ΦιορίνιαΗνωμένο Βασίλειο19756,31.241612 αγγλικές ΛίρεςΕλλάς197426,465325.200 ελληνικές ΔραχμέςΕΟΚ1973-7912,010.838

Πηγή: Λαζαρίδης, Παπαηλίας Σακέλλης (1989): Κατανομή Εισοδήματος στην Ελλάδα, Αθήνα: ΑΤΕ, σελ. 66

Οι πολιτικές Θάτσερ και Ρέιγκαν διεύρυναν τις ανισότητες. Η Ε.Ε., παρά τα εκτεταμένα μέτρα που έλαβε μετά το 2000, απλώς έκαμψε, χωρίς να περιορίσει σημαντικά, τη φτώχεια. Το 2017 το 22,4 % του πληθυσμού της Ε.Ε. ζούσε σε νοικοκυριά με κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, ενώ το 2023 το 21,4%. 3

Διάγραμμα: Σε κίνδυνο φτώχειας ή ποσοστό κοινωνικού αποκλεισμού, 2017

Σημείωση: Ελβετία, Νορβηγία, Ισλανδία, Τουρκία, Βόρεια Μακεδονία: Στοιχεία 2016 αντί για 2017.Πηγή: Eurostat (διαδικτυακός κωδικός δεδομένων: ilc_peps01)

Σύμφωνα με εκτιμήσεις, ο συντελεστής Gini,4 που μετρά την ανισοκατανομή, έχει την τάση να αυξάνεται ή να παραμένει σταθερά υψηλός. Στις ΗΠΑ, ναυαρχίδα του φιλελευθερισμού, η ανισοκατανομή ανταγωνίζεται τις λατινοαμερικανικές χώρες (Πίνακας 2).

Πίνακας 2: Εκτιμήσεις Gini % για ΗΠΑ και Η.Β.

1965197019751980198519901995200020052010201520202022ΗΠΑ37,536,635,634,737,638,339,940,1414041,239,741,3Η.Β.–2827,928,530,435,735,538,835,533,733,332,6–

Πηγή: W.B, database, 2023

Η επικράτηση του δυτικού υποδείγματος διεθνώς οδήγησε στην παγκοσμιοποίηση, με αποτέλεσμα, σύμφωνα με την Oxfam αλλά και την Boston Consulting Group, το 1% του πληθυσμού στις αρχές της δεκαετίας 2010 να κατέχει το 50% του παγκόσμιου πλούτου. Σήμερα (2025) υπολογίζεται ότι διευρύνθηκε.

Λαμβάνοντας υπόψη τη μεταφορά των επιχειρήσεων στις αναπτυσσόμενες χώρες και την ως εκ τούτου αποβιομηχάνιση, καθίσταται σαφές ότι πολλαπλασιάζεται σε ευρείες μάζες η εχθρότητα προς την παγκοσμιοποίηση. Η αποτυχία του σοσιαλιστικού υποδείγματος και η διαρκής προπαγάνδα λόγω της προηγηθείσας αποτυχίας του στέλνει αναπόφευκτα τα πλήθη σε πολιτικές άκρων. Ο καθαρός καπιταλισμός αντιτίθεται στην κοινωνική συνοχή ή την αλληλεγγύη.

Λόγω των περιφράξεων στην Αγγλία μετά τον 15ο αιώνα τεράστια μάζα αγροτών ωθήθηκε στις πόλεις δημιουργώντας το προλεταριάτο. Η μετανάστευση στην Αμερική απώθησε ένα τμήμα του. Για την αντιμετώπιση της φτώχειας των υπολοίπων δημιουργήθηκαν οι νόμοι περί πτωχών (1601). Η άνοδος του βιομηχανικού καπιταλισμού τους κατήργησε (νέος νόμος περί πτωχών, 1834)5 υποστηρίζοντας ότι ωθούσε σε οκνηρία. Αντιστοίχως, μετά το 1980 θεωρήθηκε ότι η εργατική τάξη αμείβεται υπερβολικά και η τάση για σταδιακή κρατικοποίηση των δεκαετιών 1950-1970 οδηγούσε σε σοσιαλισμό. Το ανώτερο και μεσαίο στρώμα της μεσαίας τάξης αντέδρασε περιθωριοποιώντας το κατώτερο 1/3 οδηγώντας στις ιδιωτικοποιήσεις και σαρώνοντας το κοινωνικό κράτος.6

Η παγκόσμια κατανομή του πλούτου από το 1820 μέχρι σήμερα δείχνεται στον Πίνακα 3.

Πίνακας 3: Εκτιμήσεις ανισοκατανομής (Gini)

Εκτιμήσεις1820197019801981198819921993199820002005Bourguignon/Morrison0,50,650,657 0,657 Bhalla 0,686 0,678 0,6540,651 Sala – i – Martin 0,662 0,645 0,633 Milanovic 0,619 0,6520,642 Hillebrand 0,653 0,6510,6342009 estimate using 2005 ICI data 0,709 0,684

Πηγή: Hillebrand E. (2017) Poverty, growth and inequality over the next 50 years, FAO, United Nations – Economic and Social Development Department, Σελ. 8.

Από την παρακολούθηση των δεικτών συνάγεται ότι ο καπιταλισμός ενδογενώς διευρύνει τις ανισότητες. Αρχικά το 1820, επειδή αυτός αφορούσε ελάχιστες χώρες, η συγκέντρωση πλούτου ήταν μικρή. Το κράτος πρόνοιας δεν τις εξαφανίζει, απλώς τις συρρικνώνει. Η διάλυση του κοινωνικού κράτους εκτινάσσει την ανισότητα. Υπολογίζεται ότι το 2023 ο συντελεστής προσέγγισε το 0,70. Συντελεστής πάνω από το 0,50 σημαίνει κοινωνικές αναταραχές. Στις παρακάτω χώρες, με μικρή ανισότητα, ανέρχεται η Ακροδεξιά. Ευνόητο τι συμβαίνει στις υπόλοιπες ή όταν διεθνώς υφίσταται χαώδης ανισότητα.

Πίνακας 4: Δείκτες Gini (2014-2023)

201420202023Ελλάς34,531,431,8Γαλλία29,229,229,7Γερμανία30,730,529,9*Ιταλία32,432,532,2*Αυστρία27,627,028,1Ουγγαρία28,628,027,6*Σλοβακία26,120,921,6Ευρώπη των 2730,930,029,6

* αφορά το 2024, Πηγή: Eurostat (2025)

Όπως κατά την παραγωγική διαδικασία η σχέση κεφαλαίου και εργασίας είναι ετεροβαρής (ο κεφαλαιούχος αποσπά πλεόνασμα), όπως ο ανταγωνισμός μεγάλων και μικρών επιχειρήσεων είναι άνισος (το ολιγοπώλιο εξαφανίζει τη μικρή),7 καθ’ όμοιο τρόπο το ελεύθερο εμπόριο συνιστά έναν μηχανισμό μεταφοράς πόρων από τους αδύναμους στους ισχυρούς. Όσο καιρό οι Ηνωμένες Πολιτείες υπεξαιρούσαν πλούτο ήσαν διαπρύσιοι υπερασπιστές της ύπαρξης του ελευθέρου εμπορίου. Η άνοδος της Ε.Ε., της Ιαπωνίας, της Κίνας, της Ινδίας κ.λπ. περιορίζουν τον ορίζοντα. Περαιτέρω οι ανταγωνίστριες χώρες διατηρούν χαμηλά τις ισοτιμίες των νομισμάτων τους (ιδιαίτερα η Κίνα) με συνέπεια το «ακριβό» δολάριο να διευρύνει έτι περισσότερο το εμπορικό έλλειμμα των ΗΠΑ.

3. Σύνοψη

α. Οι αναπτυσσόμενες λόγω

● αδύνατης ταχείας συσσώρευσης,

● αδυναμίας εκσυγχρονισμού,

● δημογραφικής ανόδου,

μαστίζονται από διαφθορά, πραξικοπήματα και υπερπληθυσμό. Μια μάζα, λόγω της ραγδαίας αστικοποίησης, ωθείται προς τη Δύση.

β. Η μεταφορά επιχειρήσεων από τη Δύση στις αναπτυσσόμενες χώρες

● υποσκάπτει τις ΗΠΑ με όξυνση των κοινωνικών θεμάτων (η έλλειψη κοινωνικού πλέγματος τη μεγεθύνει),

● η ενοποίηση της Ευρώπης περιθωριοποιεί τμήματά της (τις περιφερειακές χώρες), ενώ ο διεθνής ανταγωνισμός υποσκάπτει τον πυρήνα,

● η συρρίκνωση των γεννήσεων στις αναπτυγμένες, άρα έλλειψη εργατικού δυναμικού, επέτρεψαν την είσοδο μεταναστών, η οποία καθίσταται ανεξέλεγκτη.

Περαιτέρω η Δύση βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα αδυνατεί να «απορροφήσει» το Ισλάμꞏ φαίνεται ότι επί του παρόντος επιτυγχάνει με τον ιουδαϊσμό, τον βουδισμό, τον κομφουκιανισμό κ.λπ.

Αποτέλεσμα: Ξενοφοβία στην Ευρώπη, φονταμενταλισμός μουσουλμάνων

Υπ’ αυτήν την έννοια ανέρχεται η άκρα Δεξιά, αφού η Αριστερά υποστηρίζει ότι οι εργάτες δεν έχουν πατρίδα, ενώ ξιφουλκούν υπέρ του απεριόριστου δικαιωματισμού, συμπίπτοντας με το Κέντρο και τη μετριοπαθή Δεξιά, που αποδέχονται την εξέλιξη: Ανθρωπισμός – Αναγέννηση – Μεταρρύθμιση – Διαφωτισμός – Δικαιώματα του Πολίτη.

Στις ΗΠΑ το κόστος αντιμετώπισης του διογκούμενου δημοσίου χρέους μαζί με το εμπορικό έλλειμμα οξύνουν έτι περισσότερο τη ρευστότητα. Η αποβιομηχάνιση πολλαπλασιάζει τις εισαγωγές και το κόστος κάλυψης του ελλείμματος. Οι μετανάστες πρέπει να φύγουν για να μειωθεί η ανεργία. Οι δασμοί να εξαφανίσουν το έλλειμμα και να προσφέρουν πόρους αντιμετώπισης του χρέους. Φαίνεται ότι το τέλος του laissez passer ήταν αναμενόμενο και η πολιτική Τραμπ θα ανακαλύπτετο, έστω και υπό μετριοπαθέστερο μανδύα.

Παραπομπές

1. Αναλυτικά: Παπαηλίας Θ. (2021) Εισηγήσεις στην Δημόσια Διακυβέρνηση, Αθήνα: Σταμούλης σελ. 104-110

2. Παπαηλίας Θ. (2006) Παραδόσεις Πολιτικής Οικονομίας, Μέρος Α’, Αθήνα: Σταμούλης, σελ. 274-291.

3. Eurostat (2019), (2024)

4. Όταν ο συντελεστής είναι 0 υπάρχει πλήρης ισότητα, στην τιμή 1 το εισόδημα το απολαμβάνει ένας. Συχνά ο συντελεστής εκφράζεται επί τοις εκατό.

5. Παπαηλίας Θ. (2018) Παραδόσεις Πολιτικής Οικονομίας, Τόμος Α’, Αθήνα: Κριτική σελ. 212-216

6. Παπαηλίας (2021) έ.α. σελ. 158-177

7. Όταν η Ελλάς, λόγου χάρη, εντάχθηκε στην EOK το 1981, ήταν επόμενο ότι η ελληνική βιομηχανία, τουλάχιστον αυτή που παρήγαγε ομοειδή προϊόντα με τα δυτικοευρωπαϊκά, θα κατέρρεε. Μόνο στις ιδεοληψίες των Φιλελευθέρων είναι δυνατόν η μικρή επιχείρηση να ανταγωνιστεί τη μεγάλη. Περαιτέρω, η θέση τους αντιφάσκει και αυτοαναιρείται. Σύμφωνα με τη θεωρία του συγκριτικού πλεονεκτήματος, κάθε περιοχή του ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου θα ειδικευθεί εκεί όπου πλεονεκτεί. Όθεν, η Ελλάς επέπρωτο να καταστεί χώρα ξενοδόχων.

Διαβάστε επίσης:

Τι συμβαίνει με την υγεία του Τραμπ – Μυστήριο με τη μελανιά που επανεμφανίστηκε στο δεξί του χέρι – Τι λέει ειδικός γιατρός

Τρεις νεκροί, ένας αγνοούμενος και ένας τραυματίας από πτώση καμπίνας τελεφερίκ, έξω από την Νάπολη (Video)

Η SpaceX του Μασκ επικρατέστερη για την κατασκευή της αντιπυραυλικής ασπίδας Golden Dome του Τραμπ – Τι είναι και πώς θα λειτουργεί