Ο ατελής, πολύπλοκος Homo Sapiens (και Demens)

06:16 3/11/2024 - Πηγή: Το Ποντικι

Ρώτησαν τον Δημόκριτο: Τι είναι ο άνθρωπος; Και ο Αβδηρίτης σοφός δεν δίστασε να απαντήσει: Άνθρωπος είναι αυτό που όλοι γνωρίζουμε (ἄνθρωπός ἐστιν ὃ πάντες ἴδμεν). Η καταρχήν αυτονόητη απάντησή του επιδέχεται, εντούτοις, πολλές ενστάσεις, αλλά και πολύ διαφορετικές ερμηνείες, όταν κληθεί κάποιος να κατανοήσει εκείνο που κρύβεται μέσα στα σώματα και που ωθεί το κάθε σώμα ξεχωριστά να έχει τη δική του συμπεριφορά, τους δικούς του τρόπους κίνησης και επικοινωνίας.

Τι είναι, όμως, ακριβώς, αυτό που όλοι γνωρίζουμε; Η ανθρωπολογία προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στο ερώτημα, οι οποίες απέχουν

παρασάγγας μεταξύ τους, δημιουργώντας κενά και απορίες αντί να πείσουν για την ορθότητά τους ή για την αλήθεια τους. Κυριαρχούν δύο τάσεις σε αυτήν την επιστήμη (την επιστήμη του ανθρώπου, υποτίθεται).

● Η πρώτη, την οποία ο συγγραφέας αποκαλεί αισιόδοξη, πρεσβεύει ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε καλός αλλά η πορεία του, μέσω της εξέλιξης του πολιτισμού, τον μετέτρεψε σε αρπακτικό, υστερόβουλο ον, που αδιαφορεί για τον συνάνθρωπο και σκοπεί μόνο στην ικανοποίηση των δικών του επιθυμιών. Η ερμηνεία αυτή έχει τις ρίζες της στον Ησίοδο, με τα πρώτα (καλά) γένη να εκφυλίζονται με την πάροδο του χρόνου, βρήκε όμως τον κύριο εκφραστή της στον Ρουσσώ, αλλά και στον Μαρξ και σύμπασα την αριστερή διανόηση.

● Η δεύτερη τάση, με ισχυρό εκπρόσωπο τον Χομπς, υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος γεννιέται φαύλος, εγωιστής, αρχομανής, άπληστος· έννοιες τις οποίες είχε αποδώσει στον άνθρωπο, αιώνες πριν, ο πολύς Θουκυδίδης. Αφού έτσι γεννιέται ο άνθρωπος, πρέπει ο πολιτισμός, η διάρθρωση της κοινωνίας, οι νόμοι, η αγορά, να τον συνετίσουν, μετατρέποντάς τον σε πειθήνιο, χειραγωγούμενο ον, το οποίο θα υπακούει σε μια πεφωτισμένη, δήθεν, εξουσία.

Τραγική ανθρωπολογία

Ο καθηγητής Χάρης Ναξάκης ενίσταται στις δύο αυτές τάσεις, εναντιώνεται στην κατ’ αυτόν μονομέρειά τους και, τέλος, διαφωνεί με την προσέγγισή τους, αναπτύσσοντας μια νέα, την οποία εκδιπλώνει στις σελίδες του και την οποία αποκαλεί τραγική ανθρωπολογία, όντας πεπεισμένος ότι η ανθρώπινη κατάσταση έχει τραγική υπόσταση. «Το γεγονός αυτό οφείλεται», σημειώνει ήδη στην εισαγωγή του, «σε ένα διφυές χαρακτηριστικό της» ανθρώπινης κατάστασης. «Από τη μια το ανθρώπινο ον […] έχει επίγνωση της περατότητας της ύπαρξής του […] και από την άλλη είναι ένα από τα πιο εξατομικευμένα εξαρτημένα πλάσματα της φύσης».

Η εξατομίκευση δεν είναι φαινόμενο των νέων χρόνων, όπως προβάλλουν οι μεγάλες αφηγήσεις (φιλελευθερισμός, σοσιαλισμός). Συντελέστηκε ήδη από τον Homo Sapiens, την ίδια όμως στιγμή το άτομο αντιλαμβάνεται ότι ο εαυτός του είναι ένα τίποτα χωρίς τον άλλο και ότι μόνο μέσα από τον άλλο αναγνωρίζεται η ατομικότητά του. Είναι ον ανεξάρτητο και ταυτόχρονα εξαρτημένο. Η μοιραία αυτή ταυτότητα οδηγεί μεν στον ανταγωνισμό, αλλά ταυτόχρονα και στη συνεργατικότητα.

Ο ανταγωνισμός θα ήταν υγιής εάν δεν εκφυλιζόταν σε σφοδρή επιθυμία να κυριαρχήσει ο ένας επί του άλλου προς ίδιον όφελος. Ο εκφυλισμός αυτός θα οδηγούσε μαθηματικά στην εξαφάνιση του είδους, εάν ο άνθρωπος δεν φανέρωνε το αλτρουιστικό του υπόβαθρο, που αντιστέκεται στην αρπακτικότητα και την εξουσιομανία. Ο άνθρωπος καθορίζεται (και ορίζεται) από τη διττή του φύση, ο ορθός λόγος είναι ελλιπής στο να ερμηνεύσει τις ανθρώπινες πράξεις, την ανθρώπινη κατάσταση.

Σε αντίθεση, ο τραγικός λόγος, λέει ο συγγραφέας, «δεν περιέχει τον άγιο, αλλά την αποδοχή της ατελούς μας φύσης, δεν είναι πέραν του καλού και του κακού και ούτε οδηγεί στην αταραξία. Στην ψευδαίσθηση, δηλαδή, ότι διαμέσου της ανώτερης γνώσης, αυτής των φιλοσόφων, θα έχουμε πρόσβαση σε έναν αδιατάρακτο χρόνο των ανώτερων ιδεών. […] Το διαφωτιστικό δόγμα ότι οι άνθρωποι θα γίνονται καλύτεροι όσο είναι πιο μορφωμένοι είναι ανεπαρκές».

Η αξία των κοινωνικών θεσμών

Για τον καθηγητή ο ορθός λόγος έχει «καταφέρει» γκούλαγκ και στρατόπεδα συγκέντρωσης – τι φρίκη! Σημειώνει: «Η Ευρώπη, παρά τις αυταπάτες των φιλελεύθερων διαφωτιστών ότι θα γαληνέψει από τους αλλεπάλληλους πολέμους, αν μετασχηματίσει τα πάθη σε αβλαβή πλεονεξία (καταναλωτισμό και πλουτισμό), σε ορθολογικό ατομισμό, μέσω της αγοράς και της οικονομίας, βίωσε την πιο βάρβαρη μορφή της εκτροπής του ορθολογισμού σε εργαλειακό με τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Ποιος είπε ότι η λογική δεν γεννάει τέρατα; Δεν αρκεί η γνώση για το χτίσιμο ενός καλύτερου κόσμου».

Γι’ αυτόν είναι εκ των ων ουκ άνευ να απαιτήσουμε την ενθάρρυνση ενός συνόλου ανθρώπινων αρετών «που δεν έχουν ευθεία σχέση με τη γνώση, όπως η ευθύτητα, η τιμιότητα, η καλοσύνη, η γενναιοδωρία, η ανταπόδοση, η ανιδιοτέλεια και η αλληλεγγύη», έννοιες έμφυτες στην ανθρώπινη φύση.

Πρόκειται για ριζοσπαστική απαίτηση, προϋποθέτει όμως μια παραίτηση από τα περιττά και μια κουλτούρα εξορίας του ωχαδερφισμού, που προκαλεί ο ηδονιστικός καταναλωτισμός· μια επίγνωση για περιορισμό της αχαλίνωτης ιδιοτελούς ανθρώπινης φύσης. Και αυτή η επίγνωση όμως δεν αρκεί. Εδώ ο Χάρης Ναξάκης αναπτύσσει την οιονεί κοσμοθεωρία του:

«Χρειάζονται κοινωνικοί θεσμοί επιτήρησης και περιορισμού

της πλεονεξίας, της βούλησης για δύναμη και ισχύ, που ενδημεί στην ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά και δομές ενθάρρυνσης της ανιδιοτελούς πλευράς της ανθρώπινης ταυτότητας. Η απληστία και η βούληση για ισχύ πρέπει να είναι κοινωνικά επιτηρούμενες και ο αλτρουισμός θεσμοποιημένος».

Και αλλού: «Αρκεί ο περιορισμός των επιθυμιών, η βούληση του ατόμου να ελέγξει τις επιθυμίες του; Όχι. Απαιτούνται και θεσμικοί μηχανισμοί επιτήρησης, χωρίς θεσμούς δεν μπορούν να ελεγχθούν τα όρια που έχουν δημοκρατικά συμφωνηθεί σε μια κοινότητα. Ο αυτοπεριορισμός του εαυτού μας δεν είναι μόνο μια πράξη ιδιωτικής παραίτησης από τις επιθυμίες, αλλά και μια πράξη συλλογικής απόφασης της κοινότητας».

Στο σημείο αυτό εγείρονται, ασφαλώς, απορίες και ενστάσεις.

● Ποιος θα θεσπίζει τους θεσμικούς μηχανισμούς επιτήρησης;

● Υπάρχουν ακόμα κοινότητες που μπορούν να αποφασίζουν συλλογικά;

● Είναι δυνατή η ανάπτυξη κοινωνικών δικτύων συνεργασίας και αλληλεγγύης, τα οποία είχαν ήδη εμφανιστεί από τις αρχέγονες κοινωνίες των ανδρών – κυνηγών και των

γυναικών – τροφοσυλλεκτριών;

● Ποιος μπορεί, εκτός από την κυβέρνηση, να καθορίσει το ελάχιστο εισόδημα αλλά και ποιος (ποια κυβέρνηση;) μπορεί να βάλει πλαφόν στα κέρδη (ανώτατο εισόδημα);

Είναι ένα «δύσκολο», για όσους τουλάχιστον έχουν επαναπαυθεί στις βεβαιότητες και απολυτότητες των μεγάλων αφηγήσεων, και ταυτόχρονα τολμηρό βιβλίο – ξεχωριστό για τα ελληνικά δεδομένα· απαιτείται τουλάχιστον μια ευρεία συζήτηση ώστε να δοθούν απαντήσεις στα ανωτέρω ερωτήματα.

* O Γιώργος Σταματόπουλος είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας. Το κείμενο αυτό είναι τμήμα του προλόγου του στο βιβλίο του Χάρη Ναξάκη «Ο συμφεροντολόγος και ο αλτρουιστής – Μια τραγική ιστορία του κόσμου – Δοκίμιο για την ανθρώπινη φύση», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κουκκίδα

Διαβάστε επίσης:

Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης: Αυλαία με παρουσιαστές-έκπληξη τους Cool Crips – Προβλήθηκε η ταινία για την Κάλλας

Φάρσα ή κέρασμα; 10+3 κορυφαίες ταινίες για στοιχειωμένο Halloween (photos/videos)

R.E.M.: Κυκλοφόρησαν νέο βίντεο του «I Believe» για να ενθαρρύνουν τους πολίτες στις ΗΠΑ να ψηφίσουν (videos)