Οι πύργοι είναι παντοτινοί

06:29 15/9/2024 - Πηγή: Το Ποντικι

Η μεγάλη επίθεση του ισλαμισμού εναντίον των Δίδυμων Πύργων στη Νέα Υόρκη εκδηλώθηκε στις 11.9.2001, με δραματικές συνέπειες στην πολεοδομία, στο εμπόριο, στον τρόπο ζωής των Αμερικανών. Τα δύο κτήρια, που εισέβαλαν στην οικονομία το 1973 με ύψη 417 και 415 μέτρων, ήταν τότε τα υψηλότερα στον κόσμο. Για μερικές ώρες, όταν οι συνέπειες της επίθεσης δεν είχαν αποσαφηνιστεί, ο ίδιος ο Πρόεδρος Μπους έσπευδε να κρυφτεί, καθώς οι από αέρος επιθέσεις εντείνονταν και επικρατούσε χάος!

Το σίγουρο πάντως είναι ότι η Αμερική φάνηκε

να κλονίζεται, να χάνει τον χαρακτηρισμό της μοναδικής υπερδύναμης που είχε κατακτήσει μετά την αποχώρηση της ΕΣΣΔ από το προσκήνιο, όμως πολύ σύντομα επρόκειτο να επιχειρήσει αντεπίθεση στα ορμητήρια του ισλαμισμού – κυρίως στο Αφγανιστάν.

Μετά την επίθεση – κατάρρευση των Δίδυμων Πύργων η ανθρωπότητα επρόκειτο να περάσει σε μια νέα φάση. Το 2011, δέκα χρόνια μετά το επεισόδιο, ο Τ.Τζ. Γκοτεσντίνερ, επικεφαλής της αρχιτεκτονικής ομάδας που επέβλεπε την ανοικοδόμηση, έλεγε πως αυτός και οι συνεργάτες του αισθάνονταν λίγο σαν «εθνικοί ψυχοθεραπευτές». Το 2013 ολοκληρώθηκε η κατασκευή του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου (One World Trade Center), το οποίο με ύψος 541 μέτρα είναι το ψηλότερο κτήριο της αμερικανικής ηπείρου. Σήμερα όλα λειτουργούν κανονικά, όμως διαπερνώνται από έναν φόβο για το ενδεχόμενο νέου επεισοδίου.

Οι Δίδυμοι Πύργοι εκπροσωπούσαν την καθ’ ύψος ανάπτυξη των πόλεων και την απάντηση στις στενότητες του αστικού χώρου. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα πολλοί και διάφοροι αμφισβήτησαν αυτήν τη λογική, άλλοτε αντικρούοντας ριζικά το μοντέλο της πληθυσμιακής συγκέντρωσης στις πόλεις και άλλοτε θέτοντας ζητήματα «οικονομικότητας» των καθ’ ύψος κατασκευών – στην ουσία δηλαδή θέτοντας το πρόβλημα του «βέλτιστου» ύψους των πολυώροφων κτηρίων συναρτήσει του κόστους της γης, των κατασκευαστικών τεχνικών, των εξόδων ανέγερσης και συντήρησης κ.λπ. Όμως τα πολυώροφα κτήρια, και μάλιστα οι υπερυψηλοί πύργοι «τράβηξαν την ανηφόρα», έως έναν βαθμό ανεξάρτητα από την κοστολόγησή τους, επειδή συνιστούσαν συχνά κάτι περισσότερο από μια χρησιμοθηρική επένδυση…

Η επικινδυνότητα των πύργων

Το 1993 το Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου δέχτηκε την πρώτη τρομοκρατική επίθεση, όταν ένα νοικιασμένο φορτηγό γεμάτο εκρηκτικά (φιάλες υδρογόνου και περίπου μισό τόνο δυναμίτη) εξερράγη στον υπόγειο χώρο στάθμευσης του συγκροτήματος. Αυτό όμως δεν ήταν το πρώτο συμβάν στην ιστορία των πύργων, που δεν ήταν ποτέ «ελεύθεροι από κινδύνους» ατυχημάτων και καταστροφών.

Το Empire State Building – των 102 ορόφων και των 380 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της Γης – του οποίου η κατασκευή ολοκληρώθηκε το 1931 με τη χρήση της παραδοσιακής μεθόδου των στύλων και των δοκαριών, υπέστη χωρίς σοβαρές συνέπειες την κατά λάθος πρόσκρουση ενός βομβαρδιστικού Β-25 το 1945!1

Ένα άλλο πολυώροφο κτήριο, στο Κάνινγκ Τάουν του Λονδίνου, κατέρρευσε το 1968 ύστερα από την έκρηξη του συστήματος υγραερίου. Το ίδιο, «σημαδιακό» έτος για τη μεταπολεμική ιστορία, οπότε κορυφωνόταν η πολεμική κατά του βιομηχανικού καπιταλισμού ενώ παράλληλα ανθούσε η πυρηνική κινδυνολογία ύστερα από την κρίση των πυραύλων στη Κούβα (1962), ο διάσημος Αμερικανός αρχιτέκτονας Richard Buckminster Fuller κατέθετε την πρόταση κατασκευής ενός γιγαντιαίου «θόλου» πάνω από ολόκληρο το Μανχάταν της Νέας Υόρκης: ενός «θόλου» που θα έπαιζε τον ρόλο «γεωδαιτικής ασπίδας» κατά της μόλυνσης της ατμόσφαιρας, αλλά που θα μπορούσε επίσης και να προσφέρει κάποια προστασία στην περίπτωση πυρηνικής επίθεσης…2

Το 1968 η υπόθεση της ανέγερσης των Δίδυμων Πύργων είχε ήδη ιστορία δύο χρόνων, είχε προκαλέσει αναθεωρήσεις των προβλεπόμενων δαπανών και απασχολούσε ένα πολύ μεγάλο εργατικό δυναμικό. Είναι χαρακτηριστικό της έντασης και του μεγέθους των δραστηριοτήτων της κατασκευής και λειτουργίας των Πύργων το ότι – σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός Έλληνα εργαζόμενου3 – μόνο την περίοδο 1972-1975 είχαν σημειωθεί 12 θανατηφόρα εργατικά ατυχήματα!

Ο προτεινόμενος από τον Fuller «θόλος» πάνω από το Μανχάταν αποτελούσε ένα είδος πρακτικής εφαρμογής της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής του ιδέας για μια «dome city» (θολωτή πόλη), η οποία θα εξασφάλιζε μαζικό, φθηνό και ολοκληρωμένο κλιματισμό στους κατοίκους. Και θα μπορούσε, μέσα στις συνθήκες του διαστημικού ανταγωνισμού που οδήγησε τους Αμερικανούς τον επόμενο χρόνο στο φεγγάρι, να αποτελέσει ένα είδος πιλοτικής κατασκευής για τη διαμόρφωση αποικιών σε άλλους πλανήτες…

Οι Δίδυμοι Πύργοι κάτω από ένα πλεξιγκλάς προστατευτικό περίβλημα δεν θα ήταν τόσο ευάλωτοι σε μια επίθεση εξ ουρανού, που θα γινόταν μάλιστα από αεροπλάνα κινούμενα με βάση τις διαδικασίες και δυνατότητες της «εξ όψεως» πτήσης…4

Από την άλλη πλευρά όμως ο θόλος πάνω από τους Πύργους θα αποδυνάμωνε μια σημαντική επιδίωξη των εργολάβων και ιδιοκτητών, που ήταν η λογική της ακραίας και ορθάνοικτης επίδειξης, της «επιδεικτικής κατανάλωσης» υλικών και μέσων – σύμφωνα με έναν όρο που χρησιμοποίησε ο Θορνστάιν Βεμπλέν στο «ψυχο-κοινωνιολογικό» έργο του «Η θεωρία της αργόσχολης τάξης»: δηλαδή η λογική του ανερχόμενου, ανταγωνιστικού και υπεροπτικού καπιταλισμού των Ηνωμένων Πολιτειών…

Οι συμβολισμοί του ύψους

Ο «Πύργος» του Φραντς Κάφκα έγινε σύμβολο της αποστασιοποίησης και αλλοτρίωσης του πολίτη από τη γραφειοκρατική εξουσία, ο Πύργος της Βαβέλ αποτέλεσε διαχρονικό σύμβολο της αποξένωσης, όμως και οι δυο τους ήταν πύργοι της μυθιστορίας και της μυθοπλασίας. Όλοι οι πραγματικοί Πύργοι της Ιστορίας, δηλαδή όλες οι μεγακατασκευές που υπερείχαν σε ύψος στην εποχή τους, ήταν σύμβολα τόσο της κοσμικής όσο και της μεταφυσικής ισχύος.

Η δύναμη και η Μεταφυσική, η επί Γης και η «επουράνια» τάξη, αρθρώνονταν και «διαπλέκονταν» μέσα σε δομές στον χώρο των τριών διαστάσεων, με πύργους όπως οι πυραμίδες των Αιγυπτίων ή των Αζτέκων. Ακόμη και μικρότερες κατασκευές όμως – όπως αυτή μιας μητροπολιτικής εκκλησίας – εξέφραζαν το «κυνήγι» του υπέρμετρου και της υπεροχής.

Σύμφωνα με μια μαρτυρία που καταθέτει ο Γκαλσγουόρθι5 το 1922: «Στις 8 Ιουλίου 1401 ο μητροπολίτης και οι ιεράρχες της Σεβίλλης συνάχτηκαν και επίσημα αποφάσισαν: «“Να χτίσουμε μιαν εκκλησία τόσο μεγάλη, που όσοι θα ’ρχονται στην πόλη μας να μας περνάνε για τρελούς για την αποκοτιά μας… ” Και χρειάστηκαν πέντε γενιές επί 150 χρόνια για να χτίσουν την εκκλησία»…

Στην περίοδο όμως του βιομηχανικού καπιταλισμού η νίκη του κοσμικού πνεύματος επί της Μεταφυσικής έκανε αυτές τις μεγακατασκευές σε σημαντικό βαθμό χρησιμοθηρικές, δηλαδή όχι μόνο «δημοσιοσχεσίτικες», αλλά και απαραίτητες για την ανάπτυξη της οικονομίας.

Από το 1885, χρονιά της δημιουργίας του πρώτου ουρανοξύστη στο Σικάγο,6 μέχρι το Empire State Building – πρωταθλητή του ύψους πριν από την εμφάνιση των Δίδυμων Πύργων – έως την «οικολογική μεγαδομή» της Commerze Bank στη Φρανκφούρτη με τα ανοιγόμενα παράθυρα, τους ανά τέσσερις ορόφους κήπους και το εσωτερικό αίθριο που διατρέχει όλο το κτήριο και χρησιμεύει για τον αερισμό,7 οι ουρανοξύστες και τα πολυώροφα κτήρια άρχισαν να επιτελούν μια σημαντικότατη λειτουργία: να συσπειρώνουν δραστηριότητες, να σχηματίζουν πόλεις εντός πόλεων και να παρέχουν μεγάλη ποικιλία διευκολύνσεων και εξυπηρετήσεων εξοικονομώντας αποστάσεις και έδαφος.

Η οριζόντια διάχυση των πόλεων

Οι ουρανοξύστες και τα πολυώροφα κτήρια απέτρεψαν την «οριζόντια» επέκταση των πόλεων, η οποία σε συνδυασμό με την αύξηση της αυτοκίνησης θα δημιουργούσε ένα απέραντο χάος… Υπηρέτησαν την υπερσυγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριοτήτων και απομάκρυναν την ανθρωπότητα από τους «φυσιοκρατικούς» οραματισμούς του 19ου αιώνα.

Φερ’ ειπείν από τη χωροταξική σύλληψη του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, που ζητούσε τη «βαθμιαία κατάργηση της αντίθεσης πόλης και υπαίθρου, με μια πιο ισορροπημένη κατανομή του πληθυσμού στην ύπαιθρο», ή από τη μεταρρυθμιστική ουτοπία του Frank Loyd Wright, την περίφημη «Broadacre city» (1898), που πρότεινε την επίπεδη ανάπτυξη των κατοικιών και την ανά οικογένεια κατοχή 4 στρεμμάτων γης…

Οι μεγακατασκευές υπερίσχυσαν επίσης της λογικής των Σοβιετικών «απολεοδομιστών» των δεκαετιών του 1920 και του 1930 – που ήθελαν τη διάσπαση και διάχυση των πόλεων στην περιφέρεια,8 την ανάπτυξη των κατοικιών και των άλλων δραστηριοτήτων κατά μήκος των οδικών αξόνων της αχανούς χώρας, σε μεγάλες εκτάσεις που θα έκαναν περιττή την προσφυγή στα μεγάλα κτήρια.

Στη συνέχεια τα πολυώροφα κτήρια υιοθετήθηκαν στις ανατολικές χώρες παράγοντας συχνά ένα αρχιτεκτονικό ύφος που ευφυώς ονοματίσθηκε «σταλινογοτθικό»,9 όμως η μίμηση αυτή δεν επρόκειτο να έχει ιδιαίτερη διάρκεια. Αυτό οφειλόταν άμεσα στις οικονομικές στενότητες της πριν από το 1989 εποχής και στην ανάπτυξη ορισμένων «καινοφανών» απόψεων στον χώρο της σοβιετικής πολεοδομίας, που αποτελούσαν και ένα είδος περιορισμένης αναβίωσης του «απολεοδομισμού». Τέτοια, λόγου χάρη, ήταν η αναπτυξιακή πρόταση για μια αστικοποιημένη περιφέρεια, με ελεύθερη μείξη βιομηχανικών, πολιτιστικών και γεωργικών χρήσεων:10

Τα πολυώροφα κτήρια και οι ουρανοξύστες θα μπορούσαν να αποτελούν πεδίο λαμπρό για τους νέους θηριώδεις ανταγωνισμούς, όμως οι νέες τάσεις του πληροφορικού και μεταβιομηχανικού καπιταλισμού περιορίζουν τη σημασία τους. Η τηλεργασία, οι τηλεπικοινωνίες και οι άλλες τηλε-διευκολύνσεις στην παραγωγή περιορίζουν την αξία της χωρικής συγκέντρωσης. Ο νεοφιλελευθερισμός φαίνεται να απαξιώνει τις πολεοδομικές θεσμίσεις και να ευνοεί μια άνευ προγράμματος διάχυση των πόλεων προς την αστική περιφέρεια.

Ακόμη όμως πιο σημαντικό: Η ανάπτυξη μιας νέας «αμυντικής αρχιτεκτονικής», που στοχεύει στη μεγιστοποίηση της ασφάλειας,11 δημιουργεί δομές «οιονεί (=περίπου) φεουδαρχικές» στην αστική περιφέρεια, όπου, κατά τα πρότυπα των μεσαιωνικών Πύργων της Μάνης ή της Σκωτίας, οι νέοι βαρόνοι και κόμητες του καπιταλισμού οχυρώνονται και περιφρουρούν τη ζωή τους…

Στο νέο περιβάλλον του πληροφορικού και ανασφαλούς καπιταλισμού είναι σίγουρο ότι το επεισόδιο της 11ης Σεπτεμβρίου επηρέασε βαθύτατα τις κατασκευαστικές τεχνικές. Μια χώρα όπως η Μαλαισία μπορεί να έχει τη διεθνή πρωτιά στην παραγωγή υψηλών κτηρίων – με τους περίφημους Petronas Towers –, όμως η επιθυμία του ύψους διακατέχει όλη την αμερικανική κατασκευαστική κουλτούρα.

Ο Αρμάντ Ντουπλάντις, ο Σουηδός άλτης του επί κοντώ, «πέταξε» πάνω από τον πήχη σε νέο παγκόσμιο ρεκόρ ύψους 6,25 μέτρων. Ποιος θα μπορέσει να φανταστεί ένα νέο ρεκόρ πάνω από τα 6,25, ίσως και πάνω από τα 7 μέτρα; Όμως από τη σκοπιά της κατασκευής υψηλών κτηρίων, μπορούμε να πούμε: Ουδέν ακατάρριπτο…

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βικιπαίδεια. Ιούλιος 1945. Το αεροσκάφος τύπου B-25 Mitchell οδηγούμενο από τον αντισμήναρχο Ουίλιαμ Φ. Σμιθ Τζούνιορ (William F. Smith Jr.) μέσα σε πυκνή ομίχλη έπεσε πάνω στη βόρεια πλευρά του ουρανοξύστη, μεταξύ 79ου και 80ού ορόφου.

2. Kenneth Frampton, «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική», κεφ. 4., εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1987

3. «Ελευθεροτυπία» 17.9.2001

4. Πτήσεις «Όψεως» (VFR): Πτήσεις που δεν χρησιμοποιούν όργανα.

5. Ρίτσαρντ Μπούκμινστερ Φούλερ: «Οικουμενική αρχιτεκτονική», από το «Μανιφέστα και Προγράμματα Αρχιτεκτονικής 20ού αιώνα», εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1977

6. Andrew Blowers – Chris Hamnett, «Η μελλοντική αστική κοινωνία», από το συλλογικό έργο «Η πόλη του μέλλοντος», εκδ. Κουτσουμπός, Αθήνα 1987

7. Ιουλία και Ιωσήφ Στεφάνου, «Περιγραφή της εικόνας της πόλης», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 1999

8. Απολεοδομιστές: Τη δεκαετία του 1920 στη Σοβιετική Ένωση υποστήριζαν τη διάλυση και διάχυση των πόλεων κατά μήκος των μεγάλων οδικών αξόνων.

9. Ρόμπερτ Όσμπορν, «Πώς σχεδιάζουν οι Ρώσοι τις πόλεις τους», από το συλλογικό έργο «Η πόλη στο Σοσιαλιστικό σύστημα», εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1980

10. Anatole Kopp, «Πόλη και επανάσταση», εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα 1976

11. Ζώη Λούβαρη, «Πόλεις – φρούρια», «Το Βήμα» 1.8.1999

Διαβάστε επίσης:

Ο Πούτιν απειλεί με πόλεμο το ΝΑΤΟ και υπουργός του μιλάει για πυρηνική σύγκρουση

Έρευνα: Οι έφηβοι της Εποχής των Παγετώνων περνούσαν παρόμοια στάδια εφηβείας με τους σημερινούς

Κίνα: Ο υπουργός Άμυνας ζητά «διαπραγματεύσεις» για το τέλος των πολέμων σε Γάζα και Ουκρανία