Όψεις των Νοεμβριανών (Μέρος τρίτο)

06:00 19/11/2022 - Πηγή: Το Ποντικι

Είναι μάλλον κοινή πεποίθηση των ιστορικών ότι ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος άνοιξε τον δρόμο για τον Δεύτερο. Υπό αυτή την έννοια, θα μπορούσε να μιλήσει κάποιος για έναν ενιαίο πόλεμο, που είχε ένα ημίχρονο προκειμένου να… ξεκουραστούν οι εμπόλεμες πλευρές.

Τα γεγονότα εκείνης της περιόδου υπήρξαν καθοριστικά για τις εξελίξεις. Το δυτικοευρωπαϊκό ιστοριογραφικό ενδιαφέρον έριξε το βάρος του στο Ανατολικό και Δυτικό Μέτωπο, καθώς εκεί οι απώλειες υπήρξαν πολύ μεγαλύτερες από το αντίστοιχο μακεδονικό.

Ωστόσο, και το Μακεδονικό Μέτωπο έπαιξε καθοριστικό ρόλο, τόσο στην έκρηξη

του Μεγάλου Πολέμου όσο και στην τελευταία του φάση, με όλα αυτά που έλαβαν χώρα στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Την εποχή εκείνη, η Ελλάδα έβγαινε νικήτρια από τους Βαλκανικούς Πολέμους, καθώς είχε διπλασιάσει τα σύνορά της και τον πληθυσμό της, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι καλύτερες προϋποθέσεις για κοινωνική, πολιτική και οικονομική ανάπτυξη. Ωστόσο, η χώρα έμελλε να δοκιμαστεί σκληρά με τα πολιτικά πάθη που γέννησε ο Εθνικός Διχασμός.

Το 1915, η Ελλάδα άφηνε πίσω της άδοξα τις ένδοξες μέρες των θριάμβων των Βαλκανικών Πόλεμων ανοίγοντας ένα από τα σκοτεινότερα κεφάλαια της ιστορίας της, που οδήγησε στην εθνική διαίρεση. Οι παλιές καλές μέρες της εθνικής ομοψυχίας ήταν πλέον παρελθόν. Ήδη από το 1914 η στάση τής χώρας μας στον Μεγάλο Πόλεμο στάθηκε η αφορμή να ξεσπάσει μια ανοικτή διαφωνία ανάμεσα στον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο και τον βασιλιά Κωνσταντίνο.

Οι δυο άνδρες, με διαφορετική πολιτική φιλοσοφία αλλά και επιπλέον υπό την ασφυκτική πίεση των διεθνών εξελίξεων, δημιούργησαν μεταξύ τους μια εκρηκτική ατμόσφαιρα, η οποία κατέληξε σε βαθιά ρήξη.

Η ρήξη αυτή βρήκε τον Βενιζέλο εντελώς απροετοίμαστο και, όπως σημειώνει ο Γ. Μαυρογορδάτος στο βιβλίο του «1915: Ο Εθνικός Διχασμός» (εκδ. Πατάκη), τον Φεβρουάριο του 1915 «ο Βενιζέλος υπολόγιζε ακόμα ότι τελικά θα έπειθε ή μάλλον θα παρέσυρε τον Κωνσταντίνο, όπως είχε συμβεί τον Ιανουάριο. Τότε εξ ονόματος της Αντάντ είχε υποσχεθεί στην Ελλάδα “σοβαρά ανταλλάγματα” στη Μικρά Ασία, αν βοηθούσε τη Σερβία».

Η μεγάλη κρίση

Η κρίση εκδηλώθηκε ταυτόχρονα σε δύο επίπεδα: εσωτερικό και διεθνές. Άλλωστε, σε αυτήν ακριβώς τη συγκυριακή επικάλυψη ανάμεσα σε ετερογενή φαινόμενα (ελληνικές πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις – διεξαγωγή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου) οφείλονται οι εκρηκτικές και ανεξέλεγκτες διαστάσεις τις οποίες προσέλαβε γενικότερα το Ελληνικό Ζήτημα των ετών 1914 – 1918.

Η αντιπαράθεση μεταξύ δύο διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, με αντικείμενο τον έλεγχο και την άσκηση της εξουσίας, πήρε, προς στιγμήν, την απατηλή μορφή μιας διαφοράς γύρω από τη στάση της χώρας έναντι του πολέμου. Το δισυπόστατο της όλης υπόθεσης κυριάρχησε και στη συγκεκριμένη περίπτωση των γεγονότων του Δεκεμβρίου.

Επομένως, είναι δύσκολο να επιχειρήσει κάποιος να διαχωρίσει τα συστατικά στοιχεία ενός συμπαγούς συνόλου και να τα εξετάσει αυτοδύναμα. Ίσως να ήταν και ανώφελο, καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος να αποδυναμωθεί η γενική εικόνα του φαινομένου. Ωστόσο, είναι αδύνατη η αποφυγή αναφοράς σε επιμέρους πτυχές του τελευταίου.

Η βία υπήρξε το κυρίαρχο διακριτικό γνώρισμα των όσων συνέβησαν κατά τις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου 1916 στην Αθήνα. Προσέλαβε ποικίλες μορφές: ένοπλη αντιπαράθεση, άσκηση σωματικής και ψυχολογικής πίεσης, με ανθρώπινα θύματα και μεγάλης έκτασης υλικές ζημιές.

Συνέδραμε στην κατάφωρη παραβίαση στοιχειωδών συνταγματικών δικαιωμάτων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, αλλά και θεμελιωδών κανόνων του διεθνούς δικαίου. Τέλος, στιγμάτισε μια από τις πλέον δραματικές σελίδες του αποκαλούμενου Εθνικού Διχασμού, συμβάλλοντας στην όξυνση των πνευμάτων και στη διαιώνιση των πολιτικών παθών.

Ανεξαρτήτως προέλευσης και ευθύνης, τα όσα διαδραματίστηκαν κατά τις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου προβληματίζουν. Ένα επαναλαμβανόμενο, την εποχή εκείνη, γεγονός (η ικανοποίηση των όρων ενός ακόμη συμμαχικού τελεσιγράφου) λειτούργησε ως μοχλός απελευθέρωσης ενέργειας, συσσωρευμένης ήδη από καιρό. Έτσι εξηγούνται το μέγεθος της έντασης αλλά και η έκταση που προσέλαβε αυτό το πρωτοφανές, για τα ελληνικά δεδομένα, ξέσπασμα.

Ένα ξέσπασμα το οποίο χαρακτηρίζει ανεξαιρέτως όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, βενιζελικούς, αντιβενιζελικούς και Συμμάχους. Η αλαζονεία, το εκδικητικό μένος, η επίδειξη ισχύος και οι ενέργειες υπονόμευσης των θεσμών και των κανόνων της διεθνούς τάξεως, αποτελούν κοινό τόπο μεταξύ των διαφόρων πλευρών.

Η ενδελεχής ανάγνωση του αξιοποιήσιμου υλικού οδηγεί, αναπόφευκτα, στην εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το επίσημο ελληνικό κράτος ένιωθε απειλούμενο. Ήδη από το καλοκαίρι του 1916, η ολοένα και περισσότερο παρεμβατική συμπεριφορά των χωρών της Αντάντ είχε οδηγήσει σε μια σταδιακή αποδυνάμωση του δημόσιου μηχανισμού και του στρατεύματος. Επρόκειτο για μια καθ’ όλα ταπεινωτική κατάσταση για ένα κυρίαρχο κράτος.

Τα γεγονότα του 1916

Ιανουάριος: Η κατάληψη της Κέρκυρας από τις δυνάμεις της Αντάντ στις 29 Δεκεμβρίου (11 Ιανουαρίου με το νέο ημερολόγιο) υπήρξε αποτέλεσμα της διεθνούς και εσωτερικής πολιτικής συγκυρίας. Γαλλικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στο νησί. Η αιτιολογία ήταν η ασφάλεια των Συμμάχων από τον υποβρυχιακό πόλεμο των Γερμανών και η υποδοχή των σερβικών στρατευμάτων μετά την κατάρρευση του σερβικού μετώπου.

13/26 Μαΐου: Στις 13/26 Μαΐου 1916 τα γερμανοβουλγαρικά στρατεύματα προχώρησαν στην κατάληψη του οχυρού Ρούπελ, αφού τα Γ’ και Δ’ Σώματα του ελληνικού στρατού είχαν διαταγές από το Γενικό Επιτελείο Στρατού να μην προβάλλουν αντίσταση.

Ιούνιος: Οι γαλλοβρετανικές δυνάμεις των Συμμάχων της Αντάντ εισέβαλαν στην Αθήνα με σκοπό να επιτάξουν οπλισμό ως αντάλλαγμα για την αμαχητί παράδοση της οχυρωματικής γραμμής του Ρούπελ και την παράδοση της ανατολικής Μακεδονίας στη Βουλγαρία από τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον Ιωάννη Μεταξά, τον Μάιο και τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου (1916). Οι συμμαχικές δυνάμεις απαιτούν την πλήρη αποστράτευση της χώρας, τη διάλυση της κυβέρνησης και την προκήρυξη νέων εκλογών. Την κυβέρνηση Σκουλούδη αντικαθιστά η κυβέρνηση Αλέξανδρου Ζαΐμη1916 (Ιούνιος – Σεπτέμβριος 1916).

Αύγουστος: Η επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ της Ελλάδας και των δυνάμεων της Αντάντ προκάλεσαν νέες ανατροπές στη βόρεια Ήπειρο. Τον Σεπτέμβριο του 1916, η Γαλλία και η Ιταλία αποφάσισαν να καταλάβουν με στρατό την περιοχή και να εκδιώξουν τις ελληνικές φιλοβασιλικές δυνάμεις. Η Ρώμη κατέλαβε με αυτόν τον τρόπο τον νομό του Αργυρόκαστρου και δεν άργησε να εκδιώξει όσους θεωρούσε υποστηρικτές του ελληνισμού.

Ως συνέπεια του Εθνικού Διχασμού δημιουργήθηκε το «Κίνημα της Εθνικής Αμύνης» από βενιζελικούς αξιωματικούς στη Θεσσαλονίκη. Το Κίνημα Εθνικής Αμύνης ήταν στρατιωτικοπολιτικό κίνημα που εκδηλώθηκε στη Μακεδονία, στα νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη, στις 16/29 Αυγούστου 1916. Αρχηγός του κινήματος ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και είχε την υποστήριξη της Αντάντ. Το κίνημα επικράτησε και σχημάτισε τη λεγόμενη Προσωρινή Κυβέρνηση Θεσσαλονίκης.

Στο μεταξύ, στις 19 Αυγούστου/1η Σεπτεμβρίουαποβιβάζονται ισχυρές δυνάμεις στον Πειραιά από τη μοίρα του γαλλικού στόλου που βρίσκεται στον Σαρωνικό υπό τον ναύαρχο Φουρνέ.

13/26 Αυγούστου: Το Δ’ Σώμα Στρατού με διοικητή τον Ι. Χατζόπουλο παραδίδεται στους Γερμανούς και μεταφέρεται στο Γκέρλιτς.

Στις 29 Αυγούστου/11 Σεπτεμβρίου παραιτείται ο Ζαΐμης και τον διαδέχεται ο Νικόλαος Καλογερόπουλος.

30 Αυγούστου/12 Σεπτεμβρίου: Ο βουλγαρικός στρατός μπαίνει στην Καβάλα.

Σεπτέμβριος: Σχηματίζεται νέα κυβέρνηση υπό τον Σπυρίδωνα Λάμπρου, ενώ ο Βενιζέλος, ο ναύαρχος Κουντουριώτης και ο στρατηγός Δαγκλής σχηματίζουν την «Κυβέρνηση της Εθνικής Αμύνης». Η Ελλάδα χωρίζεται στα δύο και το «Κράτος των Αθηνών» περιορίζεται στα παλιά σύνορα του 1912.

Νοέμβριος: Ο ναύαρχος Φουρνέ απαιτεί να του παραδοθούν όπλα και κανόνια του ελληνικού στρατού. Στις 8 Νοεμβρίου/1η Δεκεμβρίου ξεσπούν ταραχές που θα μείνουν στην ιστορία ως «Νοεμβριανά». Στρατεύματα της Αντάντ αποβιβάζονται στον Πειραιά και κατευθύνονται στην Αθήνα. Συναντούν όμως ισχυρή αντίδραση από στρατιωτικές μονάδες και επίστρατους. Ακολουθεί ωμή τρομοκρατία από τους επίστρατους κατά των βενιζελικών.

Τέλος, στις 24 Νοεμβρίου/7 Δεκεμβρίου, η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης διακηρύσσει πως ο Κωνσταντίνος είναι πλέον έκπτωτος. Ακόμη κηρύσσει τον πόλεμο στη Γερμανία και τη Βουλγαρία.

Διαβάστε επίσης:

Αμηχανία ψάλτου, βηξ

ΣΥΡΙΖΑ: Παρακολουθήσεις και ακρίβεια πάνε πακέτο

Τι ζητούν οι «νερουλάδες» με το LNG στην ευρωπαϊκή ενεργειακή «Σαχάρα»