Το εθνικό παρελθόν ως παρόν

08:22 23/5/2018 - Πηγή: Το Ποντικι

ΕΛΛAΔΑΈντυπη Έκδοση

Με την ίδρυσή του, το νέο ελληνικό κράτος έπρεπε να συγκροτήσει το ιστορικό του αφήγημα. Να διεκδικήσει την ιστορική του ταυτότητα μέσα από την αδιάσπαστη διαχρονική παρουσία του ελληνισμού

Ήδη, αρκετά πριν από την ελληνική Επανάσταση, καλλιεργήθηκε στην Ευρώπη αλλά και τις ΗΠΑ το κίνημα του φιλελληνισμού, που κορυφώθηκε κατά τη διάρκεια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Βάση αυτού του φιλελληνισμού υπήρξε ο μεγάλος θαυμασμός των Ευρωπαίων για την Αρχαία Ελλάδα.

Στα χρόνια του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης έρχονται στο προσκήνιο ο κλασικισμός και ο ρομαντισμός μαζί με ιδέες που εμπνέονταν από την αρχή των εθνοτήτων. Στον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα, οι Ευρωπαίοι πρόβαλαν τα ιδεώδη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού εναντίον δυο βασικών εχθρών τους: της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και της Ιεράς Συμμαχίας. Το κίνημα του φιλελληνισμού αναπτύχθηκε αρχικά από τους Έλληνες της διασποράς, οι οποίοι ενημέρωναν την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη για τα τεκταινόμενα στην επαναστατημένη χώρα, πράγμα που δεν άφησε ασυγκίνητους και τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Ευρώπης αλλά και τους φιλελεύθερους ιδεολόγους.

Ευρωπαϊκοί πυρήνες φιλελληνισμού

Οι πρώτες φιλελληνικές εστίες εμφανίζονται στα γερμανικά κρατίδια, όπου οι φιλελεύθεροι ξεκινούν μια οργανωμένη προπαγάνδα υπέρ των ελληνικών δικαίων. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι τα κείμενα και τα ποιήματα του Wilhelm Müller υπέρ των Ελλήνων, που γίνονται ανάρπαστα. Στη Γερμανία συγκεντρώνονται επίσης χρήματα και αποστολές στρατιωτικών τμημάτων προς την επαναστατημένη Ελλάδα.

Στη Γαλλία σύσσωμος ο φιλελεύθερος Τύπος προβάλλει το ελληνικό ζήτημα. Από τον Τύπο καλούνται οι Μεγάλες Δυνάμεις να επέμβουν στο πλευρό των Ελλήνων. Παράλληλα, στη Μασσαλία ιδρύονται επιτροπές για την περίθαλψη των Ελλήνων προσφύγων.

Στην Αγγλία η υποστήριξη στην ελληνική υπόθεση μεγάλωσε έπειτα από τις οθωμανικές θηριωδίες – ιδίως μετά την καταστροφή της Χίου. Ο αγγλικός Τύπος φιλοξενεί σε καθημερινή βάση άρθρα για τις εξελίξεις στην Ελλάδα.

Η ελληνική Επανάσταση έφτασε ώς και τις ΗΠΑ. Οι Αμερικανοί είδαν τους Έλληνες αγωνιστές ως τους συνεχιστές των δικών τους επαναστατικών ιδεωδών και μέσω των εφημερίδων τους έκαναν συνεχείς εκκλήσεις για στρατιωτική αρωγή προς τους επαναστάτες.

Η Γενεύη αναδεικνύεται ως το κέντρο των φιλελληνικών δραστηριοτήτων. Εκεί συγκροτούνται φιλελληνικές επιτροπές που συγκεντρώνουν χρήματα για την ενίσχυση των ελληνικών στρατιωτικών προσπαθειών. Ωστόσο, να σημειώσουμε ότι το ευρωπαϊκό φιλελληνικό κίνημα δεν το ακολούθησαν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Μάλιστα, μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους και το φιλελληνικό ευρωπαϊκό κίνημα ατόνησε δραστικά.

Αρχαιοελληνική ταυτότητα

Από τη μεριά του, το νεοσύστατο ελληνικό κράτος προσανατολίστηκε με την ίδια λογική έχοντας διαφορετικές στοχεύσεις.

Πρώτα από όλα επέλεξε για πρωτεύουσα την Αθήνα, που τότε ήταν μια ασήμαντη κωμόπολη, αλλά με πλούσιο ιστορικό παρελθόν. Στην ίδια λογική έδωσε έμφαση στην κλασική αρχαιότητα ώστε να οργανώσει μια εθνική ταυτότητα που θα έχαιρε της εκτίμησης των Ευρωπαίων και θα εντασσόταν στην ευρωπαϊκή παράδοση. Κατά συνέπεια, και το εκπαιδευτικό του σύστημα απέκτησε κατ’ εξοχή αρχαιοκεντρικό χαρακτήρα. Η απόφαση αυτή προφανώς οδηγούσε στην υποβάθμιση των άλλων ελληνικών ιστορικών περιόδων. Αυτή η αντίληψη που επιχειρούσε να συνδέσει απευθείας την Αρχαία Ελλάδα με το παρόν, υπήρξε λίγο ώς πολύ κυρίαρχη στο μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα. Φυσικά, αυτή η άποψη άφηνε εκτός ιστορικού παρελθόντος μια τεράστια ιστορική περίοδο ελληνικής Ιστορίας. Ο Παπαρρηγόπουλος αποτόλμησε μια πιο ορθολογική εξιστόρηση του εθνικού μας αφηγήματος εντάσσοντας σε αυτό τη ρωμαϊκή - βυζαντινή περίοδο, χαρίζοντας έτσι μια διαχρονικότητα στον ελληνισμό. Ωστόσο, ακόμα και μετά την «ορθολογική διόρθωση» του Παπαρρηγόπουλου, η αρχαιολατρία παρέμεινε κυρίαρχη και πιο ελκυστική τόσο στο κοινό όσο και στους ιστορικούς. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι αυτή η τάση δημιούργησε την ανάγκη ανάδειξης και προβολής των αρχαιοτήτων, που είχε ως αποτέλεσμα να σημειωθούν διάφορες επεμβάσεις στο σύγχρονο αστικό τοπίο.

Αυτή η αντίληψη που θέλει το ιστορικό παρελθόν να βασίζεται στην ιδεοληψία ότι αυτά που συνέβησαν στην αρχαιότητα ήταν αξεπέραστα και είναι αδύνατο να επαναληφθούν, είχε έναν ανασταλτικό χαρακτήρα και δημιούργησε μια ανισορροπία στις σχέσεις παρελθόντος και παρόντος. Δημιουργήθηκε μια ανασταλτική εντύπωση για κάθε τι σύγχρονο και ταυτόχρονα μια διαστρέβλωση στην ερμηνεία και αξιολόγησή του. Με αυτή τη λογική, ο σύγχρονος Έλληνας a priori θα ζει υπό τη σκιά των αρχαίων και κάθε σύγκριση μαζί τους θα είναι σε βάρος του. Μπορεί ωστόσο να συγκροτηθεί μια σύγχρονη αυτογνωσία υπό αυτό το δεδομένο;

«Διαμάχη των αρχαίων και νεωτέρων»

Η αντίληψη αυτή αμφισβητείται ήδη από τα τέλη του 17ου και των αρχών του 18ου αιώνα. Πάνω σε αυτό γράφει χαρακτηριστικά ο Νίκος Παπαδημητρίου στη συλλογική έκδοση «Το Παρελθόν στο Παρόν» που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη:

«Η αντίληψη αυτή τέθηκε υπό αμφισβήτηση στο μεταίχμιο μεταξύ του 17ου και 18ου αιώνα, όταν έλαβε χώρα η λεγόμενη ‘‘διαμάχη των αρχαίων και νεωτέρων’’ (Λε Γκοφ, 1998, κεφ. 2). Ουσιαστικά επρόκειτο για μια πολιτικο-ιδεολογική διένεξη μεταξύ της παλιάς τάξης πραγμάτων που εκφραζόταν μέσω της έμφασης στην κλασική παιδεία και την παραδειγματική αξία της αρχαίας παράδοσης, και των νέων κοινωνικών δυνάμεων που αναδύονταν από τις συγκυρίες και τις συγκρούσεις της εποχής και εξέφραζαν τη διαφοροποίησή τους μέσω της έμφασης στη σύγχρονη επιστήμη και την έννοια της προόδου. Η διαμάχη έληξε με επικράτηση των ‘‘νεωτέρων’’ και έθεσε σαφείς διαχωριστικές γραμμές μεταξύ ενός ιστορικού παρελθόντος που θα αποτελούσε στο εξής πεδίο μελέτης και έμπνευσης (αλλά όχι παραδειγματισμού), και ενός δυναμικού παρόντος, που ήταν εξίσου σημαντικό και θα αποτελούσε χώρο καινοτομίας και εξέλιξης. Αυτή η κρίσιμη καμπή – που για πολλούς αποτελεί σημείο εκκίνησης της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας – αυτονόμησε εννοιολογικά το ‘‘παρελθόν’’, καθιστώντας το μια διακριτή και συντελεσμένη χρονική οντότητα, η οποία μπορούσε να μελετηθεί ως αντικείμενο και άρα να κατατμηθεί σε ‘‘περιόδους’’ και ‘‘φάσεις’’ (περίπου όπως τέμνουμε ένα άψυχο σώμα στο νεκροτομείο για να σπουδάσουμε την ανατομία του). Το αρχαιοελληνικό κομμάτι αυτού του κατατμημένου σώματος (κυρίως τα πολιτικά ιδανικά της κλασικής Αθήνας) συνέχισε να συγκινεί με τους συμβολισμούς του τις φιλελεύθερες και επαναστατικές δυνάμεις του υστέρου 18ου αιώνα. Ωστόσο, οι συλλογικές ταυτότητες των δυτικών κοινωνιών είχαν αρχίσει πλέον να οικοδομούνται κατά κύριο λόγο πάνω στις κατακτήσεις του παρόντος και λιγότερο πάνω στη λάμψη του χθες».

ιστορική ταυτότηταIssue: 2021Issue date: 17-5-2018Has video: Exclude from popular: 0