Η Ελευθερία της 'Εκφρασης

10:22 21/9/2020 - Πηγή: Sigma Live

«Δε συμφωνώ ούτε με μια λέξη από όλα όσα λες, αλλά θα υπερασπίζω, και με το τίμημα της ζωής μου ακόμα, το δικαίωμά σου ελεύθερα να λες αυτά που πρεσβεύεις», Βολταίρος 1719

Από αρχαιοτάτων χρόνων στοχαστές φιλόσοφοι και γενικότερα όλη η ανθρωπότητα αγωνίζονταν για τη εξασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που απολαμβάνουμε σήμερα.  

Στο πέρασμα των αιώνων, με σημείο αναφοράς τη λήξη του  Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η παγκόσμια κοινότητα προχώρησε στη  σύνταξη και συνυπογραφή  της  Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του 1948, η οποία  υιοθετηθει σχεδόν ομόφωνα από την Γενική

Συνέλευση του ΟΗΕ. Ο ΟΗΕ με τη σειρά του, παροτρύνε τα κράτη-μέλη του να προωθούν τα ανθρώπινα, πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα ανάμεσα σ’ αυτά και το Δικαίωμα της Ελευθέριας της Έκφρασης.

 Ένα υψίστης σημασίας δικαίωμα που όπως θα αναλυθεί πιο κάτω, απευθύνεται σε όλα τα φυσικά και νομικά πρόσωπα, το συναντάει κανείς σε συντάγματα, ευρωπαϊκά και εθνικά, μπορεί να ασκηθεί με ποικίλους τρόπους ενώ παράλληλα σε αυτό, εμπεριέχονται και υποχρεώσεις που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά την άσκηση του δικαιώματος αυτού. Ας δούμε τι σημαίνει ελευθερία στο ευρύτερο φάσμα της έννοιας της.

Ελευθερία σημαίνει να μην υπόκειται κάποιος στη βούληση ενός άλλου. Ειδικότερα, στη σύγχρονη δημοκρατία, ελευθερία σημαίνει δυνατότητα ανεμπόδιστης από κάθε εξωτερικό εξαναγκασμό ανάπτυξης της προσωπικότητάς μας. Τη δυνατότητα αυτή την απολαμβάνουν εξίσου όλοι οι πολίτες. Επομένως, τίθεται αυτομάτως ένα όριο στην ελευθερία του καθενός και της καθεμιάς από εμάς η ελευθερία των άλλων.
Τι ακριβώς σημαίνει στην πράξη δυνατότητα ανεμπόδιστης ανάπτυξης της προσωπικότητάς μας; Να μπορώ να κάνω ότι θέλω, να πηγαίνω όπου θέλω, να εκφράζομαι όπως θέλω, να μπορώ με λίγα λόγια να κάνω πράξη αυτά που επιθυμώ, για να νιώθω ότι εγώ καθορίζω τη ζωή μου. Είναι, λοιπόν, μια ανέμελη υπόθεση η ελευθερία;

Η ελευθερία συνεπάγεται ευθύνη. Ευθύνη προς τον εαυτό μου, ευθύνη και προς τους άλλους. Είμαι ελεύθερος/-η να κάνω επιλογές, σημαίνει, φέρω ταυτόχρονα και την απόλυτη ευθύνη για τις επιλογές μου, ακριβώς γιατί είναι επιλογές δικές μου και κανένας άλλος δεν μου τις επέβαλε. Η ελευθερία είναι δικαίωμα, αλλά ταυτόχρονα, ευθύνη και υποχρέωση σεβασμού της ελευθερίας των άλλων.

Αδιαμφισβήτητα το δικαίωμα του να εκφράζεται κανείς ελεύθερα, απονέμεται σε όλα τα φυσικά πρόσωπα, εννοώντας τον άνθρωπο που αποτελεί υπαρκτό στοιχείο, υποκείμενο σε δικαιώματα από την γέννηση μέχρι την ημέρα του θανάτου του. Συνεπώς διαφοροποιείται από θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα τα οποία μπορούν να ασκηθούν υπό οποιεσδήποτε δικαιοπρακτικές ικανότητες του ανθρώπου. Η απονομή του δικαιώματος αυτού σε ευρύτατο φάσμα της κοινωνίας αποδεικνύεται τόσο από το άρθρο 10 (1) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Προάσπιση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στο οποίο ρητά αναφέρεται: «Παv πρόσωπov έχει δικαίωμα εις τηv ελευθερίαv εκφράσεως, όσο και από το άρθρο 19 (1) του Κυπριακού Συντάγματος, στο οποίο επίσης ρητά αναφέρεται: «Έκαστος έχει το δικαίωµα ελευθερίας του λόγου...».  

Βασικός πυλώνας του πολιτεύματος της Δημοκρατίας είναι το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης και αυτό έχει κάπως ιδιαίτερη θέση ιεραρχικά γιατί ακριβώς το συναντήσαμε ταυτόχρονα με τη εφαρμογή της Δημοκρατίας στη αρχαία Ελλάδα. Εντοπίστηκε η αναγκαιότητα αυτού από τους πατέρες της Δημοκρατίας ως βασικό στοιχείο ούτως ώστε να μπορέσει να καλλιεργηθεί ο σπόρος του δημοκρατικού πολιτεύματος σε μία εποχή όπου η λογοκρισία στοίχιζε ακόμη και τη ζωή κάποιου.

Γενικότερα, η Ελευθερία του λόγου δεν θεωρείται ότι αναφέρεται μόνο στον προφορικό και τον γραπτό λόγο αλλά περιλαμβάνει και αρκετές μορφές τέχνης , όπου σαφώς το δικαίωμα της ελευθερίας έκφρασης διατυπώνετε με ένα πολυσύνθετο και ιδιόρρυθμο τρόπο. Συνεπώς, μιλώντας για ελευθερία λόγου μιλάμε για ένα αγαθό χρήσιμο στο άνθρωπο όπου, μέσω αυτού, διασφαλίζουμε την ανάγκη για να εκφράσουμε την σκέψη μας - σε αρκετές φορές  χρίζει διαμόρφωσης και εδώ είναι που επιδρά καταλυτικά το δικαίωμα έκφρασης, να μπορέσει μέσα από την ανάπτυξη των πνευματικών μηχανισμών να προσδιορίσει την αντικειμενική  πραγματικότητα.

Διαθέτει δηλαδή ένα  πολυσύνθετο χαρακτήρα, όπου ακριβώς τα μέσα έκφρασης του, ποικίλουν αγγίζοντας πολλές κατηγορίες .

Όπως όλα τα δικαιώματα έτσι και το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης, διακατέχετε και από ορισμένες και συγκεκριμένες υποχρεώσεις όπου μέσα από το Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης, προνοεί περιορισμούς που «είναι αναγκαίοι σε μία  δημοκρατική κοινωνία». Συγκεκριμένα, στο άρθρο 10.2 της Συμβάσεως της Ρώμης, υπογραμμίζει ότι η άσκηση της ελευθερίας εκφράσεως υπόκειται σε διατυπώσεις, όρους, περιορισμούς και κυρώσεις, που πρέπει όμως να ερμηνεύονται συσταλτικά, η αναγκαιότητα των οποίων πρέπει να αποδεικνύεται κατά τρόπο πειστικό

Η ανάγκη αυτή  οδήγησε το Λετονό στοχαστή-ιδεολόγο Ησαια Μπερλίν, το 1958 μέσα από τη διάλεξη του  «Δύο Έννοιες της Ελευθερίας»  στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, να προσδιορίσει,  ακριβώς  ότι η Ελευθερία του Λόγου έχει δύο έννοιες τη θετική και την αρνητική, για πρώτη φορά μετά από το 1948.

Η ανάπτυξη της εν λόγο θεωρίας θεωρήθηκε από αρκετούς στοχαστές ως ορόσημο της έννοιας ελευθερία του λόγου και από τότε άρχισε να αναπτύσσετε μία θεματολογία ως προς το διαχωρισμό της θετικής και αρνητική πλευράς του δικαιώματος αυτού

Η θεωρία αυτή ήρθε να επικυρωθεί με νομολογία το 1976 στη υπόθεση Handyside vs Uk, στο Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, άρθρο 19 όπου διευκρινίστηκε ίσως για πρώτη φορά ότι «αναγκαίοι» σημαίνει μια βαρύνουσα κοινωνική ανάγκη και το κριτήριο είναι αυστηρότερο παρά το «εύλογο  και επιθυμητό»

Όμως δεν είναι μόνο στη βάση του Ε.Δ.Α.Δ, που μπορούμε να διακρίνουμε περιπτώσεις όπου το δικαίωμα αυτό έχει προστατευτεί αλλά και όπως προαναφέραμε, ως κράτος αναγνωρισμένο και σεβόμενο τις αρχές του Διεθνές Δικαίου, και εμείς ως Κυπριακή Δημοκρατία έχουμε καθήκον και προστατεύουμε αυτές τις αρχές. Ένα παράδειγμα δίκης όπου παρατηρείτε περίπτωση προστασίας της Ελεύθερης Έκφρασης είναι στη υπόθεση Ανωτάτου Δικαστηρίου Παπαδόπουλος VS Μακάριος Δρουσίωτης , όπου βλέπουμε το δικαίωμα έκφρασης να προστατεύετε και να ερμηνεύεται  με τρόπο όπου να ισορροπεί την παρούσα κοινωνική κατάσταση αλλά παράλληλα να προσπαθεί να ερμηνεύσει ποία είναι ακριβώς εκείνα τα όρια όπου θεσπίζουν τη αρνητική ή θετική χρήση αυτού.

Το δικαίωμα αυτό όμως , διαδραματίζει ένα σημαντικό και παράλληλα καταλυτικό ρόλο στη κοινωνία εφόσον  μπορεί να ασκηθεί αγγίζοντας τα όρια της αρνητικότητας του, ασχολούμενο  με τα πολιτικά δρώμενα του κάθε τόπου.

Το δικαίωμά μας, επομένως, να γράφουμε και να εκφραζόμαστε ελεύθερα – σε κάθε μορφή έκφρασης, για πολιτικά, δημόσια - πρόσωπα και πράγματα, με αξιολογικές κρίσεις και χαρακτηρισμούς, ανάγεται στο δικαιολογημένο ενδιαφέρον μας, ως πολιτών, για τη διασφάλιση της διαφάνειας και ηθικότητας του δημόσιου βίου, που είναι πρώτιστο δικαίωμα της δημοκρατίας μας, και δεν υπόκειται σε κανένα άλλο περιορισμό,  εκτός από εκεί όπου ο νόμος  δυνατέ να ισχυριστεί ότι τα όρια έκφρασης έχουν καταπατήσει άλλα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα.

Συμπερασματικά, η ελευθερία προϋποθέτει ωριμότητα, αυτογνωσία, συνειδητοποίηση των ευθυνών και των υποχρεώσεων. Είναι τόσης υψίστης σημασίας όπου ο Διεθνής και Ευρωπαϊκός χώρος έχει εκτεταμένα ασχοληθεί μαζί της, θεσπίζοντας κανόνες αλλά και επιβάλλοντας σε χώρες να εναρμονιστούν με την ιδεολογία που τη διέπει.

Η ελευθερία έκφρασης γεννά σημαντικά δικαιώματα άλλα και υποχρεώσεις που ρυθμίζουν τις σχέσεις μας ως πολίτες μεταξύ πολιτών, κρατών μεταξύ τους αλλά και στην καθημερινότητα της σύγχρονης τάξης πραγμάτων.

Εν κατακλείδι , αναφερόμενοι στο δικαίωμα ελευθερίας έκφρασης ,αναφερόμαστε στο δικαίωμα να εκφράζουμε ελεύθερα τις απόψεις μας μέσα στη κοινωνία όπου ζούμε αλλά και στο ευρύτερο παγκόσμιο κοινωνικό χάρτη, με τρόπο όμως που να μην προσβάλλει ή να αντικρούετε με άλλα θεμελιώδη δικαιώματα. Δηλαδή να μη τείνει να μειώνει πολιτικό-κοινωνικά σύνολα ή μονάδες φυσικών προσώπων όπου να παρατηρείτε κατάφορη παραβίαση της ηθικής και να εμπίπτει παράλληλα σε έννομες συνέπειες.

Έχουμε καθήκον μας να προστατεύουμε τόσο τα δικαιώματα που απορρέουν της Σύμβασης της Ελευθερίας της Έκφρασής αλλά πρωτίστως πρέπει να σεβόμαστε και τηρούμε με θρησκευτική ευλάβεια τις υποχρεώσεις όπως αυτές μεταφράζονται και μέσα από τη Διεθνή και Ευρωπαϊκή κοινότητα αλλά και στ συνταγματικό δίκαιο της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Αλέξανδρος Χ. Αλεξάνδρου
Δικηγόρος - Νομικός
*Απόσπασμα από εργασία μου όντας φοιτητής