Κατανοώντας την ανθρώπινη φύση

12:39 2/3/2025 - Πηγή: Τα Νεα

Αν αληθεύει πως ο κόσμος που ζούμε είναι πιο πολύπλοκος από ποτέ, το καθήκον του σημερινού ανθρώπου είναι να προσπαθήσει να τον κατανοήσει. Αυτό μπορεί να γίνει με την ενημέρωση στις διάφορες επιστήμες, που μας προσφέρει η εκλαϊκευτική συγγραφική παραγωγή. Αυτό ισχύει και για τα δύο βιβλία, των οποίων οι συγγραφείς υπήρξαν αμφότεροι προικισμένες αυθεντίες στον κλάδο τους.

Το πρώτο ασχολείται με τον χώρο των μαθηματικών και των φυσικοεπιστημονικών εφαρμογών τους. Σύμφωνα με τον Ιβάρ Εκελάντ, η κεφαλαιώδης διαφορά ανάμεσα στις θρησκευτικές παραδόσεις και στις φυσικές επιστήμες είναι ότι

οι τελευταίες διαθέτουν έναν μεθοδολογικά αυστηρό ελεγκτικό μηχανισμό, χάρη στον οποίον μπορούν να ελεγχθούν οι ισχυρισμοί τους.

Οσο για τη διαφορά των επιστημών από τα μαθηματικά, αυτή είναι ότι οι βασικές προτάσεις των μαθηματικών, από τη στιγμή που αποδεικνύονται, καθίστανται λογικώς αναγκαίες και δεν μπορούν να αναιρεθούν, σε αντίθεση με τις αλήθειες των φυσικών επιστημών, οι οποίες (τουλάχιστον θεωρητικά) είναι πάντα υπό αμφισβήτηση και ποτέ δεν μπορεί κανείς να είναι απόλυτα βέβαιος για την ορθότητά τους.

Οι μαθηματικές αλήθειες είναι, λοιπόν, σταθερές και αναλλοίωτες αλλά, παράλληλα, δεν μπορούν να «επεκταθούν» απευθείας στη φύση, παρότι κατά κανόνα εφαρμόζονται και εκεί. Για παράδειγμα, αν κατά τους υπολογισμούς με την Ευκλείδεια Γεωμετρία στη Θεωρία της Σχετικότητας αποδειχθεί κάτι εσφαλμένο, αυτό δεν θα κλονίσει την Ευκλείδεια Γεωμετρία συνολικά (όπως δεν την κλόνισε  η ανακάλυψη των άλλων γεωμετριών), αλλά θα μας μάθει κάτι παραπάνω για τη Σχετικότητα (συγκεκριμένα, ότι δεν μπορούμε να υπολογίζουμε μεγέθη της με ευκλείδεια γεωμετρικά μοντέλα). Οσο για τη θεωρία του χάους, που είναι το κύριο θέμα του βιβλίου:

«Η θεωρία του χάους είναι, όπως η ευκλείδεια γεωμετρία ή η θεωρία των αριθμών, ένα σύνολο μαθηματικών αποτελεσμάτων, με τη δική της ζωή, ανεξάρτητα από το γεγονός αν εφαρμόζεται ή όχι στα παρατηρούμενα φαινόμενα. Περιορίζεται στην εξαγωγή λογικών και αναγκαίων συνεπειών από ορισμένες ιδέες που διατυπώθηκαν τον 17ο αιώνα για τη μοντελοποίηση του χρόνου».

Επομένως, η θεωρία του χάους αποτελεί πρώτα απ’ όλα ένα βήμα γνωστικής προόδου στο πεδίο των μαθηματικών, πεδίο το οποίο, πρέπει να σημειωθεί, βρίσκεται σε διαρκή άνθηση, σε σημείο όλα τα αποτελέσματα που σήμερα θεωρούνται σημαντικά έχουν ανακαλυφθεί τον εικοστό αιώνα, ενώ τα τρέχοντα αποτελέσματα στηρίζονται σε έρευνες της τελευταίας πενταετίας, με τα ειδικά άρθρα να πολλαπλασιάζονται ταχύτατα.

Τα χαοτικά συστήματα είναι εγγενώς ασταθή. Οι μικρές αποκλίσεις από τις αρχικές συνθήκες οδηγούν γρήγορα σε μεγάλες εκτροπές. Για παράδειγμα, αν είναι αδύνατες οι μακροπρόθεσμες μετεωρολογικές προβλέψεις, αυτό συμβαίνει κυρίως διότι η μετεωρολογία είναι ένα χαοτικό σύστημα.

Μέσα σε δύο μέρες μια μικρή διαταραχή διπλασιάζεται, ενισχύεται επί χίλια σε διάστημα δέκα ημερών, για να φτάσει το ένα εκατομμύριο τον πρώτο μόλις μήνα. Είναι αυτό που έχει μείνει γνωστό ως «το φαινόμενο της πεταλούδας». Η πεταλούδα, θα λέγαμε, τινάζει τα φτερά της, το φτεροκόπημά της γίνεται ρεύμα, έπειτα άνεμος και μετά κυκλώνας, με τελικό αποτέλεσμα να βυθίζεται ένα σκάφος στον κόλπο του Μεξικού.

Το δεύτερο βιβλίο, από τον έγκριτο ιστορικό τέχνης Ερνστ Γκόμπριχ, με τίτλο Η μικρή ιστορία του κόσμου (εκδ. Πατάκη) αφηγείται γλαφυρά, μέσα σε σαράντα κεφάλαια, την ιστορική πορεία του ανθρώπινου γένους, από το τέρμα των προϊστορικών χρόνων έως τον εικοστό αιώνα. Με το εκλαϊκευτικό του αυτό έργο, ο Γκόμπριχ, κουρασμένος από τη «στεγνή» ακαδημαϊκή συγγραφή, στοχεύει να καταστήσει τη γνώση πιο «ανθρώπινη» και πιο προσιτή στο ευρύ κοινό.

Αν και δημοσιεύθηκε κατά το μακρινό 1935 (για να προστεθεί κατόπιν ένα τελευταίο κεφάλαιο), το βιβλίο δεν μοιάζει διόλου παλιό. Απεναντίας, μάλλον προεικονίζει την πληθώρα της εκλαϊκευτικής γραμματείας σήμερα. Το πρωτότυπο της συγγραφής του είναι ότι μας δίνει τη γενική εικόνα της κάθε εποχής, τονίζοντας δεδομένα που συνήθως αποσιωπούνται στα ιστοριογραφικά εγχειρίδια, καίτοι έχουν μεγάλη σημασία στη διαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι.

Βασική θέση στο βιβλίο έχουν όχι οι χρονολογίες και τα «σημαδιακά» γεγονότα, αλλά η καθημερινότητα και η βαθμιαία μεταβολή του ανθρώπινου βίου. Ετσι, το βιβλίο επικεντρώνεται στις θρησκείες, τους πολιτισμούς και τις κοινωνικές συνθήκες, χωρίς να παραλείψει την επισήμανση διαφορών και ομοιοτήτων με το σήμερα, αφού ο συγγραφέας δεν είναι «ιστορικιστής» και πιστεύει πως η ανθρώπινη φύση είναι διαχρονικά αμετάβλητη στα ουσιώδη γνωρίσματά της.

Ο Γκόμπριχ δίνει την αίσθηση της ιστορικής συνέχειας, με τη μετάδοση πλήθους πληροφοριών μ’ ένα ύφος που διακρίνεται από στοιχεία προφορικότητας που του προσδίδουν φρεσκάδα, περίπου σαν να κάνει «ζωντανή» αφήγηση παραμυθιού σε παιδιά.

Ο Γκόμπριχ πετυχαίνει επίσης να μεταδώσει στον αναγνώστη τον μακρύ δρόμο που έχει διανύσει μέχρι στιγμής η ανθρωπότητα, άλλοτε με σπουδαία και άλλοτε με επαίσχυντα περιστατικά. Σε κάθε περίπτωση, αξίζει να τη θυμόμαστε για να κρίνουμε πώς θέλουμε να πορευτούμε στο μέλλον:

«Οι άνθρωποι χτίζουν τεράστια σπίτια, πιο ψηλά από τις πυραμίδες ή από τον ναό του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, και κατασκευάζουν τεράστια αεροπλάνα, που το καθένα μπορεί να εξολοθρεύσει περισσότερους ανθρώπους απ’ ό,τι ολόκληρη η Αήττητη Αρμάδα του Φιλίππου Β’ της Ισπανίας. Εχουν βρει τρόπους να καταπολεμήσουν τις πιο φρικτές ασθένειες. Γνωρίζουμε πια τα πιο θαυμαστά πράγματα. Οι επιστήμονες έχουν βρει τύπους για όλα τα φυσικά φαινόμενα, τόσο παράξενους και περίπλοκους που ελάχιστοι άνθρωποι τους καταλαβαίνουν. Είναι όμως σωστοί, και τα άστρα κινούνται ακριβώς όπως προβλέπουν. Κάθε μέρα μαθαίνουμε κάτι παραπάνω για τη φύση, αλλά και για τον ίδιο τον άνθρωπο. Κι όμως, η φρίκη της πείνας και της εξαθλίωσης μεγαλώνει. Πολλά εκατομμύρια άνθρωποι στη γη δεν μπορούν να βρουν δουλειά, και κάθε χρόνο εκατομμύρια πεθαίνουν από την πείνα. Ολοι ελπίζουμε σε ένα καλύτερο μέλλον. Πρέπει να είναι καλύτερο!».

Το τελευταίο κεφάλαιο, το οποίο προστέθηκε στο βιβλίο έπειτα από δεκαετίες, έχει ιδιαίτερη αξία, διότι ο συγγραφέας μιλάει για τη σύγχρονη ιστορία όπως ο ίδιος τη βίωσε. Ο ναζιστικός ολοκληρωτισμός, ο κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός, ένας αδυσώπητος νέος πόλεμος, ένας Ψυχρός Πόλεμος και τέλος, μια ρίψη δύο ατομικών βομβών με ολέθριες συνέπειες για την ανθρώπινη ύπαρξη. Ο Γκόμπριχ έχει επίγνωση της μοναδικότητας που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο κόσμο. Παραμένει, όμως, αισιόδοξος. Ο Χίτλερ συνετρίβη, ο κομμουνισμός υποχώρησε και οι άνθρωποι μοιάζουν μετανιωμένοι και έτοιμοι να μην επαναλάβουν τα τραγικά σφάλματα του παρελθόντος. Από την άλλη πλευρά, ο κόσμος είναι πιο ενωμένος από κάθε άλλη εποχή και αυτό δίνει νέες ευκαιρίες για πίστη και ελπίδα στον άνθρωπο.

Ivar Ekeland

Το χάος

Μτφ. Μάριος Βερεττάς

Εκδ. Τραυλός 1998, Σελ. 128

Τιμή 6 ευρώ

Ε. H. Gombrich

Μικρή Ιστορία του Κόσμου

Μτφ. Ελενα Καμηλάρη

Εκδ. Πατάκη 2012, Σελ. 352

Τιμή 19 ευρώ