Πέτερ Ενγκλουντ: Η αντίστροφη μέτρηση για την ήττα των Ναζί

01:36 30/3/2025 - Πηγή: Τα Νεα

Ας ξεκινήσουμε σημειώνοντας πως χρειάζεται μαστοριά για να γράψει κανείς τέτοιο βιβλίο: ο όγκος και η αξία του υλικού είναι τεράστια, ο κίνδυνος της υπερβολής ή της ασυμμετρίας από τη μια πλευρά και της παράλειψης από την άλλη ακυρώνουν την συγγραφική προσπάθεια και εντέλει την εγκυρότητα και σημασία του έργου, ιδιαίτερα αφού πρόκειται για την ιστορία του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Η φρίκη και το δέος των γεγονότων, ο ζόφος των οποίων στέκει ακόμα πάνω από τη ζωή μας, απαλύνονται καθώς ο χρόνος περνάει, οι μαρτυρίες χάνονται, τα πρόσωπα πεθαίνουν, οι ήχοι και απόηχοι σβήνουν. Κοντολογίς, είναι δύσκολο

να φωτίσεις τέτοιο παρελθόν στη σύγχρονη πραγματικότητα, όπου η επικαιρότητα συνθλίβει τη μνήμη, αγνοώντας πως η Ιστορία δεν διδάσκει, αλλά σημαίνει.

Με αυτά τα στοιχεία, ο σουηδός συγγραφέας και ιστορικός Πέτερ Ενγκλουντ (1957) παραδίδει ένα κείμενο που με τον παραδοσιακό τρόπο θα χαρακτηρίσουμε εξόχως αξιοπρόσεκτο, το οποίο εξυπηρετείται άριστα από τον μεταφραστή Γρηγόρη Κονδύλη και τις υποσελίδιες συμπληρώσεις και διευκρινίσεις συγγραφέα και μεταφραστή, πρόσθετο δηλαδή περιεχόμενο για συνεκτική προβολή αναγκαίων δευτερογενών πληροφοριών και εκτενή βιβλιογραφία, όπου αναφέρονται όλα όσα έγραψαν, διηγήθηκαν και διέσωσαν οι αναγνωρισμένοι και ξεχασμένοι υπόδουλοι των γεγονότων κατά τον Νοέμβριο του 1942.

Ο Ενγκλουντ, μέλος της Σουηδικής Ακαδημίας από το 2002 και Μόνιμος Γραμματέας της από το 2009, γεννήθηκε και μεγάλωσε στην πόλη Μπόντεν της Βόρειας Σουηδίας κοντά στον Αρκτικό Κύκλο. Με σπουδές Αρχαιολογίας, Φιλοσοφίας και Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, απέκτησε διεθνή φήμη με το πρώτο βιβλίο του, όπου πραγματευόταν την αποτυχία της εισβολής των Σουηδών στη Ρωσία μετά την ήττα στην Πολτάβα της Ουκρανίας το 1709. Συνεργάστηκε επί δέκα χρόνια με την εφημερίδα Expressen της Στοκχόλμης δημοσιεύοντας δοκίμια ιστορίας, βιβλιοκριτικές και ρεπορτάζ από αποστολές σε περιοχές μαχών σε Κροατία, Βοσνία, Αφγανιστάν. Μακρόχρονη συνεργασία είχε στη συνέχεια με την Dagens Nyheter, πρωινή εφημερίδα της Κοπεγχάγης. Στο μεταξύ δεν έπαψε να αναλύει και σχολιάζει τα γεγονότα που διαμόρφωσαν τη Σκανδιναβία και την Ανατολική Ευρώπη κατά τον 17ο αιώνα σε σειρά εκδόσεων στηριζόμενων σε αλληλοτροφοδοτούμενες πηγές μαρτυριών, αναφορών και αρχείων. Λέγεται πως σε όλο αυτό το διάστημα συγκέντρωνε το υλικό που εντάχθηκε στις Εφιαλτικές νύχτες, έργο που κυκλοφόρησε το 2022 και έτυχε διεθνούς ενθουσιασμού.

Το σημείο εκκίνησης αυτού του έργου είναι ευδιάκριτο: καθοριστικός μήνας για την ήττα του Αξονα ναζιστικής Γερμανίας, φασιστικής Ιταλίας και εθνικιστικής Ιαπωνίας υπήρξε ο Νοέμβριος του 1942, παρόλο που η αίσθηση (αν όχι η βεβαιότητα) στις κατακτημένες χώρες ήταν πως η «τελική νίκη του κακού» πλησίαζε. Κατά ένα παράδοξο θα λέγαμε συγχρονισμό, κάθε μέρα εκείνου του Νοεμβρίου αποδείκνυε πως τα πράγματα έπαιρναν ευνοϊκή τροπή για τους Συμμάχους. Χωρισμένος ο μήνας σε τέσσερις εβδομάδες και μέρα με τη μέρα αρχικούς μικρούς και μεγάλους σχεδιασμούς, ενθαρρυντικά νέα στη συνέχεια, σημείο καμπής τις συμμαχικές επιτυχίες και τέλος την ανάσα μιας λύτρωσης που, όπως αποδείχθηκε, χρειάστηκε άλλα τρία χρόνια για να γεννηθεί, ο Ενγκλουντ συσσωρεύει και διαχέει μέσα από τις πράξεις και δράσεις τριάντα πέντε «πρωταγωνιστών» και εκατοντάδας «συμπαικτών» τη σωτηρία ενός κόσμου που πολύ είχε αμαρτήσει. Στις 16 Νοεμβρίου 1942 έγινε το πρώτο βήμα για τη δημιουργία ατομικής βόμβας: αυτή η νέα αμαρτία ήταν αναπόφευκτη.

Ως εκείνο τον Νοέμβριο, λοιπόν, η εμπλοκή των Ηνωμένων Πολιτειών, άτσαλα ενισχυόμενη αρχικά, σύντομα όμως οργανωμένη, προσδιόρισε τις στρατηγικές στα μέτωπα της Ανατολικής Ασίας και του Ειρηνικού, καθώς και με την απόβαση στη γαλλική Αλγερία. Η Σοβιετική Ρωσία του Στάλιν αντιμετώπιζε την πολιορκία του Λένινγκραντ και τσαλάκωνε αργά και σταθερά τα γερμανικά στρατεύματα στο Στάλινγκραντ. Οι μάχες στη Λιβύη, σε Τομπρούκ, Ελ Αλαμέιν, Μάρσα Ματρούχ, Βεγγάζη, ανηλεείς και αποφασιστικές με αντίπαλο τις δυνάμεις του γερμανικού African Corps και της «Αλεπούς της ερήμου» στρατηγού Ρόμελ άρχιζαν να θεμελιώνουν μια άλλη προοπτική, παρόλο που η γενοκτονία των Εβραίων λάβαινε βιομηχανικές διαστάσεις χαμού και η γερμανική κοινωνία ύψωνε με το παραμικρό τη δεξιά χαιρετίζοντας τον Χίτλερ.

Βέβαια, η ζωή συνέχιζε τον δρόμο της: γιορτές, δεξιώσεις, τελετές θριάμβου και παρελάσεις στη Γερμανία, συναυλίες, όπερες και θεατρικές παραστάσεις όπου καρφίτσα δεν έπεφτε στη Βιέννη, επιδείξεις μόδας στο Παρίσι, αβέβαιη προστασία εβραίων μεταναστών στην Σαγκάη, πορνεία με νεαρές Κορεάτισες προς ικανοποίηση ημερησίως είκοσι ως τριάντα ιαπώνων στρατιωτών και αξιωματικών, σχετική ανησυχία στην Αγγλία και στις μεγαλουπόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών για το κάλεσμα στα όπλα και τις επιστρατεύσεις, τις αυξήσεις στα τρόφιμα, παράλληλα με τη φρενήρη παραγωγή όπλων και τη δημιουργία νέων αμερικανικών πόλεων, όπου χτίζονταν πυρετωδώς πολεμικά πλοία (τα Λίμπερτι), ενώ οι ιαπωνικές δυνάμεις σφυροκοπούσαν νηοπομπές και αντιστέκονταν μέχρι θανάτου σε νησίδες, ατόλες, ακτές και πυκνά δάση, αφήνοντας πίσω τους σωρούς νεκρών και ελάχιστους τραυματίες που δεν είχαν προλάβει να αυτοκτονήσουν με το όνομα του αυτοκράτορα Χιροχίτο στα χείλη τους.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, όπου, για παράδειγμα, στρατεύματα Αυστραλών βρίσκονταν σε απόσταση αναπνοής από τους Ιάπωνες, η σωτηρία τους εξασφαλιζόταν όταν έβρισκαν διόδους διαφυγής όπου δεν έφτανε η μυρουδιά από τα καινούργια δερμάτινα αμπέχονα των Ιαπώνων. Πάνοπλοι Αυστραλοί επίσης, προχωρώντας προς μια στρατηγικής σημασίας πόλη στην Παπούα-Νέα Γουϊνέα, είδαν απέναντί τους ημίγυμνους ιθαγενείς να τους απειλούν με τόξα και ακόντια, έτσι που χρειάστηκε χρόνος και ψυχραιμία για να υπάρξουν συμφιλίωση και συμπάθειες. Εξουθενωμένοι Ιταλοί που είχαν πολεμήσει με χαμηλό ηθικό στη Λιβύη πεζοπορούσαν προς τις ακτές αναζητώντας τροφή, ψάχνοντας να παραδοθούν και έπεφταν πεινασμένοι στη θάλασσα για να πλυθούν. Οι νύχτες ήταν πράγματι εφιαλτικές όταν αεροπλάνα της βρετανικής RAF (Royal Airforce) βομβάρδιζαν γερμανικές περιοχές, αδιάφορο αν ήταν πόλεις ή χωράφια, αδιάφορο αν ξεκληρίζονταν άμαχοι ή αγελάδες σε μια μορφή παιχνιδιού όπου το κέρδος ήταν η ασφαλής επιστροφή για την ανάληψη νέας ολόιδιας αποστολής μέχρι τελικής πτώσεως από τυχαίες αντιαεροπορικές βολές.

Γιατί, όπως έλεγε ένας σοφός ζητιάνος της ερήμου στον στρατιώτη Πάολο Κάτσα Ντομινιόνι, όλα είναι «τακφίρ», δηλαδή θυσία αθώων, επειδή το θέλησαν μια χούφτα άλλοι προκειμένου να αποκομίσουν δόξα και κέρδη, σαν να έχει πέσει κατάρα, ασχέτως αν η Πολωνή Ντανούτα αποφασίζει να απελευθερώσει τον κλεισμένο στο Αουσβιτς Γιούζεκ της και το πετυχαίνει ύστερα από αλλεπάλληλες αιτήσεις (ακόμα και προς τον Χίτλερ) και συνάντηση εντέλει με τον διοικητή του στρατοπέδου Ρούντολφ Χες, ταγματάρχη των Ες-Ες. Η Ντανούτα θα γίνει σωτήρας των αγροτών, υποχρεωμένων να παραδίδουν συγκεκριμένες ποσότητες σιτηρών άσχετων με την παραγωγή στις γερμανικές στρατιωτικές αποθήκες, εκείνη όμως λογάριαζε ποιο ήταν το δίκαιο και ποια η ωφέλεια.

Στην τόσο απάνθρωπα ανθρώπινη κατάσταση δεν έλειπαν οι εχθρότητες μεταξύ στρατιωτών και αξιωματικών. Σύνηθες να επιδιώκουν τιμές και παράσημα οι «μονιμάδες» αξιωματικοί, σύνηθες να χάνονται στρατιώτες «υπέρ πατρίδος» σε άσκοπες αψιμαχίες και στα μετόπισθεν. Σπάνιες συχνά και παράλογες διασώσεις τραυματιών στις κινητές ιατρικές μονάδες των αντιπάλων, συντροφικότητα μεταξύ βρετανών πεζικάριων και ιταλών αιχμαλώτων μετά την μάχη, επισφραγιζόμενη με τραγούδια, ανταλλαγές αναμνηστικών και κρασοκατάνυξη χάρη σε εφόδια παρατημένα εδώ και εκεί, διαρκώς λεηλατημένα και διαρκώς διαθέσιμα.

Και τι απόμεινε από τους «πρωταγωνιστές» και «συμπαίκτες» εκείνου του Νοεμβρίου; Οσοι επέζησαν επέστρεψαν στα ειρηνικά τους έργα και άφησαν έγγραφα και ημερολόγια και τεκμήρια των μαχών και της επιβίωσής τους. Αρκετοί από αυτούς καταπιάστηκαν με την αφέλεια, αλλά και την πίστη να διακηρύσσουν ότι η αιώνια ειρήνη είναι δυνατή, ότι η κοινοτοπία του κακού δεν είναι απρόσβλητη. Κάποιοι έγραψαν σπουδαία λογοτεχνικά έργα. Ο Ιταλο-εβραίος Πρίμο Λέβι, έναν χρόνο μετά τη διάσωσή του από το Αουσβιτς, έγραψε καχύποπτος τους στίχους:

Τώρα που γυρίσαμε στα σπίτια μας

και χορτάσαμε την κοιλιά μας,

δεν έχουμε άλλα να εξιστορήσουμε.

Ηρθε η ώρα. Οπου να ‘ναι θ’ ακούσουμε πάλι

το ξενικό παράγγελμα του στρατοπέδου:

Βστάβατς (εγέρθητι).

Κλείνοντας αυτό εδώ το σημείωμα με τον παραδοσιακό τρόπο, ας πούμε στον επαρκή αναγνώστη ότι οφείλει να γνωρίσει τον Πέτερ Ενγκλουντ.