Η Οικολογική Σκέψη των αρχαίων Ελλήνων μέσα από το “Κατά Φύσιν Ζην”

08:22 5/6/2024 - Πηγή: Huffington Post Greece

Αθήνα Αρχαία Αγορά 2024 

“Tooμολογουμένως τη Φύσει Ζην, όπερ εστί το κατ΄αρετήν ζην, άγει γαρ προς ταύτην ημάς η Φύσις” (Διογένης ο Λαέρτιος, «Βίοι Φιλοσόφων»).

Αν ήθελε κάποιος να επισημάνει και να αναδείξει ως πρόταση ζωής κάποια από τις θέσεις των Στωικών θα ήταν δύσκολο να αγνοήσει την προτροπή τους πως ο άνθρωπος πρέπει να ζει σύμφωνα με τη Φύση* του «Το κατά Φύσιν Ζην».

Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος (πάντα κατά την ηθική διδασκαλία των Στωικών), όταν εναρμονίζεται με την φυσική προσταγή-φυσικούς νόμους πραγματώνει

το στόχο του, δηλαδή την Ευδαιμονία. Ο λογικός νόμος, επομένως, του σύμπαντος αποτελεί και το Ηθικό Καθήκον του ανθρώπου.

Για τους Στωικούς η εναρμόνιση της ζωής μας προς τις επιταγές της φύσης είναι η απώτατη αρετή, όπως μάς υπενθυμίζει και η ετυμολογία της λέξης (αραρίσκω = αρμόζω / το να πράττει κάποιος εκείνο που αρμόζει-ταιριάζει). Φυσικά το πρέπον και το ταιριαστό το ορίζουν οι νόμοι της φύσης και όχι κατ΄ ανάγκην η ανθρώπινη υποκειμενικότητα.

Τα φυσικά συμβαίνοντα, λοιπόν, ορίζουν και το πλαίσιο της ανθρώπινης ζωής μέσα στο οποίο επωάζονται όλες εκείνες οι προϋποθέσεις για την κατάκτηση της Ευδαιμονίας που με τη σειρά της προϋποθέτει και συνεπάγεται την κατάκτηση της Αρετής. Για τους Στωικούς η Αρετή ταυτίζεται με την εμπειρία των φυσικών συμβαινόντων, όπως τόνισε και ο Χρύσιππος:

“Ίσον εστί το κατ΄ αρετήν ζην τω ζην κατ΄ εμπειρίαν των φύσει συμβαινόντων” (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι Φιλοσόφων»).

Τα παραπάνω, επομένως, συντείνουν στην διαπίστωση πως η «ανθρώπινη Φύση» είναι τμήμα Παγκόσμιας Φύσης που με τη σειρά της υπακούει σε άλλους συμπαντικούς νόμους, όπως της Ειμαρμένης, της Μοίρας και της Ανάγκης ή και του απρόσωπου-σκληρού Πεπρωμένου.

“Την ύπαρξή σου έλαβες ως μέρος ενός συνόλου. Θα εξαφανισθείς αργότερα μέσα σ΄ εκείνο που σε γέννησε. Ή μάλλον θα μεταβληθείς και θ΄ αναληφθείς στον λόγο που σε δημιούργησε” (Μάρκος Αυρήλιος).

Βασικό ζητούμενο, λοιπόν, και μέλημα του ανθρώπινου βίου είναι το «κατά Φύσιν ζην», το να ζει, δηλαδή κάποιος σύμφωνα με τους νόμους της Φύσης του, που επιβάλλεται να εναρμονίζεται με την Παγκόσμια Φύση. Έτσι το «κατά φύσιν ζην» αιτία και προϋπόθεση του «κατ΄αρετήν ζην» συνθέτουν το βαθύτερο νόημα του ανθρώπινου βίου στο βαθμό που κατακλύζεται από τις αρχές και αξίες της “Περιβαλλοντικής Ηθικής”.

Εξάλλου η «Ενότητα» της Φύσης δεν αποτελεί μόνον την βασική αρχή της Οικολογίας αλλά και της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Μιας σκέψης που ανήγαγε σε απόλυτη ρυθμιστική αρχή το Μέτρο που απεχθάνεται την υπερβολή και εμποδίζει την «Ύβριν».

Ειδικά για την ενότητα αυτή ο Χρύσιππος (Στωικός) αναφέρει «Εν τε είναι Θεόν και Νουν και Ειμαρμένην και Δία». Ανάλογες ήταν και οι θέσεις του Αναξιμένη «Ο κόσμος εις εστίν», όπως και του Ηράκλειτου «Εν πάντα είναι».

Το σύμπαν στην συνείδηση του αρχαίου Έλληνα, αποτελεί ένα αέναο, αυτοσυντηρουμένο και αυτοεξελισσόμενο έμβιο οργανισμό Ον όπου τα πάντα έχουν μια συνάφεια και μία σύνδεση μεταξύ τους. Η σύνδεση αυτή αποτυπώνεται υπέροχα στο επόμενο απόσπασμα του Στωικού αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου (“Eις εαυτόν”):

″Σκέψου διαρκώς το σύμπαν ως ένα ενιαίο ζωντανό ον, που αποτελείται από μια ενιαία ουσία και μια ενιαία ψυχή - και πώς όλα τα πράγματα πηγάζουν από την ενιαία αντίληψη αυτού του όντος, του σύμπαντος. Και πώς το σύμπαν ολοκληρώνει όλα τα πράγματα μέσω ενός ενιαίου παλμού. Και πώς όλα τα πράγματα στον κόσμο και στο σύμπαν συνεργάζονται για να προκαλέσουν όλα όσα γεννιούνται, και πόσο περίπλοκο και πυκνά υφασμένο είναι το ύφασμα που σχηματίζεται από την συνύφανση τους”.**

Την άμεση εξάρτηση, αν όχι ταύτιση της ανθρώπινης Φύσης με την Φυσική Τάξη-Συμπαντική επισημαίνει και η «Γένεση» της Παλαιάς Διαθήκης όταν ο Θεός απευθύνεται στον Αδάμ και του δηλώνει πως:

“Ότι Γη ει και εις Γην απελεύση” / “χους ει και εις χουν απελεύσει”./ “Terraes, terramibis”

Ο Θεός, δηλαδή, επισημαίνει στον Αδάμ όχι μόνον την φθαρτότητα και τη θνητότητά του, αλλά και την ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης όταν αυτή δεν διακονεί την συμπαντική-φυσική τάξη. Γι αυτό και ο Θεός διώχνοντας τους Πρωτόπλαστους από τον Παράδεισο τους επιβάλλει ως τιμωρία το «Εν ιδρώτι του προσώπου σου φαγή τον άρτον σου, έως του αποστρέψαι σε εις την γην εξ ης ελήφθης».

Για κάποιους η έξωση των πρωτόπλαστων από τον Παράδεισο σε αλληγορικό επίπεδο συνιστά την παραβίαση των κανόνων της Φυσικής τάξης του σύμπαντος και για άλλους μία πράξη αποκόλλησης ή και απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα δεσμά της Φύσης. Ο άνθρωπος, δηλαδή, αποκολλάται από τη Φύση και καθίσταται κυρίαρχος αυτής με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη ζωή του. Είναι το γνωστό Προπατορικό Αμάρτημα.

Ταξιδεύοντας στο τραίνο του Χρόνου διαπιστώνουμε πως το κατά «Φύσιν Ζην» του Ζήνωνα και των Στωικών γενικότερα δεν αποτέλεσε μόνον το καταστάλαγμα της φιλοσοφικής τους σκέψης αλλά διαχέονταν και σε όλη την αρχαιοελληνική σκέψη ως βίωμα ή και ως πρόταση συμπεριφοράς και ζωής. Ένα βίωμα και μία συμπεριφορά που τιμωρούσε την Υπερβολή-Ύβριν και αποθέωνε το Μέτρο και την απότοκη αισθητική του.

Την οικολογική, λοιπόν, σκέψη των αρχαίων μπορούμε να την ανιχνεύσουμε σε τρία επίπεδα σύμφωνα και με την άποψη της κ. Μαρίας Καρμά.

“ α. Στο χώρο της θρησκείας, η θεοποίηση της φύσης ωθούσε στον σεβασμό και την προστασία του περιβάλλοντος και την ορθή ένταξη του ανθρώπου στο οικοσύστημα…

β. Στον χώρο της Φιλοσοφίας, στα συγγράμματα των Ελλήνων Φιλοσόφων «Περί Φύσεως» αναγνωρίζεται η βασική αρχή της ενότητας, η επίδραση της φύσης στην ανθρώπινη συμπεριφορά και η παραδοχή της φυσικής αρμονίας ως μέτρου για την ανθρώπινη κοινωνία… Στους Προσωκρατικούς, στους Στωικούς και στους Επικούρειους αλλά και σε άλλους φιλοσόφους καταγράφεται ως θέση η «Ενότητα» της Φύσης αλλά και ανιχνεύονται οι έννοιες της Εντροπίας και της ανακύκλησης.

γ. Αξιοσημείωτη είναι η θέση της οικολογίας στην οικονομική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων ως πρόνοια για την ορθολογική διαχείριση στη σχέση Πόρων-εδάφους-ανθρώπινης Εργασίας και τη διάκριση των αναγκών σε πραγματικές και επίπλαστες (Αριστοτέλης, Ξενοφών).[«Η Οικολογία στην Αρχαία Ελλάδα», περιοδικό “Aρχαιολογία”, τ .35)

Σε επίπεδο θεών οι μορφές τους με όλα τα σύμβολά τους αισθητοποιούν τις συμπαντικές δυνάμεις που εξουσιάζουν τον κόσμο. Ουρανός και Γαία, ο Δίας, ο Απόλλων, ο Ποσειδώνας, ο Ήφαιστος, Ο Διόνυσος, η Άρτεμις, η Αφροδίτη, η Εστία και φυσικά η Δήμητρα και η θυγατέρα της, η Περσεφόνη, με το γνωστό μύθο. Στις παραπάνω θεϊκές μορφές ως φορείς κάποιων ακατάλυτων συμπαντικών δυνάμεων θα μπορούσε να προστεθεί και η μορφή του Πάνα με ό, τι συμβόλιζε αυτός.

Δίπλα στις θεϊκές μορφές υπήρχαν κι ένα πλήθος Νυμφών (Ναϊάδες, Αμαδρυάδες, Ορεστιάδες, Μελιάδες, Νηρηϊδες) ως προστάτιδες μορφές-δυνάμεις των νερών, των πηγών, των ποταμών, των δέντρων και των λιβαδιών.

Γνωστός είναι ο «Ύμνος στη Γη», από τους «Ομηρικούς ΄Υμνους» που αισθητοποιεί τις αντιλήψεις και το σεβασμό των ανθρώπων προς τα Φυσικά σώματα (ουρανός, Γη, Θάλασσα…).

“Ω Γη, Μητέρα των πάντων Εσέ τώρα ψάλλω / πανάρχαια δύναμη που πάνω στο χώμα θρέφεις / αυτά που υπάρχουν…/ Καλότυχες δος μου ημέρες τη δόξα σου στη Μνήμη / να ψάλλω!”.

Η Οικολογική σκέψη και το στωικό «κατά φύσιν Ζην» είναι πασιφανή και στις φιλοσοφικές θέσεις των Προσωκρατικών που αναζητώντας την αρχή του κόσμου-σύμπαντος εστίασαν το ενδιαφέρον τους σε υλικά στοιχεία (Υλοζωιστές), όπως: ΘΑΛΗΣ = Νερό, ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ = Αέρας, Γη. Νερό, Φωτιά, ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ= Αέρας, ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ =Φωτιά, ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ= Αέρας, Γη, νερό, Φωτιά +Φιλότης και Νείκος.

.

Σε επίπεδο Μύθων κυρίαρχος και άκρως διαφωτιστικός για την οικολογική ευαισθησία και την αξία του κατά «Φύσιν Zην» είναι ο Μύθος του Ερυσίχθονα, που μάς διδάσκει πως η απληστία και η αλαζονεία έναντι της Φύσης τιμωρήθηκε σκληρά από τους Θεούς.

“Ο Ερυσίχθων βασίλευε στη Βοιωτία. Ήταν άπληστος, ασεβής και εκμεταλλευόταν το φυσικό και κοινωνικό περίγυρό του χωρίς να σκέφτεται τις συνέπειες της φύσης. Έκοψε όλα τα δέντρα της περιοχής του και η τιμωρία του από τη Θεά Δήμητρα ήταν σκληρή. Τον έκανε να πεινά τόσο που για να ικανοποιήσει την πείνα του αναγκάστηκε να φάει όλα τα ζώα του βασιλείου του. Πούλησε ακόμα και την κόρη του για να αγοράσει τροφή. Δεν χόρτασε ποτέ μέχρι που αναγκάστηκε να φάει τις σάρκες του και να βρει οικτρό θάνατο”.

Ίσως δεν θα ταίριαζε για καλύτερος επίλογος στην παρούσα προσπάθειά μου να αναδειχτεί όχι μόνον η Οικολογική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων αλλά και η διαχρονική αξία της διαπίστωσης-προτροπής των Στωικών «Το Κατά Φύσιν Ζην» από την τιμωρία του Πέρση Βασιλιά του Ξέρξη που διέταξε την μαστίγωση της θάλασσας επειδή δεν πειθάρχησε στις διαταγές του και ακύρωσε τα σχέδια του (υποδούλωση της Ελλάδας).

Ο Ηρόδοτος χαρακτήρισε αυτήν την πράξη του Ξέρξη αλαζονική, «Ύβρη» και για αυτό γνώρισε την συντριβή (Τίσις) του από την Νέμεση.

Εκτός από τον αποκεφαλισμό των μηχανικών-κατασκευαστών των γεφυρών στον Ελλήσποντο ο Ξέρξης διέταξε τους άντρες που εκτελούσαν την τιμωρία να λένε τα παρακάτω:

“Αλμυρό και πικρό ρεύμα εσύ, ο αφέντης σου σού επιβάλλει αυτήν την τιμωρία επειδή τον έβλαψες, εκείνον που ποτέ δεν έβλαψε εσένα”.

Μήπως κι εμείς σήμερα παραβιάζοντας το «Κατά Φύσιν Ζην» των Στωικών φτάσαμε στην Ύβρη και αντιμετωπίζουμε την Φύση με μία αυτοκαταστροφική συμπεριφορά με ό, τι αυτό συνεπάγεται για το μέλλον μας;

Εξάλλου η θέση-προτροπή του Ένγκελς παραμένει πάντοτε επίκαιρη και μάς καλεί να συμμορφωθούμε στην συμπαντική πραγματικότητα.

«Σε κάθε βήμα μας υπενθυμίζεται ότι ανήκουμε στην Φύση, υπάρχουμε διά μέσου αυτής και η υπεροχή μας οφείλεται στο ότι έχουμε το πλεονέκτημα, έναντι όλων των άλλων ζωντανών πλασμάτων, να μαθαίνουμε τους νόμους της Φύσης και να τους εφαρμόζουμε σωστά».

Σημειώσεις

*Ακόμη και όταν ο όρος «Φύση» μεταφράζεται ως το σύνολο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ανθρώπινου είδους που υπάρχουν εγγενώς σε αυτόν, πάλι οδηγούμαστε στον όρο «Φύση» = Φυσικό Περιβάλλον, αφού ο άνθρωπος αποτελεί το μέρος του Όλου, της Συμπαντικής Τάξης.

** Πηγή: Tο Βιβλίο «Άνθρωπος και Γαία» (Βασίλης Χλέτσος)