Τελικά, ποιος πρωτομίλησε Ινδοευρωπαϊκά;

14:49 7/2/2025 - Πηγή: Dikaiologitika

Το DNA δείχνει Ευρασιάτες αγροποιμένες πριν από 6400 χρόνια. Η ανακάλυψη σηματοδοτεί έναν θρίαμβο συνεργασίας μεταξύ Ρώσων και Ουκρανών επιστημόνων υπό τη σκιά του πολέμου.

Σήμερα, ο μισός πληθυσμός της γης μιλά μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, όπως τα Αγγλικά, τα Ρωσικά, τα Ελληνικά, τα Μπενγκάλι και δεκάδες άλλες (περίπου 400). Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι γενιές μελετητών έχουν εμμονή με το μυστήριο της προέλευσης της Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας, αλλά και

με το ποιος πληθυσμός την πρωτομίλησε.

Δυο νέες μελέτες που δημοσιεύθηκαν αυτή τη βδομάδα στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Nature προσθέτουν το κομμάτι που λείπει από το πάζλ της αιωνόβιας «υπόθεσης της στέπας», η οποία τοποθετεί την απαρχή των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και τον πρόδρομό τους, την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή (που προϋπήρχε της γραφής), στην ευρασιατική στέπα, όπου βρίσκονται σήμερα η Ρωσία και η Ουκρανία.

Οι μελετητές παρατήρησαν για πρώτη φορά ομοιότητες μεταξύ των μακρινών γλωσσών της Λατινικής, της Ελληνικής και της Σανσκριτικής στα τέλη του 18ου αιώνα. Η «υπόθεση της στέπας», που διατυπώθηκε κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα και επισημοποιήθηκε τη δεκαετία του 1950, βασίστηκε σε γλωσσικές ανακατασκευές και σε αρχαιολογικές μαρτυρίες για να υποστηρίξει τη γεωγραφική προέλευση της πρωτοϊνδοευρωπαϊκής.

Ο Δρ Ιωσήφ Λαζαρίδης

Η αναζήτηση της ινδοευρωπαϊκής καταγωγής έχει και ένα «σκοτεινό» παρελθόν, καθώς χρησιμοποιήθηκε από ναζιστικές και άλλες ρατσιστικές ιδεολογίες που υποστήριζαν ότι μια «καθαρή» (Αρία) φυλή διέδωσε τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες ξεκινώντας από μια ενιαία αρχαία πατρίδα.

Τώρα, οι νέες μελέτες υποδηλώνουν ότι μια πρώιμη μορφή της ινδοευρωπαϊκής γλώσσας ομιλήθηκε για πρώτη φορά μεταξύ του 4400 και του 4000 π.Χ. από πληθυσμούς από τις βόρειες πλαγιές του Καυκάσου έως τις στέπες του Κάτω Βόλγα (μια περιοχή περίπου 300.000 τετραγωνικών χλμ στα σύνορα της ανατολικής Ευρώπης με τη δυτική Ασία) και στη συνέχεια διαδόθηκε ευρέως 1000 χρόνια αργότερα.

Ο κρίσιμος πληθυσμός των Yamnaya…

Το δίδυμο των νέων εργασιών που βασίζεται σε αναλύσεις αρχαίου DNA, υποδεικνύει ότι σχεδόν παντού όπου ομιλούνται σήμερα οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, οι άνθρωποι διαμοιράζονται γονίδια με μια μικρή ομάδα ανθρώπων, γνωστή ως Yamnaya, που ζούσαν στις στέπες της σύγχρονης Ουκρανίας και της Ρωσίας πριν από 5300 χρόνια.

Οι Yamnaya ήταν βοσκοί που χρησιμοποίησαν τροχούς και κάρα γύρω στο 3300 π.Χ. Μέσα σε λίγους αιώνες, τα γονίδιά τους εμφανίστηκαν σε όλη την Ευρασία, από τη Μογγολία έως τα λιβάδια της Ανατολικής Ευρώπης. «Είναι η μεγαλύτερη μετανάστευση στην Ευρώπη τα τελευταία 5000 χρόνια», λένε οι συγγραφείς.

Αλλά, σύμφωνα με τη μια από τις δυο νέες δημοσιεύσεις, η ινδοευρωπαϊκή γλώσσα προϋπήρχε του πληθυσμού των Yamnaya. Η συγκεκριμένη μελέτη συγκεντρώνει δεδομένα από την αρχαιολογία, τη γλωσσολογία και τη γενετική, συμπεριλαμβανομένων των δεδομένων περισσότερων από 400 γονιδιωμάτων που αναλύθηκαν πρόσφατα από ανθρώπους που ζουν στην περιοχή, για να υποστηρίξει ότι η γλωσσική οικογένεια πρωτοεμφανίστηκε πριν από περίπου 6400 χρόνια στις πεδιάδες βόρεια της Μαύρης Θάλασσας, εκεί όπου αναμειγνύεται ένα πολύχρωμο ‘μωσαϊκό’ ανθρώπων. Αυτό το ‘χωνευτήρι’ της ύστερης εποχής του λίθου περιλάμβανε ψαράδες που ζούσαν κατά μήκος των κοιλάδων των ποταμών, κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες που μετανάστευαν από τα πιο βόρεια κατά μήκος των λεκανών απορροής των ποταμών Βόλγα, Ντον και Δνείπερου και αγρότες από τους πρόποδες του Καυκάσου.

Ξεκινώντας περίπου το 4400 π.Χ., οι διαφορετικοί πληθυσμοί συναντήθηκαν σε αυτό που οι συγγραφείς αποκαλούν κλίνη Καυκάσου-Κάτω Βόλγα (Caucasus–Lower Volga, CLV). Πολλές μεταγενέστερες πληθυσμιακές ομάδες, συμπεριλαμβανομένης αυτής των Yamnaya, έλκουν την καταγωγή τους από αυτόν τον μικτό πληθυσμό.

«Αυτό έρχεται σε αντίθεση με αυτό που φαντάζονταν οι άνθρωποι, δηλαδή με τη γραφική ιδέα του 20ου αιώνα ότι κάπου υπήρχαν αγνοί Ινδοευρωπαίοι», σχολιάζει ο Έλληνας γενετιστής του Χάρβαρντ Ιωσήφ Λαζαρίδης, ο οποίος συνέγραψε και τις δύο νέες εργασίες με συναδέλφους του από την Ουκρανία, τη Ρωσία και από άλλες χώρες. «Δεν βρίσκουμε κάποιο εδραιωμένο πληθυσμό που τελειοποιεί τη γλώσσα του και που προετοιμάζεται να καταλάβει τον κόσμο. Αντίθετα, είναι μια ζώνη επαφής», προσθέτει ο Δρ Λαζαρίδης, ο οποίος είναι ερευνητικός συνεργάτης στο Τμήμα Ανθρώπινης και Εξελικτικής Βιολογίας του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. Μάλιστα, το 2017 είχε «ταράξει» τα νερά στο πεδίο του δημοσιεύοντας πάλι στο περιοδικό Nature μια πρωτοποριακή εργασία, που είχε βασιστεί στην ανάλυση για πρώτη φορά του αρχαίου DNA Μυκηναίων και Μινωιτών και στη σύγκρισή του με άλλους πληθυσμούς και με τους σύγχρονους Έλληνες.

Περίπου 400 χρόνια αργότερα, λένε οι συγγραφείς, άνθρωποι με καταγωγή από την κλίνη Καυκάσου-Κάτω Βόλγα (CLV) που ζούσαν κατά μήκος του Βόλγα μετανάστευσαν νότια, διασχίζοντας τα βουνά του Καυκάσου στην Ανατολία, φέρνοντας μαζί τους μια πρώιμη εκδοχή της ινδοευρωπαϊκής γλώσσας. Κατά τη διάρκεια χιλιετιών, αυτή εξελίχθηκε στα χεττιτικά, την πρώτη από τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες που έχουν καταγραφεί. Η Χεττιτική γλώσσα (επίσης Χιττιτική ή Νεζιτική) είναι η νεκρή πλέον γλώσσα των Χετταίων ή Χιττιτών, του λαού της χιττιτικής αυτοκρατορίας με επίκεντρο την αρχαία Χαττούσα (σύγχρονο Μπογιαζκιόι) της Ανατολίας (σημερινής Τουρκίας).

Εν τω μεταξύ, η δεύτερη μελέτη υποστηρίζει ότι οι ομάδες CLV στη στέπα συνέχισαν να απορροφούν και να ενσωματώνουν εισερχόμενους πληθυσμούς, συμπεριλαμβανομένων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών που ζούσαν στην περιοχή μεταξύ του Δνείπερου και του Ντον. «Αυτό δημιουργεί την κουλτούρα από την οποία αναδύονται οι Yamnaya», εξηγεί ο Δρ Λαζαρίδης.

Οι συγγραφείς των δυο εργασιών καταλήγουν στο ότι οι Yamnaya κατάγονται από λίγες μόνο χιλιάδες ανθρώπους που ζούσαν σε μια χούφτα γειτονικά χωριά από 5.700 έως 5.300 χρόνια πριν. Οι απόγονοί τους ανέπτυξαν μια ριζικά νέα οικονομία που τους επέτρεψε να ακολουθήσουν τα κοπάδια των ζώων τους σε, προηγουμένως απρόσιτες, ανοιχτές περιοχές της στέπας. Αυτό οδήγησε σε μια δημογραφική έκρηξη με αποτέλεσμα σε μερικές εκατοντάδες χρόνια οι απόγονοι των Yamnaya να εξαπλωθούν από την Ουγγαρία στη δυτική Κίνα.

Η ιστορία έχει ακόμη κενά…

Η επακόλουθη εξάπλωση του DNA των Yamnaya στην προϊστορική Ευρώπη ταιριάζει με τον χρόνο και την πορεία που έχουν προτείνει οι γλωσσολόγοι για τη διάδοση των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, η οποία ξεκίνησε περίπου μεταξύ του 3300 και του 3000 π.Χ.

Ωστόσο, οι ερευνητές συμφωνούν ότι τα στοιχεία μεν είναι ισχυρά, αλλά η ιστορία στο σύνολό της παραμένει αποσπασματική. Η γλώσσα μεταδίδεται κοινωνικά, όχι βιολογικά και δεν υπάρχει απαραίτητα άμεση σύνδεση μεταξύ της γλώσσας και της καταγωγής.

Λίγο πριν ξεκινήσει η εξάπλωσή τους, οι Yamnaya φαίνεται να επέζησαν από μια καταστροφή, που ίσως προκλήθηκε από αλλαγή του κλίματος ή από ξέσπασμα πανώλης. Οι οικισμοί σε όλη την περιοχή κατέρρευσαν και οι πληθυσμοί συρρικνώθηκαν ή εξαφανίστηκαν. Μια ανάλυση του DNA από μεταγενέστερους πληθυσμούς Yamnaya δείχνει ότι πριν επεκταθούν, υπήρχαν μόνο μερικές χιλιάδες άνθρωποι που συνεισέφεραν στη γονιδιακή τους δεξαμενή. Μετά ήρθαν η κτηνοτροφία, οι ρόδες και τα κάρα. Μέσα σε μερικές εκατοντάδες χρόνια, απλώθηκαν σε αυτή την τεράστια περιοχή, από τη Μογγολία μέχρι την Ουγγαρία, κουβαλώντας μαζί τους πρωτοϊνδοευρωπαίους.

Η συγκεκριμένη έρευνα βασίζεται σε προσπάθειες δεκαετιών. Τα ανθρώπινα λείψανα που δειγματίστηκαν στη μελέτη προέρχονται από μια ευρεία περιοχή της Ευρασίας, από ταφικούς τύμβους στη σύγχρονη Ρωσία και την Ουκρανία μέχρι νεκροταφεία στην Τουρκία και την Ουγγαρία, πολλά από τα οποία ανασκάφηκαν στη σοβιετική περίοδο.

Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, Ουκρανοί επιστήμονες αρνήθηκαν να δηλώσουν συν-συγγραφείς με τους Ρώσους ομολόγους τους. Τα αποτελέσματα από αυτό που ήταν ένα ενιαίο σύνολο δεδομένων χωρίστηκαν σε δύο δημοσιεύσεις, όπου στη μια χρησιμοποιήθηκε ο όρος «Yamnaya», και στην άλλη αυτός που προτιμούν οι Ουκρανοί, ο όρος «Yamna».

Η πρώτη εργασία βασίστηκε στο αρχαίο DNA που λήφθηκε από 354 άτομα σε αρχαιολογικούς χώρους στη Ρωσία και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη και η δεύτερη σε 81 δείγματα αρχαίου DNA που προέρχονται από την Ουκρανία και τη Μολδαβία. Επίσης, μέρος των αναλύσεων είναι προηγούμενα αναφερόμενα αρχαία γενετικά δεδομένα για σχεδόν 1.000 άτομα. Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι πραγματικά εκπληκτικό το γεγονός ότι δημοσιεύτηκαν αυτές οι δύο εργασίες μαζί.

Η επιβεβαίωση των αποτελεσμάτων του DNA με νέες επιτόπιες αρχαιολογικές έρευνες θα είναι μια πρόκληση μελλοντικά. Το μέρος όπου οι Yamna αναπτύχθηκαν είναι η πρώτη γραμμή στην Ουκρανία σήμερα. Πολλά μνημεία που σχετίζονται με αυτό τον πληθυσμό βρίσκονται σε κατεχόμενα εδάφη και θα χρειαστούν χρόνια οι επιστήμονες για να κατανοήσουν τις λεπτομέρειες.

Ωστόσο, η γλώσσα δεν είναι το μόνο που πήραν οι Yamnaya από τους προγόνους τους στον Καύκασο-Κάτω Βόλγα. Και οι δύο πολιτισμοί έθαβαν τους νεκρούς τους σε τύμβους (κουργκάν) ή σε μεγάλους τάφους με χώμα από πάνω. Ο Δρ Λαζαρίδης σημειώνει ότι αυτοί οι τάφοι έχουν προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών γενιών αρχαιολόγων και έχουν πλέον επιτρέψει τον προσδιορισμό της γενετικής προέλευσης των κατασκευαστών τους.

«Αν οι Yamnaya είχαν διαφορετική κουλτούρα και αποτέφρωναν τους νεκρούς τους, πιθανότατα να μην γνωρίζαμε τίποτα για αυτόν τον κρίσιμο πολιτισμό στην ανθρώπινη ιστορία», καταλήγει ο Δρ Λαζαρίδης.

*Με στοιχεία από το Harvard University και από το Science

#DNA