Georg Büchner: «Πένα και νυστέρι»

07:40 10/8/2024 - Πηγή: Diastixo

Ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία ήρθε να καλύψει ο τόμος Πένα και νυστέρι, που κυκλοφόρησε το 2023 από τις Εκδόσεις Μέδουσα και περιλαμβάνει όλες τις σωζόμενες επιστολές που έχουν γραφτεί από (και προς) τον Γκέοργκ Μπύχνερ (1813-1837), καθώς και την περίφημη επαναστατική προκήρυξη υπό τον τίτλο Ο Αγγελιοφόρος της Έσσης, την οποία συνέταξε ο Μπύχνερ τρία χρόνια πριν από τον πρόωρο θάνατό του.Τη μετάφραση του τόμου από το γερμανικό πρωτότυπο, η οποία πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη

του προγράμματος επιχορηγήσεων του Ινστιτούτου Goethe, υπογράφει η Μαρία Ρούσσου, ενώ την επιμέλεια της μετάφρασης, την εισαγωγή, το επίμετρο με την εργογραφία του δημιουργού και τις υποσημειώσεις, καθώς και τη μετάφραση από τα γαλλικά της «Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη», η οποία εύστοχα συμπεριλήφθηκε στο τέλος του τόμου, υπογράφει η Ευγενία Τζιρτζιλάκη.

Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορούν χρόνια τώρα όλα τα σωζόμενα λογοτεχνικά έργα του Μπύχνερ, τόσο τα θεατρικά, Ο θάνατος του Δαντόν, Λεόντιος και Λένα και Βόυτσεκ (με το Βόυτσεκ να έχει ανέβει πολλές φορές και στο θέατρο), όσο και το πεζογράφημα Λεντς.

Η συγκεκριμένη έκδοση αποτελεί συνολικά έναν εξαιρετικό πλοηγό στο πολύ μικρό σε έκταση, αλλά εξαιρετικά μεγάλου εκτοπίσματος συγγραφικό σύμπαν του Γκέοργκ Μπύχνερ, που το όνομά του εκτός των άλλων είναι πλέον ισοδύναμο του σημαντικότερου λογοτεχνικού βραβείου της Γερμανίας, για την ακρίβεια του σημαντικότερου βραβείου γερμανόφωνης λογοτεχνίας από το 1951 και μετά, που άρχισε να απονέμεται από τη Γερμανική Ακαδημία Γλώσσας και Λογοτεχνίας, και δεν προορίζεται πλέον μόνο για δημιουργούς που συνδέονται με την Έσση, όπως ίσχυε αρχικά όταν θεσμοθετήθηκε το 1923. Ενδεικτικά θα αναφέρω ότι η τρομερή ποιήτρια και πεζογράφος Μαρί Λουίζε Κάσνιτς, στον ευχαριστήριο λόγο της για το βραβείο το 1955, είχε αναφέρει πως σε αντίθεση με τον Μπύχνερ, εκείνη ποτέ δεν είχε φανταστεί κάποιο συγκεκριμένο τρόπο για το πώς θα μπορούσαμε ν’ αλλάξουμε την παγκόσμια τάξη και πως την ίδια δεν την κατέτρωγε καν η επιθυμία να θυσιάσει τα δικά της θέλω για το γενικό καλό, παρά είχε προσπαθήσει στη ζωή της να κάνει καλό στους κοντινούς της ανθρώπους, πράγμα αρκετά βολικό, όπως το χαρακτήρισε, εφόσον οι άλλοι ήταν ευγνώμονες γι’ αυτό. Η Ίνγκεμποργκ Μπάχμαν, από την άλλη, αρχίζοντας τον λόγο της το 1964, ανέφερε ότι και εκείνη όπως και όλοι όσοι είχαν βρεθεί στην ίδια θέση δεν ήταν άξια ούτε να του δέσει τα κορδόνια του Μπύχνερ.

Η σύνθεση του τόμου Πένα και νυστέρι είναι υποδειγματική, αν και δεν είναι απαραίτητο να ακολουθήσει η ανάγνωση τη σύνθεση αυτή γραμμικά.

Η Εισαγωγή, όπως θα όφειλε να κάνει η εισαγωγή κάθε έκδοσης που σέβεται τον αναγνώστη και κατά συνέπεια τον εαυτό της, εντάσσει τα βιογραφικά στοιχεία του Γκέοργκ Μπύχνερ στο ευρύτερο ιστορικό γίγνεσθαι, χωρίς ωστόσο να χάνει τον στόχο της, που αντικειμενικά δεν είναι άλλος από το να εισαγάγει τον αναγνώστη στο σύμπαν, στο οποίο γεννήθηκε, δημιούργησε και μεγαλούργησε ο επαναστάτης λογοτέχνης. Το εύρημα να ακολουθούν οι τίτλοι των υποκεφαλαίων της Εισαγωγής την ηλικία του Μπύχνερ αποδεικνύεται άκρως λειτουργικό στη διαχείριση του πλήθους των πληροφοριών. Ταυτόχρονα, μάλιστα, το εύρημα αυτό υποβάλλει στην ανάγνωση μια ατμόσφαιρα σασπένς, που με την κορύφωση και την αναφορά στον πρόωρο θάνατο του Μπύχνερ όχι απλώς δεν χάνεται, αλλά έχει πραγματικά προκαλέσει μια δίψα στον αναγνώστη να διαβάσει τις επιστολές που ακολουθούν, έχοντας πλέον κατά νου το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο γράφτηκαν. Άλλωστε, αυτές οι επιστολές είναι που κατέστησαν αναγκαία την ύπαρξη της Εισαγωγής.

Το κύριο σώμα των επιστολών αποτελείται από 71 αριθμημένες επιστολές, τις οποίες έγραψε ο Μπύχνερ από τον Δεκέμβριο του 1831, στα 18 του χρόνια, μέχρι τον Ιανουάριο του 1837, έναν μήνα σχεδόν πριν απ’ τον θάνατό του. Διάσπαρτες μεταξύ αυτών των επιστολών παρατίθενται, σύμφωνα με την ημερομηνία συγγραφής τους, και 25 επιστολές που έγραψαν άλλοι προς τον Μπύχνερ.

{jb_quote}Το ότι θα υπάρξουν και ακόμα πιο αρνητικές κριτικές είναι αυτονόητο, αφού οι κυβερνήσεις πρέπει να αποδεικνύουν μέσω των πληρωμένων γραφιάδων τους ότι οι αντίπαλοί τους είναι άνθρωποι ανόητοι ή ανήθικοι.{/jb_quote}

Στη συνέχεια, παρατίθεται το περίφημο κείμενο της επαναστατικής προκήρυξης με τον τίτλο Ο Αγγελιοφόρος της Έσσης, από την έκδοση που έγινε και μοιράστηκε τον Ιούλιο του 1834, βασική συγγραφική φωνή της οποίας ήταν ο Μπύχνερ. Ένα κείμενο που οδήγησε σε πολλές συλλήψεις και ανάγκασε τον Μπύχνερ στη φυγή και την αυτοεξορία. Μάλιστα, πολύ σωστά, παρατίθενται σε υποσημειώσεις οι αλλαγές που έγιναν για τη δεύτερη έκδοση της προκήρυξης τον Νοέμβριο του 1834, αφού επιτρέπουν στον αναγνώστη, συγκρίνοντας δύο επαναστατικά κείμενα, να συνειδητοποιήσει ακόμη περισσότερο την αξία του πρώτου, μη λειασμένου κειμένου.

Σημαντικό χαρακτηριστικό της έκδοσης είναι επίσης ότι πέρα από την αρχική εισαγωγή, τα επόμενα δύο μέρη του βιβλίου, η επιστολογραφία του Μπύχνερ και Ο Αγγελιοφόρος της Έσσης, συνοδεύονται από ένα μικρό εισαγωγικό κείμενο. Το γεγονός αυτό ακριβώς επιτρέπει στον αναγνώστη να μην ακολουθήσει κατ’ ανάγκη γραμμικά τη σύνθεση αυτού του τόμου.

Προσωπικά άρχισα την ανάγνωση με το τέταρτο μέρος του βιβλίου, την Εργογραφία του Μπύχνερ, που ασχολείται με τα τέσσερα σωζόμενα έργα του και ένα χαμένο. Στο κείμενο ανακαλύπτουμε τις πηγές έμπνευσης του δημιουργού και κατά συνέπεια το ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της εποχής δημιουργίας τους. Ευρηματικοί είναι και οι συνοδευτικοί υπότιτλοι των έργων του Μπύχνερ: Ο θάνατος του Δαντόν / Το κρέας της Ιστορίας, Λεντς /Υπαρξιακός πυρετός, Λεόντιος και Λένα /Το σιντριβάνι των εαυτών, Βόυτσεκ /Ο τελευταίος νεκρός της πλατείας και Πιέτρο Αρετίνο /Το άφαντο έργο.

Η έκδοση συμπληρώνεται με ένα 6σέλιδο κυρίως με πορτρέτα μελών της οικογένειας Μπύχνερ αλλά και φίλων του, καθώς και ιστορικών προσώπων που έγιναν λογοτεχνικοί ήρωες, όπως ο Βόυτσεκ και ο Λεντς. Η βιβλιογραφία στο τέλος ολοκληρώνει τη σφαιρική μελέτη του θέματος.

Ένα μικρό δείγμα από μία επιστολή του Μπύχνερ προς την οικογένειά του, γραμμένη τον Ιούλιο του 1835, ύστερα από κάποιες αρνητικές κριτικές για το θεατρικό έργο του Ο θάνατος του Δαντόν:

«Σχετικά πάντως με τα περί ανηθικότητας του βιβλίου μου έχω να απαντήσω το εξής: στα δικά μου μάτια ο δραματουργός δεν είναι παρά ένας ιστοριογράφος που μάλιστα υπερέχει από τον τελευταίο, καθώς δημιουργεί για μας την ιστορία για δεύτερη φορά, και αντί να μας δώσει μία στείρα αφήγηση, μας μεταφέρει με αμεσότητα στη ζωή μιας εποχής, δίνοντας χαρακτήρες αντί για χαρακτηριστικά και πρόσωπα αντί για περιγραφές. […] Ο ποιητής δεν είναι δάσκαλος ηθικής, επινοεί και δημιουργεί χαρακτήρες, αναβιώνει περασμένες εποχές και οι άνθρωποι μαθαίνουν από αυτά τόσο όσο και από τη μελέτη της ιστορίας και την παρατήρηση όσων συμβαίνουν στη ζωή γύρω τους. […] Παρεμπιπτόντως το γεγονός ότι θα υπάρξουν και ακόμα πιο αρνητικές κριτικές είναι αυτονόητο, αφού οι κυβερνήσεις πρέπει να αποδεικνύουν μέσω των πληρωμένων γραφιάδων τους ότι οι αντίπαλοί τους είναι άνθρωποι ανόητοι ή ανήθικοι. Πάντως σε καμία περίπτωση δεν θεωρώ το έργο μου τέλειο και θα δεχόμουν με ευγνωμοσύνη κάθε ειλικρινή κριτική περί της αισθητικής του». (σελ. 151-153)

Πένα και νυστέρι
Οι επιστολές και μια επαναστατική προκήρυξη
Γκέοργκ Μπύχνερ
Μετάφραση: Μαρία Ρούσσου
Επιμέλεια – Εισαγωγή: Ευγενία Τζιρτζιλάκη
Εκδόσεις Μέδουσα
σ. 324
ISBN: 978-618-5654-03-0
Τιμή: 16,96€