Rudolf Arnheim: «Η δύναμη του κέντρου»

07:40 10/8/2024 - Πηγή: Diastixo

Ένας πίνακας ζωγραφικής, ένα γλυπτό ή ένα κτήριο, λέει ο συγγραφέας Rudolf Arnheim στο βιβλίο του Η δύναμη του κέντρου: Μια μελέτη για τη σύνθεση στις εικαστικές τέχνες, έχουν μυστικά πολλά να μας αποκαλύψουν· συγκεκριμένα, να μας αποκαλύψουν τη δύναμη του κέντρου τους, διότι και τα σχήματα και τα χρώματα δεν είναι ποτέ τυχαία τοποθετημένα, αλλά βρίσκονται σε συγκεκριμένη θέση, τέτοια ώστε να εξασφαλίζεται η αρμονία για το μάτι το δικό τους, των καλλιτεχνών δηλαδή, αλλά και του θεατή. Αυτό βέβαια είναι μόνο η αρχή της ιστορίας. Εκείνο που θέλει να δείξει η εικόνα είναι ένα σύνολο σχημάτων

και κατευθύνσεων που συναποτελούν τον σκελετό του έργου. «Οι κύκλοι, τα τετράγωνα ή τα τρίγωνα διέπουν τμήματα της ορατής ύλης, τα βέλη δείχνουν την κατεύθυνση. Συνήθως τα διαγράμματα που προκύπτουν από αυτή την κρίσιμη διαδικασία απεικονίζουν τη σχηματική μορφή μιας συγκεκριμένης δουλειάς… Κάθε διάγραμμα διαφέρει από το επόμενο».

Η σχέση του έργου στον χώρο επηρεάζει το αποτέλεσμα. Θεατής και έργο βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Ο χώρος ασκεί επιρροή. Τα έργα τα βλέπουμε κάθετα στους τοίχους, αλλά και στο δάπεδο και στην οροφή, ακόμα και πλαγίως. Η οπτική επαφή δίνει στον θεατή την εντύπωση πως μέσα από το έργο ένας άνθρωπος ή ένα ζώο τον κοιτάζει. Μια ανοιχτή πόρτα ή ένα παράθυρο σε προσκαλεί να περάσεις. Αν αγνοήσεις τις συνθετικές απαιτήσεις, το έργο χάνει το μήνυμά του. Εν ολίγοις, ο θεατής «συμμετέχει στην αλληλεπίδραση ως ισχυρό κέντρο μεταξύ κέντρων με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τα πράγματα».

Η θεωρητική στήριξη του θέματος είναι πολυδυναμική και εξαντλητική. Την υποχρεωτική θεωρία ο συγγραφέας θα στηρίξει με παραδείγματα γνωστά σε όλους μας, πίνακες, γλυπτά, αρχιτεκτονήματα, που κοσμούν τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου.

Παράδειγμα 1ο. Ο γνωστός πίνακας του Velázquez Las meninas, όπου το βασιλικό ζεύγος δεν φαίνεται παρά ως αντανάκλαση σε έναν μικρό καθρέφτη στον πίσω τοίχο του ατελιέ του ζωγράφου και όχι στο παλάτι!

Ο συγγραφέας θα αναλύσει διεξοδικά τον ρόλο του χώρου, του πλαισίου, της κορνίζας π.χ. που δεν μας αφήνει να φύγουμε προς όποια κατεύθυνση μακριά από το έργο. Τον καιρό που τα έργα φιλοτεχνούνταν για παραγγελιοδόχους έπρεπε να είναι φορητά, οπότε η κορνίζα επέτρεπε στον παραγγελιοδόχο να το αποσπάσει από τον χώρο έκθεσής του και να το μεταφέρει στο σπίτι του. Παράλληλα, ο Arnheim, με αφορμή το έργο του Nicolas Poussin Γαλούχηση του Δία, δείχνει ότι η έλλειψη κορνίζας αφήνει το βλέμμα να φύγει, εφόσον η ισχύς του κέντρου δεν ισχύει.

Ο Μυστικός Δείπνος του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, στον κεντρικό τοίχο της τράπεζας στο μοναστήρι της Santa Maria delle Grazie, αποτελεί το κέντρο της εσωτερικής αρχιτεκτονικής. Όμως, μπορούμε να δούμε το έργο ερήμην του χώρου, κάτι το οποίο δεν μπορούμε να ισχυριστούμε για την Guernica του Πικάσο, εφόσον ο κύριος άξονας της Guernica είναι παράλληλος με τον κύριο άξονα του χώρου. Ο επισκέπτης αρχίζει να μελετά τον πίνακα αρχίζοντας από τα δεξιά (μορφή γυναίκας) και οδεύει προς τα αριστερά (μορφή του ταύρου). Όταν όμως κάποιος κοιτάζει κατά μέτωπον το έργο, το κέντρο βρίσκεται στο κατακερματισμένο άλογο, στο κέντρο του πίνακα… Ωστόσο, προχωρώντας θα συναντήσουμε τον ταύρο, σύμβολο της Ισπανίας, που είναι δακρυσμένος και συμβολίζει την ελπίδα. Άρα η ισορροπία των κεντρικών και έκκεντρων διανυσμάτων διαφοροποιήθηκε.

{jb_quote} Το βιβλίο είναι γεμάτο από σπουδαία έργα και πολύτιμα, καθαρώς τεχνικά, σχόλια. Κερδίζει τον ειδικό, αλλά και τον μη ειδικό αναγνώστη, μεταβάλλοντάς τον σε δημιουργικό θεατή. {/jb_quote}

Οι στρογγυλές κορνίζες δίνουν ισχυρότερη στήριξη στο κέντρο, επισημαίνει ο συγγραφέας. Στην Παναγία του Καθίσματος του Ραφαήλ κυριαρχούν τα καμπύλα σχήματα – και το καμπύλο, υποστηρίζει ο Burchardt, περιέχει όλη τη φιλοσοφία της στρογγυλής εικόνας και είναι τόσο καθαρό, ώστε κάθε απρόσκοπτη ματιά να καταλάβει. Το σχήμα δίνει νόημα στην αναπαράσταση. To tondo –ο κύκλος– είναι το ωραιότερο σχήμα, εκκινεί από τα απλά καθημερινά και φτάνει στο πιο θεμελιώδες μοντέλο της κοσμικής εκκεντρικότητας.

Συχνά βέβαια υπάρχει ασάφεια. Για παράδειγμα στο Όνειρο του ιππότη του Ραφαήλ, οι δύο όρθιες γυναίκες, αριστερά και δεξιά του –η μία του προσφέρει βιβλίο και η άλλη λουλούδια– μοιάζουν τεράστιες σε σχέση με τον ιππότη στο κέντρο της σύνθεσης, καθώς και το λιγνό δέντρο στη ρίζα του οποίου έχει ξαπλώσει. Οι δύο έκκεντρες φιγούρες φαίνονται μεγαλύτερες από το αδύναμο κέντρο. Εδώ όμως, γράφει ο Arnheim, ο καλλιτέχνης «σίγουρα φιλοξενεί ένα συμβολικό μικρόθεμα του αντικειμένου της ζωγραφικής, την επιλογή ανάμεσα στην αρετή και τις απολαύσεις της ομορφιάς, δηλαδή ανάμεσα στο βιβλίο και τα λουλούδια. Οπτικά όμως, η κεντρική περιοχή που είναι σχεδόν άδεια παραβιάζεται ξεκάθαρα από τον κορμό του δέντρου».

Παρακάμπτοντας το βιβλίο και τον ειδικό επιστήμονα και καλλιτέχνη, θα έλεγα πρώτον ότι το Όνειρο του ιππότη παραπέμπει κατευθείαν στο δίλημμα του Ηρακλή, ποίαν οδόν τράπωμαι, να ακολουθήσει δηλαδή τον δρόμο της Αρετής (εδώ, βιβλίο) ή της Απόλαυσης (εδώ, λουλούδια). Αυτά ως προς το θέμα, γιατί ως προς την εικόνα, το αδύναμο δέντρο που υψώνεται κάθετα στο κέντρο του πίνακα χωρίζει εμφανώς τον κόσμο στα δύο. Και είναι ισχνό επειδή είναι δύσκολη η επιλογή: βιβλίο ή λουλούδια; Ο ζωγράφος πάντως έχει στολίσει διακριτικά διαφορετικές τις δύο γυναικείες φιγούρες που τον διεκδικούν, ώστε να μοιάζουν ισοδύναμες. Αυτά είναι δύο κέντρα του πίνακα, όμως η ουσία κρύβεται στο όνειρο του ιππότη και όχι στα εξωτερικά στοιχεία του έργου. Στο όνειρο μέσα κρύβεται το αφανές, αλλά αληθινό κέντρο.

Στο σκίτσο του Ingres που αφορά τη συνάντηση του Οιδίποδα με τη Σφίγγα, «ο Ingres τοποθετεί το κεφάλι της Σφίγγας και το πόδι του άνδρα στην κεντρική κάθετη και δείχνει ότι η ιστορία του αφορά τον Οιδίποδα και όχι το τέρας». Με άλλα λόγια, με το να βάλει ο καλλιτέχνης το πόδι του άντρα στην κεντρική κάθετη, στο βάθρο της Σφίγγας ας πούμε, και με τη χειρονομία του Οιδίποδα, φαίνεται πως αυτός έχει τον λόγο και όχι η Σφίγγα. Ο ζωγράφος με τον τρόπο του επενέβη στον μύθο και έδωσε νόημα στον άνθρωπο, όπως άλλωστε κατέληξε και ο Γιώργος Σεφέρης την Ομιλία του στη Στοκχόλμη: «…ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας», αγνοώντας υποθέτω τα ζωγραφικά κέντρα και έκκεντρα.

Το βιβλίο είναι γεμάτο από σπουδαία έργα και πολύτιμα, καθαρώς τεχνικά, σχόλια. Κερδίζει τον ειδικό, αλλά και τον μη ειδικό αναγνώστη, μεταβάλλοντάς τον σε δημιουργικό θεατή. Ωραία η απόδοσή του στα ελληνικά, σε μετάφραση της Σόνιας Κωτίδου και επιμέλεια-μετάφραση του Παναγιώτη Τουρνικιώτη, απολαυστικό το όλον.

Η δύναμη του κέντρου
Μια μελέτη για τη σύνθεση στις εικαστικές τέχνες
Rudolf Arnheim
μετάφραση: Σόνια Κωτίδου – Παναγιώτης Τουρνικιώτης
επιμέλεια: Παναγιώτης Τουρνικιώτης
University Studio Press
σ. 308
ISBN: 978-960-12-2581-4
Τιμή: 23,00€