Ιφιγένεια Θεοδώρου: «Είναι μια θάλασσα»

04:16 6/7/2024 - Πηγή: Diastixo

Έτσι μοιάζει το πρόσφατο βιβλίο της Ιφιγένειας Θεοδώρου, Είναι μια θάλασσα (εκδ. Ίκαρος, 2024): Σαν ένα θαλασσινό, αέναο ταξίδι. Οκτώ διηγήματα που ξεκινούν από παλιά, για να αφηγηθούν τις ιστορίες όχι μόνο των θαλασσοδαρμένων χάρτινων ανθρώπων τους, μα και το ταξίδι της ίδιας της συγγραφέα στη Θάλασσα, που είναι η Μνήμη και ο Χρόνος. Το πλοίο της στην περιπέτεια της συγγραφής καθελκύστηκε στο ίδιο λιμάνι, όπου τώρα απαγκιάζουν μαζί της η Ιωάννα, η Έλσα, η Ευτυχία, ο Μιχαήλ Άγγελος, η Συμπέλ,

η Πολίτισσα, η Ιφιγένεια της Εφέσου, ο Φοίβος της Σμύρνης: Απ’ τον εκδοτικό οίκο Ίκαρος, που πρώτος έφερε στο φως το χάρισμα της αφήγησής της, με τη συλλογή διηγημάτων Χρυσός, Λιβάνι & Σμύρνη, το 1997.

Για τριάντα περίπου χρόνια –στα ενδιάμεσα εκδοτικά λιμάνια– η Ιφιγένεια Θεοδώρου δοκίμασε και δοκιμάστηκε με επιτυχία στον κόσμο του μυθιστορήματος. Η θύελλα που αναστατώνει το νησί της Θάσου είναι απαραίτητη για να αναπτυχθεί το πολυσέλιδο, πολυπρόσωπο και πολυσήμαντο μυθιστόρημα Γλώσσα από μάρμαρο, που εκδόθηκε το 2005 από τα Ελληνικά Γράμματα και επανεκδόθηκε το 2018 από τη Διάπλαση. Η συγγραφέας απομακρύνεται από τα ακρογιάλια και διατρέχει την άνυδρη έρημο της Συρίας στο βιβλίο Η γεύση της ερήμου (Πατάκης, 2012), χαμηλώνει τους τόνους στα μονοπάτια της Θράκης στο μυθιστόρημα Μελέκ θα πει άγγελος (Ελληνικά Γράμματα, 2005 και Πατάκης, 2014). Και στέλνει κύματα αλληλεγγύης για κάθε είδους απώλεια στο ψυχολογικό δράμα Το λίγο που τελειώνει (Πατάκης, 2021).

Τα μικρά σε μέγεθος διαμάντια των δύο συλλογών διηγημάτων, που εκδίδει ο Ίκαρος, είναι αστραφτερές πινελιές ζωής, όπως απαιτεί το δύσκολο αυτό λογοτεχνικό είδος. Η πρώτη συλλογή, Χρυσός, Λιβάνι & Σμύρνη, είναι μια ad hoc γνωριμία της συγγραφέα με τον τόπο της Μ. Ασίας και των απέναντι ελληνικών παραλίων, όπως τα γνώρισε από την παραμονή της εκεί τη δεκαετία του 1990. Το βιβλίο Είναι μια θάλασσα μοιάζει με υστερόγραφο, είναι όμως γεμάτο υποσχέσεις για το μέλλον κάθε ιστορίας. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η Ιφιγένεια Θεοδώρου, γεννημένη και σπουδασμένη στη Θεσσαλονίκη, σε ό,τι κι αν έγραψε, σε ό,τι κι αν γράψει αργότερα, δεν θα αποφύγει να ενθυλακώνει τη σφραγίδα της εμπειρίας της ως μια γυναίκα – σύζυγος διπλωμάτη, που έζησε τη νιότη και την πρώτη ωριμότητά της σε διάφορους τόπους. Βιώνοντας έτσι μια νομαδική ταυτότητα από τη μια μεριά, κι από την άλλη, τη βαθιά καλλιέργεια που δίνουν οι πρόσκαιρες πατρίδες. Είναι σαφές πως στο εκ γενετής ταλέντο της στη συγγραφική τέχνη έδεσαν σφιχτά οι πολλαπλές αυτές οπτικές γωνίες. Τόσο όσον αφορά στο περιεχόμενο των αφηγημάτων της, όσο και στη μαεστρία της στις αλλαγές του ύφους γραφής.

Προς ώρας, το πλοίο έχει προσαράξει, για να πάρει αναγνώστες και αναγνώστριες στο κατάστρωμα των διηγημάτων που απαρτίζουνε το Είναι μια θάλασσα, και με την ευχή «Καλοτάξιδη η ανάγνωση» αρχίζω απ’ τον τίτλο, γιατί ο τίτλος κάθε λογοτεχνήματος είναι ο μαρτυριάρης του θέματός του. Δηλαδή της κύριας ιδέας, του μηνύματος που στέλνει με τα αφηγήματά της η συγγραφέας.

{jb_quote} Είναι αστραφτερές πινελιές ζωής, όπως απαιτεί το δύσκολο αυτό λογοτεχνικό είδος. {/jb_quote}

«Είναι μια θάλασσα». Το βάρος στη μικρή φράση πέφτει στη λέξη «μια», καθώς, τόσο πραγματολογικά όσο και νοηματικά, η θάλασσα είναι ενιαία. Μία και μοναδική, που αγγίζει κατά καιρούς τα ατομικά μας ακρογιάλια. Κι όπως λέει κι ο μεγάλος Σολωμός: «Τα σπλάχνα μου κι η θάλασσα ποτέ δεν ησυχάζουν», όσο και τα σπλάχνα του κάθε ευαίσθητου ανθρώπου, πόσο μάλλον της ανήσυχης κι ευαίσθητης Ιφιγένειας Θεοδώρου. Η φράση του τίτλου σηματοδοτεί και το κοινό νήμα, με το οποίο θα πλεχτεί η κάθε ιστορία, το κάθε διήγημα της συλλογής. Ένα νήμα που ενώνει τα πρόσωπα όχι μόνο με τους παλαιούς τους εαυτούς, αλλά τα ενώνει και μεταξύ τους κάποιες φορές. Γίνεται σχεδόν ένα σπονδυλωτό μυθιστόρημα, στο οποίο η συγγραφέας ρίχνει τον φακό της με σύντομες φλασιές. Για να ξαναπιάσει την αρχή του στο τελευταίο αφήγημα, το επιπλέον από τα εφτά διηγήματα, που γράφτηκαν πριν από τριάντα χρόνια. Ο τίτλος σηματοδοτεί και το συμπέρασμα της ωριμότητας της Θεοδώρου: Η θάλασσα είναι μία. Ζούμε και τη γαλήνη της και τα ανταριάσματά της. Είναι η ίδια η ζωή. Υπήρξε πριν ανοίξουμε τα μάτια μας και θα υπάρχει κι όταν θα τα έχουμε κλείσει. Μικρά της κύματα προοριζόμαστε να γνωρίσουμε, κλεισμένοι ο καθένας και η καθεμιά στο εαυτό μας. Και όταν ανοιγόμαστε για να μιλήσουμε ή και για ν’ αγγίξουμε απλά τους άλλους, τότε μπορούμε ν’ ανοιχτούμε και στο πέλαγος.

Αυτά και πολλά άλλα εξηγούν οι χάρτινοι συνταξιδιώτες αυτού του ταξιδιού. Με τη γλώσσα τους ο καθένας και η καθεμιά τους, άριστα δουλεμένη από τη επιλογή της συγγραφέα. Στο ύφος του κειμένου βρίσκεται η δύναμη της Θεοδώρου, να χειρίζεται το πρώτο ή το τρίτο πρόσωπο αφήγησης ανάλογα με τις επιλογές της.

«Όταν αφηγείσαι σε πρώτο πρόσωπο, είσαι μαζί και πρωταγωνιστής, αυτοβιογραφείσαι. Όταν επιλέγεις το τρίτο πρόσωπο αφήγησης, παραμένεις ο συγγραφέας-παρατηρητής», λέει ο ασφαλής κανόνας. Οι έμπειροι συγγραφείς γνωρίζουν καλά ότι η γλώσσα κάθε ανθρώπου, άρα και του χάρτινου, είναι τόσο μοναδική όσο και το δακτυλικό αποτύπωμά του. Δεν έχουνε να εφεύρουν μόνο τα περιστατικά ζωής, τους χαρακτήρες και το ήθος των ηρώων τους, μα επιπλέον τη γλώσσα με την οποία εκφράζονται. Και μάλιστα με την επίγνωση πως ο χαρακτήρας, το ήθος και τα περιστατικά ζωής επηρεάζουν τη διαμόρφωση της γλώσσας. Χωρίς να εξαιρούνται η ηλικία, ο τόπος και η ψυχική διάθεση κατά τη στιγμή της αφήγησης.

Με τη σειρά, τα διηγήματα, το ένα μετά το άλλο, σαν κύμα μετά από κύμα, αποκαλύπτουν την ενιαία μορφή, τη θάλασσα που μας προσφέρει η συγγραφέας.

Στην «Ιωάννα» και στην «Ευτυχία», οι αφηγητές Φοίβος και Ιωάννα είναι σημερινοί νέοι άνθρωποι, που είτε συγγενικά, είτε από σύμπτωση έχουν επαφή με πρόσωπο ή πρόσωπα των παλαιών διηγημάτων. Και ως πρωταγωνιστές-αφηγητές μάς πληροφορούν για λεπτομέρειες της τρέχουσας ζωής τους, μας παρουσιάζουν τη σύγχρονη Ελλάδα. Μια Ελλάδα που μαστίζεται από την ανεργία, τον ρατσισμό, τη διαμελισμένη οικογενειακή σχέση, την κατάθλιψη, τις κοινωνικές ανισότητες, αλλά φωτίζεται κι απ’ την αλληλεγγύη προς τους σημερινούς πρόσφυγες και από συγκρατημένη αισιοδοξία για προσωπική και επαγγελματική επιτυχία. Και βέβαια μιλούν με τη γλώσσα τη νεανική, τη σύγχρονη. Για τους νέους αυτούς, τα χάρτινα πρόσωπα του Χρυσός, Λιβάνι & Σμύρνη βρίσκονται στο περιθώριο του χρόνου, όπου όμως ακόμα και η νοσταλγία έχει φρέσκο άρωμα, σαν να είναι η θάλασσα ρηχή και παιχνιδιάρα. Ακόμα κι αν η καρδιά βαραίνει από τις προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές του νέου αιώνα, ακόμα κι αν οι αναμνήσεις της Μικρασιατικής προσφυγιάς όσων την έζησαν στον περασμένο αιώνα δημιουργούνε ρωγμές σε όποια βεβαιότητα, τα νιάτα έχουν το βλέμμα πάντα εμπρός.

{jb_quote} Γνωρίζει πώς θα αφήσει αιωρούμενες τις λέξεις-κλειδιά, για να εντυπωθούνε στον αναγνώστη με πολυσημία. {/jb_quote}

Στο διήγημα «Ιφιγένεια της Εφέσου» ο αφηγητής, ένας σύγχρονος άντρας, συλλέκτης και μελετητής της σύγχρονης μουσικής μας ιστορίας, δανείζει τη γλώσσα του στη συγγραφέα, μια γλώσσα δημοσιογραφικής έρευνας σε ένα άγνωστό του παρελθόν. Ένα παρελθόν που διέπεται από τη δύναμη της μουσικής. Μα σαν σε αντίστιξη, ο των πολλών ταυτοτήτων «Μιχαήλ Άγγελος», ο μόνος πρωταγωνιστής-αφηγητής, αλλά κι ο μόνος άντρας απ’ τα εφτά χάρτινα πρόσωπα που έρχονται κατευθείαν από το Χρυσός, Λιβάνι & Σμύρνη, ο Μιχαήλ Άγγελος σε μια από τις μεγαλύτερες σε μέγεθος εξιστορήσεις μάς αφηγείται την ιστορία του γλαφυρά και με ευθυκρισία, μακριά από την προκατάληψη του ενός και μόνου σεξουαλικού προσδιορισμού.

Στο διήγημα «Πολίτισσα» παρουσιάζεται η εγγονή της Πολίτισσας από το Χρυσός, Λιβάνι & Σμύρνη, η ζωή της εδώ στη θετή της πατρίδα, στην αθηναϊκή γειτονιά όπου ανοίγει το δικό της μαγέρικο. Η μνήμη ζει μέσα στις γεύσεις όσο κι αν η νεότερη Πολίτισσα θέλει να απομακρυνθεί από τον γενέθλιο τόπο, όσο κι αν πολεμά το προσωπικό της τραύμα. Στις πρώτες αράδες μοιάζει να μιλά η συγγραφέας-αφηγήτρια, μα αμέσως καταλαβαίνουμε ότι μιλά η «γειτονιά». Το συλλογικό στόμα εκείνων που υποδεχτήκανε τότε τους ξεβρασμένους από τα θαλάσσια κύματα, αποδέχτηκαν το μπόλιασμα του εθνικού κορμού και χαίρονται με την προκοπή τους. Και ναι, εδώ υπάρχει ο έρωτας, που αγαλλιάζει, με κλειστό επιτέλους το εθνικό τραύμα της Μικρασίας. Γιατί ο χρόνος αλλάζει τη θέα, αλλά μνήμη σαν άλλη θάλασσα ενώνει τις ακτές και μικραίνει την απόσταση. Όπως και στη «Συμπέλ», ο έρωτας χωρίς σημαίες βρίσκει δρόμους εκεί όπου ο κοινωνικός συντηρητισμός υψώνει τείχη ακυρώνοντας το μεγαλύτερο προνόμιο μιας μάνας, να βυζαίνει μαζί με το γάλα της τη μητρική της γλώσσα.

Στον «Φοίβο της Σμύρνης», στο τελευταίο διήγημα όπου εμφανίζεται απρόσκλητος ένας χαρακτήρας που λείπει από το Χρυσός, Λιβάνι & Σμύρνη, η Θεοδώρου με την αφηγηματική της δεινότητα μας κλείνει το μάτι παίζοντας το παιχνίδι του χρόνου που αλλάζει τα πάντα στο διάβα του. Όλα, τα πάντα εκτός από τη μνήμη που σαν θάλασσα, αν και αεικίνητη, παραμένει μια σταθερά στη ζωή μας…

Όμως η ποιητική ματιά και γλώσσα της Ιφιγένειας Θεοδώρου φυλάχτηκε για ν’ απλωθεί στο αριστουργηματικό, κατά τη γνώμη μου, διήγημα της συλλογής, «Έλσα», όπου η αφήγηση είναι της συγγραφέα-παρατηρήτριας-παντογνώστριας. Που γνωρίζει πώς θα αφήσει αιωρούμενες τις λέξεις-κλειδιά, για να εντυπωθούνε στον αναγνώστη με πολυσημία. Που ξέρει με ποιες λέξεις θα τονίσει τα χρώματα της θάλασσας, τα βαθιά μπλε, τα χρώματα ενός τελικά αξεδιάλυτου μυστήριου. Και ξέρει επίσης τι θα αποκρύψει, ώστε η ιστορία να μπλέξει τη φαντασία με το πραγματικό. Να σπάσει το φράγμα της όποιας λογικής πραγματικότητας, ώστε οι αναγνώστες κι οι αναγνώστριες να αναγνωρίσουμε πως πράγματι η θάλασσα δεν ησυχάζει. Σαν τα σπλάχνα μας.

Είναι μια θάλασσα
Ιφιγένεια Θεοδώρου
Εκδόσεις Ίκαρος
80 σελ.
ISBN 978-960-572-657-7
Τιμή €10,00