Γαλάζια Πατρίδα / Οι μεγάλες ναυμαχίες στο Αιγαίο

06:15 21/7/2024 - Πηγή: Το Ποντικι

Η ναυμαχία στο Αρτεμίσιο

«[8.3] Το Αρτεμίσιο τούτο είναι ένας γιαλός της Ευβοίας παραπάνω από την Ιστιαία, ανοιχτός στον βοριά, και απέναντί του υψώνεται η πόλη Ολιζώνα, στη χώρα που ήταν άλλοτε κάτω από την εξουσία του Φιλοκτήτη. [8.4] Στο Αρτεμίσιο υπάρχει και ένας μικρός ναός αφιερωμένος στην Άρτεμη την Προσηώα, όπως ονομάζεται εκεί, και γύρω απ᾽ αυτόν είναι φυτεμένα δέντρα και έχουν στηθεί ολόγυρά του στήλες από λευκό μάρμαρο· το μάρμαρο αυτό, όταν τριφτεί με το χέρι, αναδίνει και χρώμα και μυρωδιά ζαφοράς. [8.5] Σε μιαν από τις στήλες ήταν γραμμένο αυτό το ελεγείο:

‘‘Γένη βαρβάρων

πολλά ήρθανε κάποτε, λαοί της Ασίας,

μα όλους στη θάλασσα αυτή δάμασαν τ᾽ άξια παιδιά

που έστειλε τότε η Αθήνα· και, σαν πια συντρίψαν τους Μήδους,

στήσαν στην Άρτεμη αυτά, σήματα αιώνια λαμπρά’’».

Πλούταρχος, Θεμιστοκλής, μτφρ. Μιχ. Χ. Οικονόμου, 1965, εκδ. ΟΕΔΒ

Οι Περσικοί Πόλεμοι

Καθοριστική στιγμή στην ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας υπήρξε η απόκρουση της οργανωμένης Περσικής Εκστρατείας. Οι αλλεπάλληλοι και σκληροί αγώνες που έδωσαν οι Έλληνες, υπερασπιζόμενοι τα εδάφη τους και τις θάλασσές τους απέναντι στην Περσική Αυτοκρατορία, υπήρξαν νικηφόροι. Οι Έλληνες βγήκαν από αυτή την εμπειρία διπλά θριαμβευτές: Πρώτον, συνέτριψαν μιαν αυτοκρατορία κερδίζοντας στα πεδία της μάχης την ελευθερία τους. Δεύτερον, το ελληνικό έθνος ενηλικιώθηκε, ωρίμασε, απέκτησε συνείδηση των δυνατοτήτων του και αυτοπεποίθηση ακολουθώντας στη συνέχεια μια φρενήρη ανάπτυξη του κλασικού πολιτισμού. Με αυτήν την έννοια, οι νίκες αυτές σε ξηρά και θάλασσα αποτέλεσαν το ορόσημο μιας νέας εποχής, όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για την ιστορία της ανθρωπότητας. Ένα από τα βασικά πεδία των μαχών υπήρξε το Αιγαίο, η ελληνική θάλασσα, η Γαλάζια Πατρίδα, κοιτίδα του οικουμενικού πολιτισμού!

Η μοναδική πηγή για τους Περσικούς Πολέμους είναι ο Ηρόδοτος, που θεωρείται ο θεμελιωτής της επιστήμης της Ιστορίας, συγγράφοντας το έργο «Ιστορίαι», όπου κατά βάση εξιστορεί τους πολέμους μεταξύ Ελλήνων και Περσών, συμπεριλαμβανομένων πλούσιων γεωγραφικών και εθνογραφικών πληροφοριών.

Νήες και στρογγύλαι

Η τέχνη του χερσαίου πολέμου προϋπήρξε του θαλάσσιου, ο οποίος εμφανίστηκε πολύ αργότερα σαν μορφή πολέμου, στην αρχή ως βοηθητικός του πολέμου ξηράς με τα μεταγωγικά πλοία (νήες στρογγύλαι), που μετέφεραν στρατεύματα ξηράς στα πεδία των μαχών, όταν μεταξύ των εμπολέμων μεσολαβούσε θάλασσα. Ο βασικότερος λόγος για την καθυστερημένη εμφάνιση του θαλάσσιου πολέμου ήταν ότι ο πόλεμος στη θάλασσα προϋπέθετε σημαντική ανάπτυξη της τεχνικής και ειδικότερα της ναυπηγικής, ώστε να είναι δυνατόν να ναυπηγούνται πλοία κατάλληλα για την διεξαγωγή ναυμαχίας, δηλαδή μάχης πλοίων με πλοία. Η πρώτη ναυμαχία στην ελληνική ιστορία, όπως μαρτυρεί ο Θουκυδίδης, έγινε το 664 π.Χ., στα ανοικτά της Κέρκυρας μεταξύ Κερκυραίων και Κορινθίων, δηλαδή στο Ιόνιο. Στη ναυμαχία αυτή επικράτησαν οι Κερκυραίοι, κερδίζοντας έτσι την αποδέσμευσή τους από την κορινθιακή σφαίρα επιρροής. Τεκμήριο ανεξαρτησίας αποτελεί το γεγονός ότι έκοψαν δικό τους νόμισμα.

Η επιδρομή στη Νάξο, 499 π.Χ.

Το 499 π.Χ., ο Αρταφέρνης με τη συγκατάθεση του Δαρείου ετοίμασε στόλο 200 πλοίων, ο οποίος έπλευσε εναντίον της Νάξου έχοντας επικεφαλής τον Ναξιώτη εξόριστο ηγέτη των αριστοκρατών Αρισταγόρα, προκειμένου να καταλάβει το νησί. Υπαρχηγός σε αυτή την επιχείρηση, που τελικά απέτυχε, καθώς οι Ναξιώτες είχαν ετοιμάσει πολύ καλά την άμυνά τους, ήταν ο Πέρσης Μεγαβάτης. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Μεγαβάτης πρόδωσε τα σχέδια των Περσών από προσωπική αντιπαλότητα με τον Αρισταγόρα.

«Λοιπόν, όταν τ᾽ άκουσε αυτά ο Αρισταγόρας, καταχαρούμενος γύρισε στη Μίλητο· κι ο Αρταφέρνης, καθώς κι ο ίδιος ο Δαρείος έδωσε τη συγκατάθεσή του, όταν έστειλε αγγελιοφόρο στα Σούσα και ζήτησε την έγκριση της πρότασής του, αμέσως ετοίμασε διακόσιες τριήρεις και πάρα πολύ μεγάλο στρατό από Πέρσες κι από τους διάφορους συμμάχους τους και διόρισε στρατηγό τους τον Μεγαβάτη…»

Μτφρ. Ηλίας Σπυρόπουλος, Ηρόδοτου Ιστορίαι, Βιβλίο 5 Τερψιχόρη, εκδ. Γκοβόστη, 1995

Η ναυμαχία της Λάδης, 494 π.Χ.

Όπως είδαμε, ο Αρισταγόρας ο Μιλήσιος το 499 π.Χ. προσπάθησε να κατακτήσει τη Νάξο, αλλά απέτυχε και, για να μην εκτελεστεί, έπεισε τους Ίωνες να εξεγερθούν.

Αρχικά, οι Ίωνες, με τη συνδρομή των Αθηναίων και των Ερετριαίων, έφτασαν να πυρπολήσουν τις Σάρδεις. Ύστερα από τρία χρόνια μαχών, οι Πέρσες συγκέντρωσαν στρατό και στόλο και επιτέθηκαν στη Μίλητο. Οι Ίωνες αποφάσισαν να δώσουν ναυμαχία στη Λάδη, αφήνοντας την υπεράσπιση της Μιλήτου στους κατοίκους της. Σ’ αυτήν τη ναυμαχία, οι Πέρσες νίκησαν και λίγο αργότερα αποφάσισαν να εισβάλουν για πρώτη φορά στην Ελλάδα.

Οι ναυμαχίες στο Αρτεμίσιο, 480 π.Χ.

Δέκα χρόνια μετά την ήττα των Περσών από τους Αθηναίους στον Μαραθώνα, το 490 π.Χ., επιχειρείται υπό την ηγεσία αυτή τη φορά του Ξέρξη Α’ μια δεύτερη και καλύτερα οργανωμένη εισβολή κατά της Ελλάδας από στεριά και θάλασσα, με στόχο να αποκατασταθεί το γόητρο της Αυτοκρατορίας. Τότε ο έμπειρος Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός Θεμιστοκλής πρότεινε στους Έλληνες να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στους στενούς χώρους των Θερμοπυλών και του Αρτεμισίου.

Αυτή τη ναυμαχία στο Αιγαίο την καταγράφει ο Ηρόδοτος και για την ακρίβεια, επειδή έγιναν τρεις συμπλοκές, αναφέρονται στον πληθυντικό ως «Οι ναυμαχίες στο Αρτεμίσιο» που προηγήθηκαν της μεγάλης ναυμαχίας της Σαλαμίνας, όπου καθορίστηκε το μέλλον του δυτικού πολιτισμού. Ως εκ τούτου, πρόκειται για μια σημαντική ναυμαχία, η οποία εντάσσεται στους Περσικούς Πολέμους: Μαραθώνας (490 π.Χ.), Θερμοπύλες (480 π.Χ.), Σαλαμίνα (Σεπτέμβριος του 480 π.Χ.), Πλαταιές (479 π.Χ.). Η ναυμαχία του Αρτεμισίου εντασσόταν στρατηγικά στη μάχη των Θερμοπυλών. Το βασικό στρατηγικό σχέδιο προέβλεπε ως αποστολή του ελληνικού στόλου την παρεμπόδιση της διέλευσης του περσικού στόλου από το θαλάσσιο στενό πέρασμα του Αρτεμισίου στη Βόρεια Εύβοια προς τον Μαλιακό κι έπειτα Ευβοϊκό κόλπο.

Έτσι, οι Πέρσες δεν θα μπορούσαν να αποβιβάσουν στρατεύματα στα μετόπισθεν των Θερμοπυλών. Αντίθετα, σκοπός του περσικού στόλου ήταν το ταχύτερο δυνατό να καταστρέψει τον ελληνικό, ώστε να εξασφαλίσει τη ναυτική κυριαρχία στο Αιγαίο και να παραπλέει με ασφάλεια στις ακτές αποβιβάζοντας στρατεύματα στα μετόπισθεν της γραμμής άμυνας των Ελλήνων. Αυτός ήταν και ο λόγος που δεν επιτέθηκαν αμέσως όταν διαπίστωσαν ότι τα πλοία της ελληνικής ναυτικής μοίρας που ναυλοχούσε στο Αρτεμίσιο ήταν λίγα, από τον φόβο μήπως διαφύγουν προς τον Νότο. Ήθελαν να ξεμπερδεύουν με τον στόλο μια και καλή.

Από τον Έλληνα ιστορικό μαθαίνουμε ότι ο περσικός στόλος είχε ήδη απολέσει τετρακόσια πλοία λόγω θύελλας στη Μαγνησία, ενώ αργότερα έχασε άλλα διακόσια πλοία στην Εύβοια, τα οποία έστειλε για να παγιδεύσει τους Έλληνες.

Οι ελληνικές ναυτικές δυνάμεις

«[8.1.1] Τώρα, να ποιοι Έλληνες παρατάχτηκαν στο ναυτικό· οι Αθηναίοι, βέβαια, που έδιναν εκατόν είκοσι εφτά καράβια· κι από κοντά, ήταν η αντρεία και το φιλότιμο που έκανε τους Πλαταιείς, ενώ δεν είχαν ιδέα από ναυτικό, ν᾽ ανεβούν στα καράβια των Αθηναίων για ενίσχυση των πληρωμάτων τους. Κι οι Κορίνθιοι έδιναν σαράντα καράβια και οι Μεγαρείς είκοσι. [8.1.2] Κι οι Χαλκιδείς έδιναν το πλήρωμα σε είκοσι καράβια που τους παραχώρησαν οι Αθηναίοι, οι Αιγινήτες έδιναν δεκαοχτώ καράβια, οι Σικυώνιοι δώδεκα, οι Λακεδαιμόνιοι δέκα, οι Επιδαύριοι οχτώ, οι Ερετριείς εφτά, οι Τροιζήνιοι πέντε, οι Στυρείς δύο και οι Κείοι δύο καράβια και δύο πεντηκοντόρους. Σε ενίσχυσή τους έσπευσαν και οι Οπούντιοι Λοκροί, με εφτά πεντηκοντόρους».

Μτφρ. Ηλίας Σπυρόπουλος, Ηρόδοτου Ιστορίαι Ουρανία – Καλλιόπη, εκδ. Γκοβοστη, 1995

Οι Ναυμαχίες από τον Ηρόδοτο

Πρώτη μέρα

«[8.11.1] Κι όταν χτύπησε η πρώτη σάλπιγγα για τους Έλληνες, ήρθαν και κατεύθυναν τις πλώρες των καραβιών τους προς τους βαρβάρους και με συντονισμένες κινήσεις έφεραν τις πρύμνες τη μια δίπλα στην άλλη στο κέντρο του κύκλου· και με το δεύτερο σάλπισμα ρίχτηκαν στον αγώνα, όσο κι αν ήταν κλεισμένοι σε στενό κλοιό κι έρχονταν πλώρη με πλώρη με τον εχθρό.

[8.11.2] Τότε κυριεύουν τριάντα καράβια των βαρβάρων και τον αδερφό του βασιλιά της Σαλαμίνας Γόργου, τον Φιλάονα, γιο του Χέρση, που στο στρατόπεδο των Περσών είχε σημαντική θέση. Κι ο πρώτος απ᾽ τους Έλληνες που κυρίεψε εχθρικό καράβι ήταν ο Αθηναίος Λυκομήδης, ο γιος του Αισχραίου, κι αυτός πήρε το αριστείο.

[8.11.3] Κι έπεσε η νύχτα κι έδωσε τέλος στον αμφίρροπο αγώνα τους αυτής της ναυμαχίας. Λοιπόν οι Έλληνες γύριζαν με τα καράβια τους στο Αρτεμίσιο, ενώ οι βάρβαροι, που ο αγώνας τους είχε πολύ διαφορετική εξέλιξη από τις προσδοκίες τους, στις Αφέτες. Από τους Έλληνες που στη ναυμαχία αυτοί βρέθηκαν στο στρατόπεδο του βασιλιά, ο Αντίδωρος ο Λήμνιος ήταν ο μόνος που αυτομόλησε στους Έλληνες και γι᾽ αυτή του την πράξη οι Αθηναίοι του έδωσαν κλήρο γης στη Σαλαμίνα».

Δεύτερη μέρα

«[8.12.1] Κι ό,τι είχε πέσει η νύχτα, όταν άνοιξαν οι καταρράκτες του ουρανού κι έβρεχε ολονυχτίς και να – κι ας ήταν κατακαλόκαιρο – βροντές τρομερές απ᾽ το Πήλιο· και τα πτώματα των νεκρών και τα συντρίμμια των ναυαγίων να ξεβράζονται από το κύμα στη στεριά, στις Αφέτες, και να πεδικλώνονται στις πλώρες των καραβιών και να ρημάζουν τα κουπιά στο πλατύ τους μέρος.

[8.12.2] Κι έπιασε τρομάρα τους στρατιώτες που βρίσκονταν εκεί ακούγοντας αυτό τον χαλασμό, και καρτερούσαν, με τέτοιο κακό που τους βρήκε, αναπόφευκτο το χαμό τους· γιατί, πριν προλάβουν να πάρουν ανάσα απ᾽ το ναυάγιο και το αγριοκαίρι που τους έπιασε στα νερά του Πηλίου, ακολούθησε ναυμαχία σφοδρή, και μετά τη ναυμαχία νεροποντή ορμητική κι άνεμοι ισχυροί που μαστίγωναν τη θάλασσα, και βροντές τρομερές.

[8.13.1] Αυτοί λοιπόν τέτοια νύχτα πέρασαν, ενώ η ίδια εκείνη νύχτα στάθηκε ακόμα πιο αγριότερη, και με το παραπάνω, σ᾽ εκείνους που είχαν πάρει εντολή να κάνουν με τα καράβια τους τον γύρο της Εύβοιας· κι αυτό, γιατί τους βρήκε κι έπεσε πάνω τους την ώρα που θαλασσόδερναν μεσοπέλαγα, και το τέλος τους ήταν αξιοθρήνητο· γιατί, έτσι που, ενώ αρμένιζαν, τους έπιασε αγριοκαίρι και βροχή στα μέρη των Κοίλων της Εύβοιας (εκεί βρίσκονταν εκείνη την ώρα), σπρωγμένοι απ᾽ τον άνεμο και μη ξέροντας προς τα πού τους έσερνε το κύμα, ρίχνονταν στη στεριά πάνω σε βράχια. Κι όλα τα πάντα ήταν έργο του θεού, για να έρθει και να εξισωθεί ο περσικός στόλος με τον ελληνικό και να μην είναι πολύ μεγαλύτερος.

[8.14.1] Λοιπόν αυτοί αφανίζονταν εκεί, κατά τα Κοίλα της Εύβοιας· τώρα, οι βάρβαροι που ήταν στις Αφέτες, αναγάλλιασε η ψυχή τους αντικρίζοντας να λάμπει το φως της μέρας και κρατούσαν ακίνητα τα καράβια τους – μέσα στην κακοτυχία τους ήταν μια ανακούφιση γι᾽ αυτούς να μπορούν να είναι ήσυχοι για την ώρα. Στους Έλληνες όμως ήρθαν για ενίσχυση πενήντα τρία καράβια αθηναϊκά. [8.14.2] Ανέβασε το ηθικό τους και η άφιξη των καραβιών αυτών και η αγγελία που ήρθε ταυτόχρονα, πως οι βάρβαροι που έπλεαν γύρω απ᾽ την Εύβοια αφανίστηκαν όλοι από το αγριοκαίρι που ξέσπασε. Λοιπόν, καρτέρησαν να φτάσει η ίδια ώρα κι επιτέθηκαν σε καράβια των Κιλίκων· κι αφού τα βύθισαν, με τον ερχομό της νύχτας γύρισαν με τα καράβια τους πίσω στο Αρτεμίσιο».

Τρίτη μέρα

«[8.15.1] Την τρίτη μέρα όμως οι στρατηγοί των βαρβάρων – ήταν βέβαια βαρύ γι᾽ αυτούς να τους ταλαιπωρούν τόσο λίγα καράβια, κι από την άλλη έτρεμαν την οργή του Ξέρξη – δεν περίμεναν πια ν᾽ αρχίσουν τη μάχη οι Έλληνες, αλλά προετοιμάστηκαν και κατά το μεσημέρι έβγαζαν τα καράβια τους στ᾽ ανοιχτά. Και, σύμπτωση: τις ίδιες αυτές μέρες που γίνονταν αυτές οι ναυμαχίες είχαμε και τις πεζομαχίες στις Θερμοπύλες.

[8.15.2] Και ο αγώνας του ναυτικού ήταν προπάντων για τον έλεγχο του Ευρίπου, όπως κι ο αγώνας των αντρών του Λεωνίδα ήταν για να φρουρούν το πέρασμα. Λοιπόν απ᾽ τη μεριά τους έδιναν κουράγιο ο ένας στον άλλο να μην αφήσουν τον βάρβαρο να περάσει στην Ελλάδα, ενώ οι άλλοι, να εξοντώσουν τις ελληνικές δυνάμεις και να κυριέψουν το πέρασμα.

[8.16.1] Κι όταν το ναυτικό του Ξέρξη μπήκε σε τάξη μάχης κι επιτέθηκε στους Έλληνες, αυτοί κρατούσαν τα καράβια τους ακίνητα κοντά στις ακτές του Αρτεμισίου. Κι οι βάρβαροι σχηματίζοντας με τα καράβια τους μισοφέγγαρο, επιχειρούσαν κυκλωτική κίνηση, για να τους βάλουν στη μέση. Τότε κίνησαν οι Έλληνες με τα καράβια εναντίον τους κι ήρθαν στα χέρια. Σ᾽ αυτή τη ναυμαχία οι αντίπαλοι αναδείχτηκαν ισόπαλοι».

Απολογισμός

«[8.16.3] Λοιπόν, οι απώλειες των Ελλήνων ήταν μεγάλες, και σε καράβια και σε άντρες, όμως πολύ μεγαλύτερες των βαρβάρων και σε καράβια και σε άντρες. Ύστερ᾽ από τέτοιον αγώνα χωρίστηκαν ο ένας στόλος απ᾽ τον άλλο».

«Εκεί τα παλικάρια της Αθήνας στήσανε λαμπρά της λευτεριάς θεμέλια»

«[8.1] Οι ναυμαχίες που έγιναν τότε εναντίον των βαρβαρικών πλοίων γύρω από τα στενά του Αρτεμισίου δεν είχαν βέβαια μεγάλη σημασία για την οριστική έκβαση του πολέμου, ωφέλησαν όμως πάρα πολύ τους Έλληνες, γιατί με την πείρα που απόχτησαν εκεί διδάχτηκαν από τα ίδια τα πράγματα, κοντά στον κίνδυνο, ότι ούτε ο μεγάλος αριθμός των πλοίων ούτε οι στολισμοί και τα λαμπρά εμβλήματά τους ούτε οι αλαζονικές κραυγές ή τα πολεμικά εμβατήρια των βαρβάρων μπορούν να προξενήσουν κανέναν φόβο σε άντρες που ξέρουν να έρχονται στα χέρια και που έχουν την τόλμη να μάχονται, αλλά ότι πρέπει να καταφρονούν όλ᾽ αυτά, να ορμούν προς τους εχθρούς και να αγωνίζονται μ᾽ αυτούς σώμα με σώμα.

[8.2] Αυτό και ο Πίνδαρος φαίνεται πως το κατάλαβε καλά και είπε για τη ναυμαχία στο Αρτεμίσιο:

‘‘Εκεί τα παλικάρια της Αθήνας στήσανε

λαμπρά της λευτεριάς θεμέλια’’».

Πλούταρχος, Θεμιστοκλής, μτφρ. Μιχ. Χ. Οικονόμου, 1965, εκδ. ΟΕΔΒ

Διαβάστε επίσης:

Γαλάζια πατρίδα: Οι μεγάλες ναυμαχίες στο Αιγαίο

Ο θαυμαστός κόσμος των μουσείων

Ο θαυμαστός κόσμος των μουσείων