Η Τσικνο-Thursday των ονείρων μας…

06:22 20/2/2025 - Πηγή: Το Ποντικι

H Βαντάνα Σίβα, γνωστή αγωνίστρια για τα δικαιώματα των Ινδών αγροτών, γράφει: «Ένας μύθος έχει καλλιεργηθεί από τις πολυεθνικές εταιρείες, στην κατασκευή του οποίου συμβάλλουν οι περισσότεροι συμβατικοί περιβαλλοντολόγοι και οργανισμοί για το περιβάλλον, ότι δηλαδή η βιομηχανοποιημένη γεωργία είναι αναγκαία για να παραχθούν μεγαλύτερες ποσότητες τροφίμων και να περιοριστεί η πείνα…».

Οι μύθοι όμως είναι προς κατανάλωση. Από το 1979 «εορτάζουμε» την Ημέρα της Διατροφής, που μας φέρνει μπροστά στον διχασμό του κόσμου, σε αυτούς που πεινάνε – περίπου 1 δισ. ανθρώπους – και στους υπόλοιπους,

ενώ γενικότερα μας προβληματίζει για τις εκφάνσεις της κατανάλωσης: την υπερκατανάλωση και την υποκατανάλωση.

Σε εθνικό επίπεδο παρατηρούμε βέβαια την άνθηση των εκπομπών μαγειρικής και την καταξίωση των σεφ που την καθοδηγούν: Παραδοσιακά φαγητά που μοστράρονται από παραδοσιακές κυρίες, συνταγές με γνώσεις κάποτε αρχαϊκές, μάγειρους με «ανατρεπτικές ιδέες», νεωτερίζοντες με εντυπωσιακές κρεασιόν και μεταμοντέρνα πιατοποιία, να καταλαμβάνουν χώρους σε έντυπα και τηλεοπτικά μέσα.

Το φαγητό δεν είναι απλώς μια διαδικασία πρόσληψης «χρήσιμων» υλών, είναι μια θεμελιακή απόλαυση της ζωής. Όμως, εκτός από τις επιταγές της γεύσης, υπάρχουν και οι επιταγές της υγείας, της αισθητικής, της καλής αφομοίωσης. Γι’ αυτό, όταν ακούμε να προτείνονται live συνταγές όπου συμμετέχουν τηγάνια, ανακατεύονται πρωτεΐνες και χρησιμοποιούνται πάμπολλα και αμφίβολης συμβατότητας υλικά, είμαστε βέβαιοι ότι η υγιεινή δεν λαμβάνεται υπόψη. Στην προκειμένη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με μια «μονοκαλλιέργεια» της γευστικής αίσθησης, με μια παραγνώριση του «χρονικού βάθους» των συνεπειών των τροφίμων, μια επιστροφή στον πρωτογονισμό, όπου το άμεσο αίσθημα από την πρόσληψη της τροφής ήταν και το μοναδικό κριτήριο επιλογής του φαγητού.

Ιπποκράτης: Η τροφή είναι το φάρμακό σου

Η διατροφή, η οποία ενσωματώνει γνώσεις για τη σχέση των τροφίμων με το ανθρώπινο σώμα, της οποίας η επίδραση εξατομικεύεται με βάση το ιπποκράτειο σκεπτικό «η τροφή είναι το φάρμακό σου», απηχεί το βάθος των γνώσεων κάθε συγκεκριμένης εποχής. Αλλά και το «περιβάλλον» της διατροφικής λειτουργίας είναι δηλωτικό της παρουσίας ή της απουσίας πολιτισμού: η τροφή που προσλαμβάνεται μοναχικά και αγχωτικά στο μεσοδιάστημα δύο εργασιακών περιόδων, η γρήγορη τροφή των ταχυφαγείων με τις αντιαισθητικές σάλτσες που θυμίζουν εκκρίσεις του παχέος εντέρου, όλα αυτά μιλάνε για τον υπαρκτό πολιτισμό πολύ περισσότερο από διάφορα τεχνουργήματα και κατασκευές.

Ο Κυριάκος Σιμόπουλος αναφερόταν στα τσιμπούσια που παρέθεταν σε ξένους επισκέπτες κάποιοι Οθωμανοί του ελλαδικού χώρου, όπου το ρέψιμο (!) στο τέλος του γεύματος ήταν υποχρεωτικό (!) ως ένδειξη φιλοφροσύνης προς τον οικοδεσπότη… Στη σημερινή εποχή η αποστασιοποίηση των ανθρώπινων εκκρίσεων από τον χώρο του φαγητού αποτελεί ένδειξη πολιτισμού, όμως η ζωή έχει αποδείξει ότι τίποτα δεν είναι τελεσίδικο.

Αντιιμπεριαλισμός με βάση το διατροφικό πρόβλημα

Κάποτε ακόμη υπήρχε μια έντονη κριτική της κρεοφαγικής κουλτούρας του πρώτου κόσμου, η οποία βασιζόταν στο ότι μεγάλες ποσότητες φυτικών ζωοτροφών εξάγονταν «από το πιάτο» των τριτοκοσμικών χωρών και μετασχηματίζονταν σε κρέας για τα τσιμπούσια των δυτικών καλοζωιστών – έστω και αν αυτό στοίχιζε στους τελευταίους αυξημένα επίπεδα χοληστερίνης.

Τι έγινε όλη αυτή η πολεμική των δεκαετιών του 1980 και του 1990, που εκφραζόταν με το σύνθημα «το κρέας μας – ο λοιμός τους», κατά πώς έλεγε ο Ρενέ Ντυμόν; Αξίζει να αναφερθεί εδώ ότι ένα σύνολο αφρικανικών χωρών, στις οποίες οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις έπαιζαν σημαντικό ρόλο για την προμήθεια της εγχώριας αγοράς με προϊόντα, όταν ζήτησαν ένα 0,3% του προϋπολογισμού της Ε.Ε. – ψίχουλα δηλαδή –, είδαν την πρότασή τους να απορρίπτεται, με κύρια ευθύνη των Μπερλουσκόνι και Σαρκοζί!

Διατροφικά σκάνδαλα

Τα διατροφικά σκάνδαλα είναι προϊόντα της αγοράς και του ανταγωνισμού, όπου συχνά το «χειροτερότερο» ανταγωνίζεται επιτυχώς το «χειρότερο». Όπου η φτήνια δεν τρώει μόνο τον παρά, αλλά πολλάκις και την ποιότητα των προϊόντων. Τα σκάνδαλα που σχετίζονται με τη διατροφή είναι διαχρονικά:

● Σύμφωνα με τον Λάιονελ Κάσον, τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. η νοθεία της μπύρας με νερό από ασυνείδητους πωλητές είχε πάρει τέτοιες διαστάσεις, ώστε ο «Κώδικας του Χαμουραμπί», αυτοκράτορα της Βαβυλωνίας, επέβαλε την ποινή του πνιγμού!

● Τον 2ο αιώνα μ.Χ. ο περίφημος ιατρός Γαληνός δήλωνε ότι γνώριζε πολλούς χασάπηδες και εστιάτορες που πουλάγανε, αντί χοιρινού, ανθρώπινο κρέας, δεδομένου ότι το δεύτερο είχε γευστική ομοιότητα με το πρώτο!

● Στο Μαρόκο της δεκαετίας του 1980 μια μεγάλη νοθεία του ελαιολάδου κόστισε στην κοινωνία 50 θανάτους και εξήγειρε τόσο την κοινή γνώμη ώστε να οδηγήσει στην αγχόνη αρκετούς λαδέμπορους.

● Στην Ευρώπη της δεκαετίας του 1990 το σκάνδαλο των τρελών αγελάδων ήταν πρωτίστως ένα σκάνδαλο νοθείας φυτικών ζωοτροφών με κρεατάλευρα, πράγμα που μετέτρεπε τα μηρυκαστικά χορτοφάγα ζώα σε σαρκοβόρα και που κατέληγε να θίγει τη δημόσια υγεία.

● Στο Βέλγιο του 2000 κάποιοι συλλέκτες αποβλήτων ορυκτελαίων (!) είχαν τη φαεινή ιδέα μιας δολοφονικής «ανακύκλωσης», δεδομένου ότι ανέθεσαν στους μηχανισμούς αφομοίωσης των πουλερικών την επεξεργασία των επικίνδυνων διοξινών που αναπτύσσονταν στα καμένα λάδια. Τελικά οι διοξίνες ή τα κοτόπουλα δεν έπαθαν τίποτε, όμως δεν συνέβη το ίδιο με τους καταναλωτές…

Ο διατροφικός τομέας καταλαμβάνει σημαντικό μέρος του ΑΕΠ, ακόμη και σε προχωρημένες κοινωνίες των υπηρεσιών. Συχνά το ταξίδι στον κόσμο των παραδοσιακών, των εξωτικών, των αρχαιοελληνικών (!), των πικάντικων γεύσεων παραγνωρίζει τους κανόνες της υγιεινής, καθώς χρησιμοποιεί κατά κόρον τα τηγάνια. Οπότε και ο καταναλωτής αισθάνεται ως βαλλόμενος πανταχόθεν – από τη νοθεία, από την εισοδηματική ανεπάρκεια και από τη διατροφή που του προτείνεται μέσω του «τηγανίζειν».

Έγραφε ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης για την κρίση των τρελών αγελάδων: «Δεν ήταν απλώς το καμπανάκι της νέας εποχής, της γενικευμένης ανασφάλειας που γεννάει το κοινωνικοοικονομικό και γεωγραφικό διαζύγιο ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση… Ήταν η αφορμή να σκεφθούμε ξανά, πέρα από την αποκάλυψη και την καταγγελία, τους τρόπους αντίδρασης που διαθέτουμε ως πολίτες…».

Τα ηλιέλαια που υπεισέρχονται στις μαγιονέζες, στις κονσέρβες ψαρικών, στις σαλάτες σε κεσεδάκι ή σωληνάριο, στα τσιπς και στα τηγανιζόμενα αρτοσκευάσματα, συνθέτουν μια κατάσταση μάλλον δυσάρεστη: Κατάσταση που αφήνει την ποιότητα ζωής «μετεξεταστέα», που αμφισβητεί τη βιομηχανία διατροφής και τους διαφημιστικούς της ισχυρισμούς, που επιβεβαιώνει την ανεπάρκεια αλλά και την αναγκαιότητα των δημόσιων ελεγκτικών μηχανισμών. Είναι μια κατάσταση που χαστουκίζει ευθέως τους νεοφιλελεύθερους Νεάντερταλ και τις κουτοπόνηρες εμμονές τους στις αυτοδιορθωτικές διαδικασίες…

Στην Ελλάδα

Τα «παιδιά μιας κάποιας ηλικίας» θυμούνται τις μεταπολεμικές αναφορές στο «λιτοδίαιτον του Έλληνος», που υποδήλωνε τη φύση του Έλληνα ως ελλιποβαρούς και ολιγοφάγου όντος… Μεταγενέστερα, μια άλλη, μάλλον ψυχαναλυτική έκφραση, το λεγόμενο «κατοχικό σύνδρομο», επεδίωκε να εξηγήσει τη βουλιμική πρόσληψη τροφής ως αποτέλεσμα υποσυνείδητης φοβίας για νέα ξενική κατοχή…

Κάποτε το παιδί που πέταγε ένα κομμάτι ψωμί στον δρόμο κινδύνευε «να τις αρπάξει» από τον πρώτο παρατυχόντα ενήλικο υπό την επιδοκιμαστική συναίνεση όλων των ενηλίκων. Κάποτε ο Τζίμης ο Τίγρης – αυτοσχέδιος αθλητής των δεκαετιών του 1950 και του 1960 με επιδόσεις σε αυτοσχέδια αθλήματα, όπως το σπάσιμο τσιμεντόλιθων με το κεφάλι (!) – έβαζε τον «ιμπρεσάριό» του να περιφέρει στο τέλος της παράστασης έναν δίσκο «για τη φασολάδα του αθλητή»! Κάποτε στην Ελλάδα, το «ψωμί» ήταν μπροστά από την «παιδεία» και την «ελευθερία», σε αντίθεση με τη Γαλλία, όπου οι δημοκράτες μιλούσαν πρώτα για το «μπιφτέκι του λαού»…

Τα χρόνια όμως πέρασαν. Η μετα-κατοχική αξία της υποχρεωτικής «ολικής κατανάλωσης» της τροφής, χωρίς εγκατάλειψη στην άκρη του πιάτου ή απόρριψη στα σκουπίδια, άρχισε να αποδυναμώνεται… Η επακόλουθη καταναλωτική κοινωνία – ή κοινωνία της άκριτης κατανάλωσης – έφερε νέες βουλιμικές πρακτικές. Η δικαιολογία των «κατοχικών στερητικών συνδρόμων» άρχισε να ακούγεται λιγότερο, ενώ η χοληστερίνη μπήκε στο «πρώτο τραπέζι» της νεοελληνικής πίστας προβλημάτων.

Στο πλαίσιο μιας πρόχειρης περιοδολόγησης των γαστριμαργικών τάσεων, θα λέγαμε: Μετά τη φάση της στέρησης, ήλθε η φάση του καταναλωτισμού. Και μετά ακολούθησε η «μετα-καταναλωτική» φάση, δηλαδή αυτή που ανήκε στον εδεσματολογικό εκλεκτισμό, στην αναζήτηση συνταγών και γενικά στην ανάπτυξη ενός «συνταγο-λογιωτατισμού». Με λενινιστικούς όρους, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την τρέχουσα νεοελληνική κατάσταση: «Ο μαμαλακισμός είναι το ανώτατο στάδιο του μπονβιβερισμού» (=καλοζωίας)…

Σε αντίθεση με τους μεγαλομεσαίους, που είχαν παράδοση εδεσματολογικής παιδείας, οι μικρομεσαίοι μπήκαν στο γήπεδο του εδεσματολογικού μπονβιβερισμού κυρίως διαμέσου των τηλεοπτικών προγραμμάτων, που εντρυφούσαν σε νέες ή παραδοσιακές γαστριμαργικές συνθέσεις. Ο νέος μπονβιβερισμός έριξε πρωτίστως «μαύρη πέτρα» στην παραδοσιακή απλότητα της τροφής, συνδυάζοντας πολλαπλές γεύσεις, σάλτσες, πρωτεΐνες, αδιαφορώντας γενικά για την υγιεινή των γαστριμαργικών συνθέσεων και δίνοντας μόνο σημασία στο μέγεθος των προσλαμβανόμενων θερμίδων.

Στην Ελλάδα επιχείρησαν κάποτε να αντικαταστήσουν το ελαιόλαδο με τα διάφορα σπορέλαια ή το κρασί με την μπύρα και το τζιν τόνικ! Απέτυχαν και στα δύο εγχειρήματα, κυρίως λόγω της αντίστασης του νοήμονος και ακομπλεξάριστου κοινού. Σήμερα αυτό το ίδιο περίπου κοινό αντιστέκεται στον συρμό της απλοϊκής και γευσικεντρικής «καλοφαγίας», αξιώνοντας τον έλεγχο της αγοράς και την πραγματική ενημέρωση.

Κάποτε στην Ελλάδα εμφανίστηκε το κίνημα slow food – «αργή τροφή» δηλαδή – ως αντίβαρο στην ταχυφαγία και προχειροφαγία της εποχής: Ήταν ο αξέχαστος Γιάννης Καλαϊτζής με τη «Γαλέρα», που επιχειρούσε να μας οργανώσει στην αργή τροφή χρησιμοποιώντας τις «Γιάντες», ένα «σικ» εστιατόριο των Εξαρχείων. Στην Ιταλία πάντως το κίνημα αντι-slowfood ήταν υπαρκτό από το 1986.

Σκουπιδοποίηση άνευ τύψεων

Το νέο στυλ διατροφής χαρακτηρίστηκε από την άνευ τύψεων απόρριψη τροφίμων στα σκουπίδια. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Βρετανία, μια έκθεση της κυβερνητικής οργάνωσης WRAP, μόνο για το 2007 βεβαίωνε ότι οι Βρετανοί απορρίπτουν το 1/3 των αγοραζόμενων τροφίμων στα σκουπίδια. Στην Ελλάδα το WWF συνεργαζόταν πρόσφατα με σειρά ξενοδοχείων για τον περιορισμό της σπατάλης. Εξάλλου η καλπάζουσα κρεοφαγία, παρά τις «παράπλευρες απώλειες» εις βάρος της υγείας, παρέκαμπτε κάποιους παλιούς ηθικούς ενδοιασμούς έναντι του Τρίτου Κόσμου, όπου ο λιμός των τριτοκοσμικών συνδυαζόταν με τα τρικούβερτα τσιμπούσια ή άλλως «ξεσκίσματα» του πρώτου κόσμου…

Το διαζύγιο διατροφής και υγείας προχώρησε όχι τόσο από μαζοχισμό, αλλά από το γεγονός ότι η υγεία μπορούσε να υπηρετηθεί με τα φάρμακα, τα τονωτικά σκευάσματα, τις ειδικές δίαιτες βραχείας διαρκείας ή τις ειδικές επεμβάσεις και αγωγές.

Τσικνίσου και μη ερεύνα…

Στις εποχές της μνημονιακής λιτότητας η Τσικνοπέμπτη έχει κάτι από τον εορτασμό των γενεθλίων ορισμένων υπερηλίκων, οι οποίοι δίνουν στα γενέθλιά τους όλο και μικρότερη σημασία, θέλοντας να ξεχάσουν…

Οι Τσικνοπέμπτες όμως δεν χάνουν την αίγλη τους λόγω υποκειμενικών αλλαγών. Αντίθετα μεγάλο κομμάτι του ελληνικού λαού λόγω πείνας πλησιάζει στο σενάριο ενός παλιού ελληνικού έργου που διαδραματίζεται επί γερμανικής κατοχής με πρωταγωνιστή τον Βέγγο. Ο οποίος, πεινάλας ων, παρακαλεί κάποιον ταβερνιάρη να του επιτρέψει να πλευρίσει μια κατσαρόλα που εκπέμπει τις ηδονικές οσμές βραζόμενου κουνελιού και εκεί, «εν φαντασία και άρτω» – κατά πώς θα έλεγε ο Καβάφης – να ζήσει την ψευδαίσθηση της κρεοφαγίας μασουλώντας ψωμί…

Έχω υπόψη μου την μπλούζα κάποιου Ελληναρά σε Μουσείο που διακήρυσσε σε απλά ελληνικά «When you were discovering the meat we already had cholesterol» – «όταν εσείς (οι Δυτικοί, οι μη Έλληνες) ανακαλύπτατε το κρέας, εμείς ήδη είχαμε χοληστερίνη»… Και αναρωτιέμαι τι απέγινε ο συγκεκριμένος κύριος: παραμένει κρεοφάγος, χοληστερινούχος και Έλλην ή έχει προσανατολιστεί στη μεσογειακή δίαιτα;

«O tempora, o mores!» γνωμάτευε ο Κικέρων, βλέποντας τις αλλαγές των ηθών. «Ο tempora, o brizoles» θα ανακράζαμε εμείς σήμερα, σε περίοδο μεγάλης απήχησης της μπριζόλας. Σε αυτά τα ήθη εντάσσεται και το ελληνοκεντρικό αυτιστικό ήθος ορισμένων, που διαδηλώνει μια κατά φαντασίαν υπεροχή έναντι πάντων και πασών. Που συνιστά προστάδιο φασιστικοποίησης, χωρίς συνήθως να συλλαμβάνεται από τα ιδεολογικά ραντάρ του ρηχού αντιφασισμού…

Εδώ αφήνουμε στην άκρη τους φανατικούς υγιεινιστές, που θα μπορούσαν απλώς να ανεχθούν την Τσικνοπέμπτη ως ανάλογη της Ημέρας Γυναικοκρατίας στη βόρεια Ελλάδα εν μέσω της ανδροκρατίας 364 ημερών: Οι υπόλοιποι θα μπορούσαν να σκεφθούν τη μετάπτωση της χώρας από τη μεταπολεμική κυριαρχία της φασολάδας, από τα κεφτεδάκια των γιαγιάδων σε τάπερ στον καταναλωτισμό με τους εξοχικούς ταβερνοχώρους…

Η Ελλάδα, χώρα με 60 εκατομμύρια στρέμματα βοσκοτόπων, θα μπορούσε να είναι εξαγωγική, όμως τα «κατάφερε» την περίοδο 2009-2015, οπότε η παραγωγή ήταν συνεχώς πτωτική, ενώ το 2020 η παραγωγή συρρικνώθηκε περαιτέρω παρουσιάζοντας μείωση της τάξεως του 3%.

Δυο τινά έπρεπε να γίνουν: Ή ανασυγκρότηση της ελληνικής κτηνοτροφίας ή συνειδητή και μεγάλης κλίμακας στροφή στη μεσογειακή διατροφή. Δεν έγινε τίποτε από τα δύο. Και φτάσαμε εδώ που φτάσαμε, με έναν κόσμο να νοσταλγεί και να φαντασιώνει ενδόμυχα 1, 2, 3… πολλές Τσικνοπέμπτες. Όπως έλεγαν κάποτε, 1, 2, 3… πολλά Βιετνάμ!

Στην Ιταλία

Στην Ιταλία η πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι έχει ανοίξει μια βεντέτα με τις Βρυξέλλες που αφορά την κατανάλωση διαφόρων προϊόντων – μεταξύ αυτών και του κρέατος. Τώρα τελευταία η μεσογειακή διατροφή αμφισβητείται. «Οι Ιταλοί δεν εφάρμοσαν ποτέ τη μεσογειακή διατροφή» δήλωσε ο Αλμπέρτο Γκράντι, συγγραφέας του βιβλίου «Το ιταλικό φαγητό δεν υπάρχει» και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πάρμας.

Το 2023 οι ιταλικές εξαγωγές ξεπέρασαν τα 70 δισεκατομμύρια ευρώ. Να το πούμε κατόρθωμα; Γιατί όχι; Είναι μια νίκη όπως στο ποδόσφαιρο, που προκαλεί την κατάθλιψη των άλλων…

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

ΠΗΓΕΣ

– Βαντάνα Σίβα, «Η αρπαγή της σοδειάς», εκδόσεις Εξάρχεια, Αθήνα 1999

– Λεωνίδας Λουλούδης, Βασιλική Γεωργιάδου, Γιάννης Σταυρακάκης, «Φύση, κοινωνία, επιστήμη στην εποχή των τρελών αγελάδων», εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1999

– Lionel Casson, «Το ταξίδι στον Αρχαίο Κόσμο», Πολιτιστικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας