Βιβλίο: Ατομική και συλλογική μοναξιά

06:11 2/6/2024 - Πηγή: Το Ποντικι

Χουάν Κάρλος Ονέτι

Το πηγάδι

Μετάφραση: Λευτέρης Μακεδόνας

Εκδόσεις: Μάγμα

Σελ.: 96

Ένας από τους πρωτοπόρους της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, προάγγελος του περίφημου λογοτεχνικού boom και μέγας «δάσκαλος» που επηρέασε παράλληλες και επόμενες γενιές τιτάνων – γραφιάδων (Χούλιο Κορτάσαρ, Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, Χουάν Ρούλφο, Μάριο Βάργκας Λιόσα, Κάρλος Φουέντες, Ερνέστο Σάμπατο), τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο του έργου τους όσον αφορά στο αέναο παιχνίδι μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, μεταξύ χώρου και χρόνου. Η γραφή του θα μπορούσε

να χαρακτηριστεί εμμονική, προσκολλημένη σε έναν ιδιόμορφο λογοτεχνικό υπαρξισμό, στον πυρήνα του οποίου βρίσκεται ο άνθρωπος και τα πάθη του: χθες, σήμερα, πάντα.

Και μια φράση του, εν είδει ομιλίας κατά τη βράβευσή του το 1962 με το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας της χώρας του: «εγώ δεν μιλάω, γράφω», έμελλε να μείνει στην ιστορία της λογοτεχνίας. 

Ο κορυφαίος Ουρουγουανός Χουάν Κάρλος Ονέτι – με τα προηγούμενα έργα του να έχουν κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Καστανιώτη, το 1993, «Το ναυπηγείο» και το 2000, «Η σύντομη ζωή», αμφότερα σε μετάφραση της Αγγελικής Αλεξοπούλου – «ζωντανεύει» ξανά από τις εκδόσεις Μάγμα, που πολύ πρόσφατα εξέδωσαν «Το πηγάδι», αυτό το μικρής έκτασης, πυκνογραμμένο, φιλοσοφικών διαστάσεων και τεράστιας σημαντικότητας έργο, το πρώτο έργο του σπουδαίου Ουρουγουανού συγγραφέα που είδε το εκδοτικό φως το 1939. Ως βιβλίο, αρχικά, δεν έτυχε της αποδοχής που του άρμοζε, καθώς σε αυτό ίσως συνέβαλαν η ιδιόρρυθμη προσωπικότητα του Ονέτι και το λογοτεχνικό του σύμπαν, το τόσο γεμάτο σκοτάδι, εμμονές, απαισιοδοξία, μηδενισμό, αίσθηση χλευασμού για τα πάντα και τους πάντες, αλλά αργότερα αυτή η πρώτη του νουβέλα τον καθιέρωσε και έθεσε γερές βάσεις για το μετέπειτα χτίσιμο του λογοτεχνικού του κόσμου.

Οι εκδόσεις Μάγμα επαναφέρουν στα εκδοτικά πράγματα τον Ονέτι και θυμίζουν στο αναγνωστικό κοινό που τον γνώρισε από τα προηγούμενα έργα του – συστήνοντάς τον, παράλληλα, σε ένα καινούργιο και νεότερο ηλικιακά κοινό – το μέγεθος αυτού του βραβευμένου τεχνίτη του πεζού λόγου (το 1980 απέσπασε την υψηλότερη διάκριση της ισπανόφωνης λογοτεχνίας, το βραβείο Cervantes) με την απαράμιλλη λογοτεχνικότητα στη γραφή. Πρώτο έργο του Ονέτι, λοιπόν, το «Πηγάδι» είναι ένα κείμενο υψηλής θερμοκρασίας από την αρχή ώς το τέλος, ένα κείμενο εξομολογητικού ύφους, αρκετά τολμηρό στην εξομολογητική πρωτοπρόσωπη αφήγησή του, με στοιχεία υπαρξισμού και υπερρεαλισμού, το οποίο εκδόθηκε πριν καν κυκλοφορήσει ένα άλλο μνημειώδες υπαρξιακό κείμενο, «Ο ξένος» του Αλμπέρ Καμύ.

Ήρωας – αφηγητής στο «Πηγάδι» είναι ο Ελάδιο Λινασέρο, ένας σαραντάχρονος άντρας, κλεισμένος σε ένα μικρό διαμέρισμα, βυθισμένος στο προσωπικό του πηγάδι, ο οποίος, απομονωμένος, μακριά απ’ τους ανθρώπους, παρατηρεί τον κόσμο γύρω του, δέσμιος της υπαρξιακής του απόγνωσης και της υπαρξιακής επισφαλούς ισορροπίας του μεταξύ της λογικής και του παραλόγου. Άλλοτε επιδέξιος κι άλλοτε – κυρίως – αδέξιος κολυμβητής στα μαύρα νερά της βαθιάς μεταφυσικής του θλίψης.

Έργο γραμμένο πριν από περίπου 85 χρόνια κι όμως τόσο σύγχρονο όσο σύγχρονος και ο Ελάδιο Λινασέρο, ένας ελεύθερος – φυλακισμένος της μεγαλούπολης όπου ζει και του εξωτερικού του περιβάλλοντος. Κυνικός και οικτρά απογοητευμένος από τον κόσμο όπως είναι, που δεν είναι αυτός που ο Λινασέρο ονειρευόταν. Μισεί τους ανθρώπους, μισεί και λατρεύει το γυναικείο φύλο, μισεί τον συγκάτοικό του Λάσαρο, την ιδεολογία του και την αφέλειά του. Αν κάτι πονάει βαθιά τον Λινασέρο, είναι ότι δεν βρήκε ποτέ ένα ίχνος ανθρώπινης κατανόησης. Κι έτσι, απομονωμένος, χλευάζει καθετί ανθρώπινο, το εποπτεύει από απόσταση, από τη σχισμή του ιδιωτικού του πηγαδιού, μια και «δεν υπάρχει κανείς που να έχει καθαρή ψυχή, κανένας μπροστά στον οποίο να μπορείς να ξεγυμνωθείς χωρίς να ντραπείς».

Σιχαίνεται τους ανθρώπους, τη ζωή, τα προσχήματα, το αλισβερίσι, το παραμύθι. Τα θεωρεί όλα ανούσια, ψεύτικα, μάταια, στημένα. Δεν πιστεύει σε τίποτα, δεν ελπίζει σε τίποτα. Ποτέ του δεν κατάφερε να πιστέψει σε κάτι ή σε κάποιον ιδεολογικά, συναισθηματικά, ανθρώπινα. Θαυμάζει όμως την ποίηση και το καταφύγιό της και τον δρόμο της που οδηγεί προς την αλήθεια, την καθαρότητα και το μυστήριο του κόσμου. Και είναι ο Κόρδες, ένας ποιητής, και η Εστέρ, μια πόρνη, τα δύο πρόσωπα που ο Λινασέρο επιλέγει για να εκμυστηρευτεί τις ιδέες του, τις σκέψεις του, τα εμμονικά του όνειρα. Για να βιώσει ξανά την απογοήτευση, για να επιστρέψει στον σκοτεινό του τσιμεντένιο μικρόκοσμο, να αρχίσει εκ νέου να εφευρίσκει ιστορίες που συνδυάζουν τη μίζερη, βρόμικη και καταθλιπτική του πραγματικότητα με τις φανταστικές του περιπέτειες που μεταφέρουν τον ίδιο τον Λινασέρο (αλλά και τον αναγνώστη) από τον έναν κόσμο στον άλλο, σε μια αφήγηση όπου τα όνειρα και η φαντασία είναι τα απελευθερωτικά στοιχεία της θλιβερής ζωής του.

Γράφει, αφηγείται, καπνίζει, ονειρεύεται, φαντάζεται, σε μια μυθοπλασία μέσα στη μυθοπλασία, για τον άνθρωπο, τη βρομιά του κόσμου και τις πολυδιάστατες πτυχές του έρωτα, του «θαυμάσιου και παράλογου έρωτα» που δεν διστάζει να χτυπήσει την πόρτα σε όλων των ειδών τις ψυχές κι έπειτα τις ανυψώνει, τις θεριεύει, τις πετά με δύναμη στη γη, τις ματώνει, τις τσακίζει. Κι αν ο Λινασέρο έκανε απόπειρες να συναναστραφεί το ανθρώπινο είδος, πάντα κατέληγε να κάνει βουτιά στο σκοτεινό του πηγάδι, να είναι μόνος – αβάσταχτα μόνος –, να προβαίνει σε εξομολογήσεις, να νιώθει ότι η ζωή του είναι μικρά κλάσματα του χρόνου που περνάνε το ένα μετά το άλλο, ζωή σαν το νερό που κυλάει ορμητικά, ζωή σαν ζωή που τρέχει σε ξέφρενη πορεία. Στο τέλος κατέληγε, ερήμην του, ένας ποιητής που βαδίζει πάνω στα χνάρια λέξεων, στεναγμών, πνοών, λυγμών και κινούνταν υπό τον ήχο του χτύπου των φλεβών του που συντονίζεται με τον ήχο της νύχτας, της σιωπής, του καπνού των τσιγάρων, της νύχτας που τον τυλίγει και τον ανυψώνει και τον σέρνει στα κύματά της, στο μηδέν και στο άπειρο, στα χέρια της που τον παρασέρνουν στα τρεμοφεγγίσματα πριν από την είσοδο στο κενό και στην εκμηδένιση.

Ένα αριστουργηματικό κείμενο, ένας ολιγοσέλιδος πολύτιμος θησαυρός ιδεολογικοκοινωνικοπολιτικού σκεπτικισμού, μια σπουδαία μελέτη για την ανθρώπινη φύση, για την ατομική και συλλογική μοναξιά σε κοινωνίες που καταρρέουν ελλείψει πίστης, ιδεολογιών, καρδιάς, ενσυναίσθησης, δομών, πολιτικής σταθερότητας.

Ένα έργο – σταθμός στη λατινοαμερικάνικη πεζογραφία από τον μέγα αιρετικό Χουάν Κάρλος Ονέτι, σε αξιοθαύμαστη μετάφραση και διαφωτιστικό επίμετρο του Λευτέρη Μακεδόνα.

Διαβάστε επίσης:
Αφιέρωμα: Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης και της Ευρώπης – Τα χρόνια του χάους, 2012-2015

Αφιέρωμα: Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης και της Ευρώπης – Η διακυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου (2009-201)

Αφιέρωμα: Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης και της Ευρώπης – Η διακυβέρνηση του Κώστα Καραμανλή