Οι τρεις Ρωσίες και ο πόλεμος στην Ουκρανία

23:23 11/1/2025 - Πηγή: Τα Νεα

Το βιβλίο του Ιωάννη Κωτούλα αποτελεί την πρώτη λεπτομερειακή μονογραφία για τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ερχεται στην κατάλληλη συγκυρία, δεδομένου ότι ο πόλεμος παίρνει από τα τέλη του 2024 μια νέα τροπή με την προοπτική ανακωχής στον ορίζοντα. Η λέξη «ανακωχή» δεν είναι τυχαία. Οπως έχω υποστηρίξει, βαδίζουμε σε μια «παγωμένη διαμάχη» τύπου Κύπρου, με ρωσικά «Κατεχόμενα»,

μια ενδιάμεση buffer zone και μια δυτική Ουκρανία που ίσως ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ), αλλά όχι στο ΝΑΤΟ. Επειδή ούτε η Ρωσία ούτε η Ουκρανία έχουν κηρύξει τον πόλεμο η μία στην άλλη, βαδίζουμε σε μια διακοπή των εχθροπραξιών, μάλλον χωρίς συνθήκη.

Το ογκώδες πόνημα που φέρει την υπογραφή των εκδόσεων Παπαζήση, οι οποίες θεραπεύουν εδώ και δεκαετίες το επιστημονικό βιβλίο, μας δείχνει γιατί η Ουκρανία και ειδικά οι ανατολικές ουκρανικές επαρχίες και όσες συνορεύουν με τον Εύξεινο Πόντο είναι ζωτικές για τον αυτοπροσδιορισμό της Ρωσίας ως ευρασιατικής δύναμης που έχει ευρωπαϊκό κέντρο βάρους – πολιτικό, στρατιωτικό, οικονομικό, πολιτισμικό. Η ιστορική παιδεία του συγγραφέα τον ωθεί να φωτίσει τις βαθύτερες ιστορικές δυναμικές πίσω από αυτή την αυτοσυνειδησία. Ξεφεύγει από τη συνήθη στα καθ’ ημάς αφήγηση του εκχριστιανισμού των Ρως από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία τον 10ο αιώνα, όπου σταματούν συνήθως τα σχολικά βιβλία μέχρι να ξαναπιάσουν το νήμα στην εποχή του Μεγάλου Πέτρου και της Μεγάλης Αικατερίνης σαν να μη συνέβη τίποτε στα 700 σχεδόν χρόνια που μεσολάβησαν. Συνέβησαν, όμως, πολλά, με κορυφαία την επιδρομή των Μογγόλων τον 13ο αιώνα που άφησε βαθιά σημάδια στη λεγόμενη «ρωσική ψυχή». Κυρίως την ανάγκη να προστατεύεται η χώρα από μελλοντικές επιδρομές με buffer zones. Το είδαμε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο έλεγχος της Πολωνίας και της Ρουμανίας προβλήθηκε ως απαραίτητος από τον Στάλιν προς τον Ρούζβελτ για να προστατευθεί η ΕΣΣΔ από μελλοντική νέα εισβολή των Γερμανών. Η ρωσική ιδιοσυγκρασία ενσωμάτωσε, επίσης, πολλά στοιχεία της εισβολής των ιππέων-Μογγόλων «που έφταναν όπου έφτανε το άλογό τους». Ετσι δημιουργήθηκε το κράμα βυζαντινού μεσσιανισμού, συγκεντρωτικής διοίκησης και επεκτατισμού που βλέπουμε στη Ρωσία μέχρι σήμερα.

Πρόκειται για έναν χαρακτήρα αποσπασματικά γνωστό στη Δύση, όπου επικρατεί ένας αυτάρεσκος οριενταλισμός για όλα τα φαινόμενα, με συνέπεια σοβαρές αστοχίες κατανόησης διαφόρων περιοχών (π.χ. Μέσης Ανατολής, Κίνας κ.λπ.). Η «κουλτούρα της αυτοθυσίας» που συνέχει τους Ρώσους δεν είναι, για παράδειγμα, κατανοητή στη δυτική στρατηγική που αγανακτεί με τις ανθρώπινες ασπίδες, οι οποίες χαρακτηρίζουν διαχρονικά τη ρωσική πολεμική αντίληψη. Το βιβλίο του Ιωάννη Κωτούλα βοηθά να κατανοήσουμε τη στρατηγική της Ρωσίας στον πόλεμο της Ουκρανίας. Ή, όπως γράφει: στον πόλεμο «κατά της Ουκρανίας». Το στοιχείο αυτό υπογραμμίζει την απρόκλητη ρωσική εισβολή, την οποία η Μόσχα αρνείται επικαλούμενη αυτοάμυνα λόγω της «περικύκλωσης» από το ΝΑΤΟ με αιχμή του δόρατος την Ουκρανία. Επίσης, ο τίτλος τονίζει το γεγονός ότι η Ρωσία θεωρεί πως διεξάγει έναν εσωτερικό πόλεμο και όχι σύρραξη μεταξύ δύο ανεξάρτητων κρατών. Ο συγγραφέας κάνει λόγο για τις τρεις «Ρωσίες» που συναποτελούν το ρωσικό κράτος και η Ουκρανία είναι μέρος της. Οι πόλεμοι κατά της Ουκρανίας (2014, 2022-) αλλά και κατά της Γεωργίας (2008) αποτελούν κρίκους της ίδιας αλυσίδας για την αποκατάσταση της ενότητας, όπως επαναλάμβανε σε διαγγέλματα ο Βλαντίμιρ Πούτιν, μεταξύ Ρώσων και συμπατριωτών.

Αυτή η αντίληψη δεν αναγνωρίζει την εθνογένεση που έχει συντελεστεί στην Ουκρανία, ούτε το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού που η ίδια η Ρωσία της είχε αναγνωρίσει στο παρελθόν όπως και σε άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Η ιστορική συμπόρευση Ρώσων και συμπατριωτών αποτελεί κοινή ρωσική αντίληψη, γι’ αυτό και δεν απέδωσε η αρχική προσπάθεια της Δύσης να ταυτίσει τον πόλεμο με τον Πούτιν (Putin’s war). Αλλωστε, η μη κήρυξη πολέμου αφήνει περιθώρια για μη γενική επιστράτευση, γεγονός που αμβλύνει τις αντιρρήσεις πολλών Ρώσων εναντίον της συμμετοχής τους. Ο πόλεμος δημιουργεί για την ώρα ένα αρραγές μέτωπο γύρω από τον Πούτιν.

Η δημοφιλία του Ρώσου προέδρου αυξήθηκε λόγω του «πυρηνικού εκβιασμού» που έκανε σχεδόν από την αρχή του πολέμου. Η εκτόξευση του πυραύλου μέσου βεληνεκούς Oreshnik στα τέλη Νοεμβρίου 2024 σε απάντηση της χρήσης από την Ουκρανία αμερικανικών πυραύλων μέσα στο ρωσικό έδαφος δείχνει ότι η Μόσχα διαθέτει αξιόλογη πυρηνική δυνατότητα και πειστικότητα (reliability) να τη χρησιμοποιήσει. Η εκτόξευση γέννησε αμέσως πολιτικές εξελίξεις με τη Δύση και την Ουκρανία να συζητούν τερματισμό των εχθροπραξιών μετά από 1.000 ημέρες πολέμου.

Από την άλλη πλευρά, ο πόλεμος ποντάρει στη φθορά και της Ρωσίας. Η Ρωσία δεν περίμενε τη συνεκτική απάντηση της Δύσης και του ΝΑΤΟ στην Ουκρανία. Είχε παραπλανηθεί από τη στενή συνεργασία στο φυσικό αέριο με τη Γερμανία που είχε συμπαρασύρει ολόκληρη την ΕΕ, ενώ συνέχισε να αναμένει ένα modus vivendi με το Βερολίνο παρά τον βομβαρδισμό των αγωγών Nordstream I και II. Δεν περίμενε ούτε την οικονομική αντοχή ή ανοχή της Ευρώπης. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει γονατίσει την ΕΕ, πρωτίστως δε τη Γερμανία, όχι μόνο λόγω των πρωτοφανών οικονομικών κυρώσεων αλλά και λόγω της συστηματικής εκροής εθνικού πλούτου για τη στήριξη της Ουκρανίας μέσω ΝΑΤΟ. Ολοένα περισσότερες χώρες-μέλη πληρούν για πρώτη φορά τον κανόνα του 2% του ΑΕΠ για αμυντικές δαπάνες, ποσοστό που βαίνει αυξανόμενο. Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην Προεδρία των ΗΠΑ αναμένεται να κάνει ακόμα πιεστικότερη την ανάγκη για χρηματοδότηση της ευρωπαϊκής άμυνας από τους Ευρωπαίους και μετά τη λήξη του πολέμου στην Ουκρανία. Θεωρείται δε βέβαιο ότι θα αναβαθμιστούν όμορες με τη Ρωσία χώρες της ΕΕ, όπως η Πολωνία, η Ρουμανία, οι Βαλτικές. Η πτυχή αυτή δεν αναλύεται επαρκώς στην ελληνική συζήτηση, η οποία συνήθως εξαντλείται στη συμμετρία μεταξύ ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία και τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, χωρίς να εξετάζονται και οι υπάρχουσες ασυμμετρίες…

Το βιβλίο του Ιωάννη Κωτούλα γονιμοποιεί τον προβληματισμό μας. Συγκεντρώνει πάνω από 1.000 υποσημειώσεις με εύγλωττα περιεχόμενα για την κατανομή της τεράστιας ύλης από την ιστορία και τη γεωπολιτική. Μένει να δούμε αν και πώς θα τελειώσει αυτός ο πόλεμος τώρα που περιπλέκεται η αντιπαράθεση στη Μέση Ανατολή, όπου έχει παραδοσιακά συμφέροντα η Ρωσία. Ισως η λύση του πολέμου να βρίσκεται σε εκείνο το περιφερειακό μέτωπο και όχι πια μόνο στην Ανατολική Ευρώπη.

Η Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου είναι καθηγήτρια Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς