19 χάικου του Μασαόκα Σίκι

04:16 6/7/2024 - Πηγή: Diastixo

μετάφραση: Ηλίας Κεφάλας

1
το κοφτό κλαδί
ευκολύνει την αυγή
στον φεγγίτη μου

2
στις ορτανσίες
η βροχή μαστιγώνει
τον παλιό τοίχο

3
φεγγαριού δροσιά
κι ανάκατα κοάζουν
βραχνά βατράχια

4
ανεμοσούρι
μας σπρώχνει με τα φύλλα
στον κλειστό δρόμο

5
στα κοινά λουτρά:
θυμούνται του Ουένο
τ’ άνθη κερασιών

6
παγερή νύχτα
κι αίφνης έσβησε το φως
δίπλα στο δώμα

7
σπίτι και βιβλία
κι έξω χειμώνας κι εγώ
ούτε να πλυθώ

8
έντομο θέρους
ξαφνικά πέφτει νεκρό
στο βιβλίο μου

9
πυγολαμπίδα
στου ναού την καμπάνα
ξεκουράζεται

10
στον παλιό κήπο
έχυσαν ζεστά νερά
στο φεγγαρόφως

11
πάν’ από ράγες
αγριόχηνες πετούν
στην αστροφεγγιά

12
μια λάμα δίπλα
προνοεί για τους κλέφτες
στην κρύα νύχτα

13
τζιτζικιού άσμα‒
κι εγώ ‒να‒ κουρασμένος
από το τρένο

14
στα μεσάνυχτα
πρωτοχρονιάς κανένα
φέρετρο χρόνου

15
σ’ όλα τα νησιά
‒εαρινή θάλασσα‒
άναψαν φώτα

16
μια καταιγίδα
μισής μέρας κι έσπασαν
τα πουρναράκια

17
κόβω το σκοινί
του δέματος και πέφτουν
έξω οι λωτοί

18
ζωγραφιά χιονιού
κρέμεται σκονισμένη
ως την άνοιξη

19
ζωγραφίζοντας
μια παιώνια κι η μπογιά
μένει στο πιάτο

Η καλή μετάφραση, και δη η ποιητική, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο κατεξοχήν ορισμός της απιστίας. Ξεκινάω έτσι το σχόλιό μου, έχοντας μπροστά μου κάποια από τα χάικου του Μασαόκα Σίκι, για να καταδείξω τη ματαιότητα της όσο το δυνατόν πιο πιστής μετάφρασης, και μάλιστα μέσω μιας άλλης γλώσσας. Κι αυτό συμβαίνει επειδή πολλές λέξεις και πολλές χειρονομίες δεν ταιριάζουν νοηματικά ή ηχοχρωματικά από τη μία γλώσσα στην άλλη. Όσον αφορά στη διάσωση των υπαινιγμών και την έκταση των συλλαβών τους, θα χρειαστεί πολλές φορές είτε να αφαιρεθεί κάτι ή να προστεθεί, ώστε το ποίημα να διαφυλάξει την ορατή και αόρατη αρτιμέλειά του και να έχει, εν τέλει, κάτι να πει στη νέα γλωσσική του εκδοχή. Θέλω να πω ότι δεν μεταφέρονται μόνο οι λέξεις από τη μία γλώσσα στην άλλη, αλλά και οι αισθήσεις του ποιήματος, η εν γένει ατμόσφαιρα, η οποία θα πρέπει να προσαρμοστεί στην αντίληψη και την ευαισθησία του μεταφραστή. Επιπλέον, στη μεταφορά του ποιήματος στη νέα γλώσσα θα πρέπει να διασωθεί πρωτίστως η πηγή του, δηλαδή η έμπνευση του ποιητή, το βαθύ ποιητικό κύτταρο, και, αν θελήσουμε να διατηρήσουμε το απαραίτητο ειδολογικό χαρακτηριστικό των πέντε-επτά-πέντε συλλαβών, τότε θα μας επιτραπεί να θυσιάσουμε πολυλογίες και άλλα σχήματα που δεν χωρούν στο θεσπισμένο καλούπι, για να προστατεύσουμε έτσι την αρχική ποιητική στιγμή. Γι’ αυτό μιλώ για μεταμόρφωση του αρχικού ποιήματος σε μια νέα θεώρηση και προβολή με λίγες ή πολλές απιστίες στην εκφορά των καταβολών του. Η τιμή, όμως, ανήκει πάντα στον αρχικό ποιητή, στον μεταφραζόμενο, και η δοκιμασία στον μεταφραστή, ο οποίος παραδίδει ένα νέο κείμενο, που τίθεται κι αυτό μέσα στα λογοτεχνικά κεκτημένα του. Γνωρίζω πως πολλά από αυτά τα χάικου έχουν μεταφραστεί θαυμάσια στη γλώσσα μας από έγκυρους μεταφραστές, αλλά εδώ ας μου επιτραπεί να παραθέσω τη δική μου εκδοχή. Η μεταφορά και μετα-μόρφωση των ως άνω ποιημάτων έγινε από την αγγλική έκδοση του μεταφραστή Hart Larrabee Haiku illustrated (Amber books, London 2020).

Ο Μασαόκα Σίκι (1867-1902) γεννήθηκε στη Ματσουγιάμα και μετακόμισε στο Τόκιο ως φοιτητής σε μια εποχή κατά την οποία είχαν επέλθει ριζικές αλλαγές στην κοινωνία και το κράτος, καθώς η Ιαπωνία ανοιγόταν όλο και περισσότερο προς τη Δύση. Το τέλος του βίου του το πέρασε κλινήρης από χρόνια φυματίωση. Ο Σίκι στην εποχή του είχε μεγάλη επιρροή ως ποιητής και κριτικός. Αποδοκίμαζε τον αδιάκριτο θαυμασμό των ομοτέχνων του προς τον Ματσούο Μπάσο, ενώ, σε αντιδιαστολή, εκθείαζε τη σαφήνεια και την αντικειμενικότητα του Γιόσα Μπουσόν. Επιδιώκοντας να απελευθερώσει την ιαπωνική ποίηση από το παρελθόν, καθιέρωσε τον όρο «χάικου» (haiku) για να αντικαταστήσει τον όρο «μποκ» (bokk), δηλώνοντας ότι η φόρμα πρέπει να είναι ανεξάρτητη από τους συνδεδεμένους στίχους. Προσπάθησε να αφαιρέσει την ποίηση από το πεδίο του στείρου λόγου σε εκείνο το υψιπετές της τέχνης, προσαρμοσμένο πάντα σ’ ένα σύγχρονο μετρικό καλούπι. Ο Μασαόκα Σίκι διακρίνεται για την εκπληκτική ματιά στη σύλληψη των ποιητικών εικόνων του και τη διακριτική τρυφερότητα στην απόδοσή τους στην αναγεννημένη μορφή του χάικου.