Δημήτρης Αγγελής: «Καρφιά στο σώμα»

11:07 7/10/2021 - Πηγή: Diastixo

Ο Δημήτρης Αγγελής, ποιητής, θεολόγος και φιλόσοφος συγχρόνως, καταπιάνεται με ένα θέμα που εκκινεί από τη Βίβλο, η οποία είναι η μήτρα, ο «υπέρτατος μύθος του δυτικού πολιτισμού». Έτσι, στα δύο πρώτα κείμενα θα βρούμε την παλιά κατάρα του Θεού κατά των Πρωτοπλάστων, το πρώτο αίσθημα αδικίας που υφίσταται ο άνθρωπος και, κατά συνέπεια, τη ζήλια, τον φθόνο, την έχθρα και τον φόνο. Στο τρίτο θα βρούμε τον προγραμματικό μυστικισμό της ποίησης και στο τέταρτο τον αγωνιώδη πολιτικό χριστιανισμό

του Μιγέλ ντε Ουναμούνο.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Τίτλος του βιβλίου Καρφιά στο σώμα, με τον οποίο παραπέμπει τουλάχιστον στον Εσταυρωμένο Ιησού, και διευκρινιστικό υπότιτλο «Τέσσερα κείμενα στην κόψη λογοτεχνίας και θεολογίας», όπου η «κόψη» με το αιχμηρό σημαινόμενό της υπαινίσσεται το δυς του πράγματος, αρχής γενομένης από το πρώτο φονικό στην ιστορία του ανθρώπου. Και ο λόγος για τον Κάιν, τον πρώτο αδελφοκτόνο στην ανθρώπινη ιστορία. Και όλοι είμαστε πλέον Οι απόγονοι του Κάιν, όπως έγραψε ο Άγγελος Τερζάκης, με βαριά κληρονομική προδιάθεση στο κακό.

Ο Αγγελής θα διερευνήσει το πρόβλημα του κακού με τον Κάιν, μέσα από το ομώνυμο ποίημα του Μπάιρον και τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη. Κρατώ από την εισαγωγή του την παρατήρηση ότι «τα πρώτα κεφάλαια της Γενέσεως, ειδικά το τρίτο και το τέταρτο, συνιστούν μιαν αρχαιολογία του ανθρώπινου είδους και νομοθετούν ένα πεπρωμένο». Ακόμα συγκρατώ το ότι ο άνθρωπος «ορίζεται ευθύς εξ αρχής ως ανυπότακτη Άρνηση: είτε δεχτούμε την πτώση ως λιποταξία από μια εντολή ή ένα έργο ή μια ανταρσία λόγω πλήξης ή ανίας». Συνοπτικά το πρόβλημα της έξωσης από τον παράδεισο και της ανακεφαλαίωσης όλων των ανθρώπων στο πρόσωπο του Αδάμ εξακολουθεί να «προκαλεί τη σκέψη» (κεφ. πρώτο) και το πρόβλημα του Κάιν (κεφ. τέταρτο), όπου αναφύεται η έννοια της ευθύνης έναντι του άλλου και της ενοχής.

Ο Κάιν του Μπάιρον είναι ένας «απαρηγόρητος, αλλά όχι αχρείος μηδενιστής», σχολιάζει ο Αγγελής, «η ρομαντική βούληση που ζητάει να απελευθερωθεί από τις συμβάσεις και τις αλυσίδες της κοινωνικής ζωής», αποτελεί την εξέλιξη ενός άλλου δαιμονιακού βυρωνικού ήρωα, του Μάνφρεντ, ο οποίος είναι ένας συνδυασμός Προμηθέα, Σατανά, περιπλανώμενου Ιουδαίου και Φάουστ.

Ξαναγυρίζοντας στον Κάιν της Γενέσεως, ο πρωτότοκος, ο γεωργός προσφέρει στον Θεό γεννήματα της γης. Ο δευτερότοκος Άβελ είναι ποιμένας και προσφέρει ζωντανό. Ο Θεός δείχνει προτίμηση στο δώρο του Άβελ και αυτή η προτίμηση γίνεται η αιτία του φόνου. Εδώ έρχονται μελετητές, θεολόγοι, φιλόσοφοι, λογοτέχνες να αναλύσουν τη σημασία των προσφορών, την αξία της καθεμιάς και την αιτία που έκανε τον Κάιν φονιά και τον Άβελ θύμα αθώο, αλλά και προοικονομία του Ιησού, των πασχόντων δικαίων, των νεκρών του Άουσβιτς, των θυμάτων της όποιας βίας.

Η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη έχει, επίσης, προβληματίσει τους μελετητές, διότι βρίσκουν ότι δεν «ταιριάζει» στον Παπαδιαμάντη. Οι απόψεις που έχουν κατατεθεί είναι πολλές, αλλά ο ίδιος ο δημιουργός, ίσως, μιλάει για ανία (αφού ψήλωσε ο νους της, ως γνωστόν, ξεπέρασε τα όρια και αναποδογύρισε τις αξίες). Είναι «ο απηλπισμένος αγών του παραλογισμού όπως αποδείξη ότι έχει δίκαιον, καταβάλλων πάσαν προσπάθειαν να κάμη τον κόσμον να φαίνεται –και να είναι πράγματι εν τη ηθική τάξει– τέρας ασχήμιας». Εκείνο που κάνει εντύπωση και θα το περίμενε κανείς είναι ότι «ο θρησκευόμενος Παπαδιαμάντης θα τόνιζε τη σημασία της “αμαρτίας” […] Εδώ ξεφεύγει από τους κοινούς τόπους της θεολογίας και πηγαίνει βαθύτερα, στο αδικαιολόγητο ή ριζικό κακό».

Στην ενότητα «Περί των νηπίων προ ώρας αφαρπαζομένων», ο Γρηγόριος Νύσσης υποστηρίζει ότι τα νήπια που πεθαίνουν πριν την ώρα τους και πριν γνωρίσουν το κακό είναι καλότυχα…

Η ενότητα η αναφερόμενη στη Φόνισσα, όπως όλες άλλωστε, εξαντλεί κάθε οπτική και παραθέτει κάθε ερμηνεία διατυπωμένη από έγκριτους φιλολόγους και λογοτέχνες μελετητές (Τριανταφυλλόπουλος, Κόντος, Ζουμπουλάκης, Αθανασόπουλος), τεκμηριωμένη με τις φιλοσοφικές θεωρήσεις πολλών επιφανών ξένων στοχαστών. Η πολυπλοκότητα του θέματος δεν διευκρινίζεται τελικώς –άβυσσος οι απόψεις και άπειρες οι παρεκκλίσεις– αλλά, επειδή το θέμα έχει απασχολήσει και άλλους πλην των αναφερομένων, το πνεύμα του Παπαδιαμάντη είναι να δείξει πώς μια βασανισμένη και αδικημένη γυναίκα, που κάνει χίλια δυο πράγματα για να επιβιώσει, μισοτρελαίνεται και αποφασίζει να βάλει τέλος στη μοίρα που κατατρέχει τα κορίτσια και τις οικογένειές τους. Άλλωστε, όλη η εισαγωγική ενότητα του έργου μάς προετοιμάζει για το ψήλωμα του νου της και για τις φριχτές συνέπειές του. Και βέβαια συναισθάνεται ότι αυτό που κάνει είναι κακό, αλλά για τους πολλούς. Εκείνη που είναι παθούσα, το εκλαμβάνει για θείο έργο.

{jb_quote} Ένα βιβλίο πλούσιο σε πληροφορίες, αναφορές, σημειώσεις και υπομνηματισμό, τόσο που θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ένα πολλαπλό βιβλίο. {/jb_quote}

Η μία θυγατέρα της Φραγκογιαννούς είναι παντρεμένη, αυτή που έχει τον σύζυγο, και η άλλη η μικρότερη που δεν θέλει σύζυγο, δυο λεπτομέρειες που φωτίζει πολύ καλά ο Παπαδιαμάντης, των οποίων η σημασία δεν πρέπει να μας διαφύγει για τη δημιουργία του κλίματος που θα οδηγήσει στο έγκλημα, όπως δεν πρέπει να μας διαφύγει ότι είναι η Κυριακή των Βαΐων και ακολουθεί η Μεγάλη Εβδομάδα όταν παίρνει το καλαθάκι της και βγαίνει στο βουνό…

(Θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί πάνω στην άποψη του Γρηγορίου Νύσσης. Αν ο Θεός σώζει τα παιδιά με τον θάνατο από το να μάθουν ή να κάνουν το κακό στο μέλλον, γιατί να μην είναι τέτοια και η περίπτωση της Φόνισσας, η οποία βασανίστηκε από παιδί και μέχρι τον θάνατό της, τόσο ώστε να της σαλέψει; Τις βουλές του Θεού δεν τις ξέρουμε. Στις βουλές του Παπαδιαμάντη, ίσως, θα μπορούσαμε να ανιχνεύσουμε το «δίκιο» της ηρωίδας του, μέσα στο ψήλωμα του νου της όμως, γι’ αυτό την πνίγει «μεταξύ θείας και ανθρωπίνης δικαιοσύνης». Όσο για τον χαρακτηρισμό «στριγκλίτσα» που της αποδίδεται, επειδή, όταν γεννήθηκε, έβγαλε μια στριγκλιά, ερωτώ: υπάρχει παιδί που γεννιέται χωρίς στριγκλιά;)

Η περίπτωση των «τύψεων», που δεν έχει η Φραγκογιαννού (Κόντος, Ζουμπουλάκης, Αθανασόπουλος…) δεν μπορεί να θεωρηθεί φυσιολογική, εφόσον η ηρωίδα αισθάνεται ότι σώζει τα κοριτσάκια από τη μελλοντική τυραννία τους και τον βασανισμό των γονέων τους, επειδή έχει ψηλώσει ο νους της και έχει άλλα μέτρα κρίσης.

Τέλος, η περίπτωση του Άιχμαν της Χάνα Άρεντ όχι μόνο δεν είναι παρόμοια, αλλά είναι πολύ διαφορετική. Εκείνος είναι υπάλληλος που απλώς κάνει ένα έργο «ρουτίνας» και δεν ξέρουμε ποια είναι η προηγούμενη ζωή του. Της Φραγκογιαννούς όμως τα πάθη είναι γνωστά και όλη η εισαγωγή του έργου αποτελεί και την απάντηση στις πράξεις της. Η Φραγκογιαννού έχει βίο παράλληλο με τη γριά Λούκαινα, της οποίας η εγγονή, επίσης, πνίγηκε από ατύχημα και εκείνη είδηση δεν πήρε.

Για να επανέλθουμε στο αρχικό θέμα, θα μπορούσαμε να προβληματιστούμε πάνω στις αναλογίες: Κάιν-Φραγκογιαννού. Θεός – γονείς της Φραγκογιαννούς. Χωράφια για τον Κάιν – άγονα χωράφια για την Φραγκογιαννού (όπου η εξαρχής αδικία στην κληρονομιά έχει ρίξει τον σπόρο για το μελλοντικό κακό).

«Ο ποιητής της Πεντηκοστής», Τάκης Παπατσώνης, εισηγητής του ελεύθερου στίχου, πριν από άλλους γνωστότερους από τα βιβλία μας, είναι το θέμα του τρίτου κειμένου. Η ενότητα μας προσφέρει πλούσιο υλικό, για να δούμε πώς και τι παίζεται στα παρασκήνια. Πώς οι πνευματικοί μας άνθρωποι «υποδέχονται» τον νέο και νέαις ταις διανοίαις χρώμενον ποιητή. Πώς τον αποκαθηλώνουν και πώς τον αρνούνται. Κοιτάζοντας το παρελθόν από τις επάλξεις του σήμερα, βλέπουμε τη μικροψυχία των επιφανών του είδους, με ελάχιστες εξαιρέσεις.

Επί της ουσίας, τον κατηγορούν για «ασυναρτησία», για γλωσσικό ιδίωμα κλειστό «σαν εκείνο του Κάλβου» κ.ά. Ωστόσο, σε επιστολή του στον Κυριάκο Χαραλαμπίδη ο ίδιος ο ποιητής μιλάει για «εσωτερικότητα και προσωπικότητα», απομάκρυνση από μιμήσεις, ρητορεία, μανιφέστο και «παράθεση αδούλευτη καθημερινών συμβάντων της ζωής». Ο Παπατσώνης έμεινε έξω από τους προβληματισμούς της Γενιάς του ’30, απέμεινε «ανεπηρέαστος, σχεδόν, από τον ιστορικό του περίγυρο και ουσιαστικά δεν εξέφρασε παρά μόνον τον δραματικό, αλλά αντιηρωικό εαυτό του, ακολουθώντας […] το ύφος της προμοντερνιστικής ευρωπαϊκής γραμματείας», σχολιάζει ο Αγγελής.

Ο Αιμ. Χουρμούζιος θεωρεί τον Παπατσώνη «υπερρεαλιστή» – πριν φανεί στον ορίζοντα το κίνημα του υπερρεαλισμού, για το οποίο εκφράστηκε θετικά και του οποίου ο ίδιος είχε προηγηθεί, δέκα χρόνια πριν εμφανιστεί ο Μπρετόν. Όμως βρίσκει ότι έχει συμπάθεια, αλλά όχι συγγένεια.

Ως προς την ουσία της ποίησής του, ο Αγγελής συσχετίζει τη θρησκευτικότητα του Παπατσώνη με τη θρησκευτικότητα του Κλοντέλ, του Έλιοτ, του Χέλντερλιν, ο οποίος, με όλες τις αποκλίσεις του ενός από τον άλλο, ανοίγει τον δικό του δρόμο, παραμένοντας «ανεκμετάλλευτος κι ανεξερεύνητος […] γόνιμος και μοντέρνος» (απαλείφω το ερωτηματικό που θέτει στην πρότασή του ο Αγγελής).

Στα χαρακτηριστικά του, με κυριότερο τη χριστιανική πίστη, δύο είναι τα γνωρίσματα: το νόημα του Ευαγγελίου, χωρίς να ηθικολογεί, και το δεύτερο, το ότι ζει στον πνευματικό χρόνο της Πεντηκοστής, πέρα από τα δόγματα και πριν από το Σχίσμα. Μερικές λέξεις μάλιστα τις γράφει με κεφαλαίο το αρχικό γράμμα, για να τους προσδώσει την αρχαία τους ιερότητα «και να ξεφύγουν από την τριβή που η επιπόλαια χρήσι τους έφερε». Π.χ. ο Άρτος και ο Οίνος.

Στα διαβάσματα που διαμόρφωσαν την ποίησή του συγκαταλέγονται τα μεσαιωνικά χρονικά, τα λειτουργικά βυζαντινά και λατινικά, ο Μάιστερ Έκαρτ και ο Άγιος Ιωάννης του Σταυρού. Τη μυστικιστική διάσταση της ποίησής του τεκμηριώνει με επιστολές του, τις οποίες προσκομίζει ο Αγγελής στο βιβλίο του.

Στα θέματα της ποίησής του, ο Αγγελής διακρίνει: το ταξίδι (με καταγωγή από το δαντικό ταξίδι της Θείας Κωμωδίας), τον άνθρωπο περιπατητή που συλλέγει εμπειρίες, τα τρίστρατα (όπου συναντά τον Σατανά), την άνοδο στην Κορυφή (που είναι η ανάταση και η οδός προς τον Θεό), τη συνάντηση με το «λευκό ελάφι», το ασύλληπτο σύμβολο της αγνότητας. Και ακόμα, η πλάνη σ’ έναν κόσμο σύγχυσης των αξιών, η προσμονή και η καταγγελία, η γιορτή, ο καιρός της απόφασης του φωτός και του σκότους…

Ο Παπατσώνης ανήκει στις λίγες φωνές χριστιανικής ή μεταφυσικής ποίησης μαζί με τη Ζωή Καρέλλη, τον Γιώργο Θέμελη, την Όλγα Βότση, φωνές που μας συνδέουν με την αντίστοιχη μεγάλη ευρωπαϊκή παράδοση, έναν ποιητικό δρόμο που έχουμε χάσει και πρέπει να τον ξανανοίξουμε, γράφει ο Αγγελής.

Το τέταρτο κείμενο αναφέρεται στον Ουναμούνο, για τον οποίο ο συγγραφέας παραθέτει στοιχεία: Ανήκει στη γενιά του 1898, ισπανολάτρης, μια δονκιχωτική φυσιογνωμία, γεμάτη αντιφάσεις, επίκαιρη και συμπαθητική, με ρωμαιοκαθολική παιδεία, φορέας του ελληνικού λόγου, ο Ουναμούνο με τις πολιτικές περιπέτειες που του στοίχησαν τη θέση του στο πανεπιστήμιο. Στη ζωή του παρέμεινε αγωνιών χριστιανός. Στην εφηβεία του ήθελε να γίνει άγιος. Στα χρόνια των φιλοσοφικών του σπουδών έχασε την πίστη του, αργότερα επέστρεψε, εντάχτηκε στο σοσιαλιστικό κόμμα, απομακρύνθηκε και τέλος προσχώρησε στον προτεσταντισμό:

«Κανείς δεν έχει κατορθώσει να με πείσει ορθολογικά για την ύπαρξη του Θεού, αλλά ούτε και για τη μη-ύπαρξή του», γράφει ο ίδιος και ο Αγγελής προσθέτει ότι η πίστη για τον Ουναμούνο είναι α-δογματική, «κάτι ατομικό και αμετάδοτο», είναι πίστη «αγωνική», έχει ως πρότυπό της τον εσταυρωμένο Χριστό, τον «Θεέ μου, Θεέ μου, ίνα τι με εγκατέλειπες», που σημαίνει ότι ο Ιησούς στην πιο σκληρή ώρα της ζωής του αποκτά διαύγεια που είναι η απογοήτευση, η αποκάλυψη της παραπλάνησης. Όπως συμβαίνει και τη στιγμή του θανάτου του Δον Κιχώτη.

Για τον Ουναμούνο, σκοπός της γραφής είναι να δείξει ότι η ζωή είναι εσωτερική και ότι στην ψυχή του ανθρώπου δίνονται οι μεγάλες μάχες. Οι «ανεμόμυλοι» δεν είναι η πραγματικότητα στη ζωή του Δον Κιχώτη, αλλά «οι γίγαντες, οι νοούμενοι, ουσιαστικοί» (αυτοί που κουβαλάει κανείς μες στην ψυχή του, όπως θα έλεγε ο Καβάφης;). «Αληθινή ζωή είναι το όνειρο, πραγματικότητα και δημιουργία». Όλα αυτά θα τεκμηριωθούν με αναφορές στα έργα που έγραψε ο μέγας Ουναμούνο, θεμελιώνοντας μια ηθική της αβεβαιότητας και της αγωνίας.

Το βιβλίο είναι πυκνό, η επεξεργασία του πολυδιάστατη, οι αναφορές πάρα πολλές, οι διασταυρώσεις με τους μεγάλους σοφούς, διανοητές συγγραφείς, άπειρες. Θα λέγαμε πως ο Δημήτρης Αγγελής μάς έδωσε συνεπτυγμένο σε ένα βιβλίο, που φαίνεται μικρό, ένα πολύ μεγάλο θέμα, όπου οι απόψεις που εκτίθενται, οδεύουν παράλληλα ή διασταυρώνονται, συγκλίνουν ή αποκλίνουν, φωτίζουν σκοτεινά σημεία και δημιουργούν διόδους διαφυγής. Ένα βιβλίο πλούσιο σε πληροφορίες, αναφορές, σημειώσεις και υπομνηματισμό, τόσο που θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ένα πολλαπλό βιβλίο. Και φυσικά, με ένα θέμα πάρα πολύ προκλητικό για τις άπειρες οπτικές ερμηνείας.

Καρφιά στο σώμα
Τέσσερα κείμενα στην κόψη λογοτεχνίας και θεολογίας
Δημήτρης Αγγελής
Αρμός
146 σελ.
ISBN 978-960-615-386-0
Τιμή €10,00