Δημήτρης Φιλιππίδης: «Για το “αττικό τοπίο” σήμερα»

22:44 19/9/2024 - Πηγή: Diastixo

Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του με τον τίτλο Για το «αττικό τοπίο» σήμερα,ο Δημήτρης Φιλιππίδης καταθέτει μια επιστολή διαμαρτυρίας του Γιάννη Τσαρούχη σε εφημερίδα το 1975 «για την τυραννία του πράσινου στην Αττική, υποδεικνύοντας το πράσινο ως κλειδί της κατανόησης του αττικού τοπίου».

Ο συγγραφέας, αρχιτέκτονας και πολεοδόμος με πανεπιστημιακές σπουδές στην Ελλάδα, στο Μετσόβιο, και μεταπτυχιακές στο Μίτσιγκαν, ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων, έχει ασχοληθεί

με τη ζωγραφική και τη φωτογραφία, έχει γράψει άρθρα, έχει δώσει συνεντεύξεις και έχει κρίνει βιβλία σε εφημερίδες και περιοδικά, έχει μεταφράσει, έχει γράψει επίσης σενάρια για ντοκιμαντέρ, έχει συμμετάσχει σε συλλογικά έργα και έχει επιμεληθεί συλλογικούς τόμους.

Καθ’ ύλην αρμόδιος, λοιπόν, συνεχίζει με το παρόν βιβλίο, για να μας ενημερώσει για το πράσινο της Αττικής, αλλά και να μας υπενθυμίσει ότι οι πολλοί αρχαιολογικοί χώροι είναι και αυτοί ανοιχτά πεδία για ανάσες αναγκαστικά χωρίς πράσινο, όπως και το δημόσιο πράσινο ως θεσμοθετημένος άχτιστος χώρος. Ανασκαφικοί χώροι, ορύγματα, νταμάρια είναι και αυτά χώροι ανοιχτοί, όπου κανείς μπορεί να επικοινωνήσει με τον ουρανό. Ανοίγοντας το βιβλίο, η πρώτη εικόνα είναι φωτογραφία από τον Κεραμεικό, όπου τα δέντρα και τα ταφικά μνημεία συνομιλούν άριστα με το χορτάρι.

Το τοπίο συντίθεται από πραγματικά και φανταστικά στοιχεία, μας λέει, και έτσι το οραματίστηκε ο Δημήτρης Πικιώνης. Τα μυθικά στοιχεία υπερτερούν σε σύγκριση με τα πραγματικά, τα οποία ως αντιληπτικά εργαλεία οδηγούν το βλέμμα μας πίσω σαν να είναι αυτά ο μόνος «μηχανισμός πρόσβασης στο νόημα».

«Τα γυμνά βουνά, ο ξερός αιθέρας, η εν γένει ρομαντική διάθεση είναι ένα παιχνίδι “απόκρυψης”» και εκείνος που το εντόπισε πρώτος είναι ο Περικλής Γιαννόπουλος: «Εννοώ την αόρατον φύσιν, ένεκα της λάμψεώς της, [...] την ακατανόητον... ένεκα του κάλλους της... του δύσμοιρου αυτού παραδείσου του οποίου όλη η ατυχία είναι ότι είναι πάρα πολύ ωραίος, υπερανθρώπως ωραίος... Την Φύσιν... κατά την ξηροτάτην και ηλιοκαυστάτην της ώραν... όπου εξελίσσονται τα θεία οράματα».

Και μόνο με την εισαγωγή του ο συγγραφέας έχει κερδίσει τον αναγνώστη, τον κάτοικο αυτής της γης και τον δεινοπαθούντα από τις όποιες καθημερινές δυσκολίες, θα έλεγα μάλιστα πως η τελευταία φράση του Γιαννόπουλου είναι εκείνη που ενέπνευσε τον Ανδρέα Εμπειρίκο να πει σε μια ανάλογη ώρα πως χρειαζόταν αυτός ο καύσων για να γίνει «οίστρος της ζωής ο φόβος του θανάτου».

Ο χώρος της Αττικής έχει υποστεί σαρωτικές αλλαγές χωρίς αισθητικά κριτήρια, όπως είναι η υλοτόμηση του Υμηττού. Ο συγγραφέας παραθέτει συνοδευτική εικόνα σε άρθρο του Δ. Παντερμαλή, με την υπογραφή «Ορκόπουλος», για τις οικολογικές ανησυχίες του Πλάτωνα (Η Καθημερινή, 25.3.1995). Οι εργασίες που έγιναν, είτε για το μετρό είτε για τη διάνοιξη δρόμων, έφεραν στην επιφάνεια ένα «τοπίο γυμνό χωρίς πρόθεση εξωραϊσμού, το αττικό έδαφος αυτούσιο, αυθεντικό, εξευγενισμένο από την πατίνα του χρόνου». Ό,τι μπορεί να μεταφερθεί μεταφέρεται, ό,τι όχι παραμένει στη θέση του, «ριζωμένο στη γη, πλασμένο από τα πρωταρχικά υλικά του τοπίου».

Ο Ελαιώνας όπως εικονίζεται σε παλιές φωτογραφίες είναι το μόνο φυσικό ιστορικό πάρκο. Στον χώρο γενικά Κολοκυνθούς και Σεπολίων μέχρι τον Βοτανικό Κήπο ήταν διάσπαρτα τα περιβόλια. Οι παριλίσιες περιοχές με τα φυτά τους ήταν τόπος αναψυχής.

{jb_quote}Ο Δημήτρης Φιλιππίδης έπλεξε το ωραιότερο εγκώμιο της Αττικής, που με όλα τα δεινά της εξακολουθεί να κρύβει θεούς στα σωθικά της.{/jb_quote}

Ο Βασιλικός Κήπος είναι ένας εξωτισμός για να θυμίζει στη βασίλισσα Αμαλία την πατρίδα της. Οι δενδροφυτεύσεις, κυρίως γύρω από την Ακρόπολη, τα παραδοσιακά φυτά και δέντρα, κληματαριές, πλατάνια, χουρμαδιές, κυπαρίσσια, ο φοίνικας στην περιοχή των Αέρηδων, οι ιδιωτικοί κήποι με τις ψηλές μάντρες και οι δημόσιοι που βανδαλίζονται. Η Αθήνα αλλάζει, η πλατεία Ομονοίας γίνεται κήπος, ο Δήμαρχος Σπ. Μερκούρης επεμβαίνει στον Κολωνό, συζητιέται η κοίτη του Ιλισού, η αναδάσωση της Καισαριανής, υπάρχει πρόταση για το Άλσος των ποιητών στον Λυκαβηττό. Το πράσινο της πόλης μειώνεται, αλλά το εκτός αναπτύσσεται, κάτι που είχε προφητεύσει η βασίλισσα Αμαλία που δενδροφύτευσε τον Λυκαβηττό. Η βασίλισσα Όλγα συνεργαζόμενη με τη Φιλοδασική Ένωση δενδροφύτευσε τους λόφους από τον Λυκαβηττό μέχρι του Φιλοπάππου και την Καισαριανή και καθιερώθηκε η «Πράσινη Εορτή», κατά την οποία οι μαθητές φύτευαν δενδρύλλια.

Ο χρόνος τρέχει, η βίλα του Θων στους Αμπελοκήπους με τις μεγάλες δενδροστοιχίες και τις σειρές των αγαλμάτων κατεδαφίζεται. Το Χαλάνδρι ανακαλύπτει υπόγεια νερά. Η Κηφισιά πάσχει από λειψυδρία. Για την υστερία του πρασίνου διαμαρτύρεται ο Τσαρούχης, αλλά οι αρχιτέκτονες φοβούνται μην κατηγορηθούν. Όπως επισημαίνει ο Δημήτρης Φιλιππίδης, η φύση υπήρχε ως απόθεμα, τράπεζα, και στα 1930 θεωρήθηκε διατηρητέο αγαθό. Οι επεμβάσεις όμως είτε λόγω πολέμου είτε λόγω επέκτασης της πόλης φέρνουν στο τοπίο διάβρωση.

Οι σκέψεις του συνοψίζονται σε τέσσερα «στάδια»:

Η κυριαρχία του υπερβατικού

Η φύσις κρύπτεσθαι φιλεί, αλλά η αρχαιολογία έρχεται να φανερώσει τα κρυμμένα υδάτινα ιερά και ναούς του τοπίου που οι άνθρωποι πίστευαν πως το κατοικούσαν γηγενείς υποχθόνιες δυνάμεις, θεοί, δαίμονες, νύμφες. Η φθορά όμως καιροφυλακτούσε. Εισβολείς –Περσικοί Πόλεμοι, Πελοποννησιακός, ρωμαϊκή κατάκτηση– είχαν σκοπό να στερήσουν από τους κατοίκους την οικονομική βάση και ψυχολογικά να τους στερήσουν τον τόπο τους.

Εισαγωγή τεχνοκρατικής οπτικής

Πρόκειται για τα κοινωφελή έργα «δώρα», όπως το υδραγωγείο του Αδριανού, ο εγκιβωτισμός της κοίτης του Ηριδανού, νέα έργα επέκτασης στην Ελευσίνα ή η Βίλα του Αδριανού στον Μαραθώνα.

Αναδίπλωση σε μια πολυπυρηνική, ισορροπημένη αδράνεια

Νέες επεμβάσεις, όπως το Ολυμπείον, που επιβάλλει τη δόμηση γύρω του, ο Ελαιώνας οικονομική πηγή, τα μοναστήρια, π.χ. της Καισαριανής, περίκλειστος χώρος στον Υμηττό, πλάι σε ελαιώνα. Στα μετέπειτα ιστορικά χρόνια, Μεσαίωνα, η αγορά της Αθήνας επί Τουρκοκρατίας παίρνει τη θέση της Βιβλιοθήκης του Αδριανού.

Κατάλυση της «άγριας» φύσης

Νέες επεμβάσεις για να εξυπηρετηθεί η πρωτεύουσα, μετέτρεψαν τον χώρο σε οικόπεδα νόμιμα ή καταπατημένα. Το φυσικό τοπίο περιθωριοποιήθηκε, ο Ελαιώνας εξαφανίστηκε, η αυθεντική «αττικότητα» καταργήθηκε, το ιδεολογικό φορτίο του αττικού τοπίου χάθηκε, το πράσινο και οι αρχαιολογικοί χώροι αναδείχτηκαν ως κυρίαρχα στοιχεία, αλλά κάθε νέα εξέλιξη αυτονομείται από ό,τι έχει προηγηθεί. Λατομεία, ποτάμια-υπόνομοι, εγκαταστάσεις στις κορυφές των βουνών, απραγματοποίητα σχέδια επιφανών.

Όπως είπε ο ποιητής Αντώνης Ζέρβας, η Αττική οδός σε πάει «σε ένα τέταρτο στο αεροδρόμιο, ξεχνώντας ότι αυτό το τοπίο οικοδομούσε το άκτιστο ιερό». Και ο Γιώργος Σεφέρης θα μπορούσε να πει: Μια στιγμή που σ’ αγκυλώνουν τα μάτια ή όπου και να ταξιδέψω η Αθήνα με πληγώνει.

Ο Δημήτρης Φιλιππίδης έπλεξε το ωραιότερο εγκώμιο της Αττικής, που με όλα τα δεινά της εξακολουθεί να κρύβει θεούς στα σωθικά της.

Για το «αττικό τοπίο» σήμερα
Δημήτρης Φιλιππίδης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
208 σελ.
ISBN 978-618-230-047-3
Τιμή €18,00