Ευσταθία Δήμου – Χρύσα Φάντη: «Ο Καρυωτάκης στις μέρες μας»

23:55 18/4/2025 - Πηγή: Diastixo

Η Ευσταθία Δήμου και η Χρύσα Φάντη, δύο καταξιωμένες λογοτέχνιδες, με το βιβλίο τους Ο Καρυωτάκης στις μέρες μας. Ήχοι και απόηχοι από τη ζωή και το έργο του (εκδ. Σμίλη, 2024), ανιχνεύουν πτυχές του λόγου και της επίδρασης του Κώστα Καρυωτάκη. Πρόκειται για δύο ξεχωριστές μελέτες που συνταιριάζουν το ενδιαφέρον για τον κορυφαίο ποιητή της μεσοπολεμικής εποχής, της γενιάς του 1920.

Ο Καρυωτάκης κατά τη διάρκεια της ζωής του εξέδωσε τρεις ποιητικές συλλογές: Ο πόνος του ανθρώπου και των πραμάτων (1919) (10 ποιήματα), Νηπενθή (1921) (37 ποιήματα και 6 μεταφράσεις),

Ελεγεία και Σάτιρες (1927) (53 ποιήματα και 18 μεταφράσεις). Με βάση τους μελετητές του, στα ποιήματα της πρώτης και εν μέρει της δεύτερης συλλογής παρατηρείται «ο ιμπρεσιονιστικός συμβολισμός του συναισθήματος» («το συναίσθημα της δυσφορίας και η αρνητική ψυχική διάθεση δεν δηλώνονται ρητά, αλλά υποβάλλονται μέσα από εικόνες θλιβερών και πένθιμων φυσικών τοπίων και πραγμάτων»). Στα Ελεγεία επικρατεί «ο υπερβατικός συμβολισμός» («αφηρημένες εικόνες και μουσική υποβολή του λόγου προσπαθούν να αποδώσουν μια ονειρική-ιδεατή πραγματικότητα»). Με τις Σάτιρες θεωρούν ότι ο ποιητής σημείωσε στροφή στον ρεαλισμό.

Για την τελευταία του συλλογή ο Τέλλος Άγρας, ο βασικός κριτικός της γενιάς του 1920, έγραψε: «έξαφνα, στα 1927, με την τρίτη και τελευταία του ποιητική συλλογή, “Ελεγεία και Σάτιρες”, μας εξεπέρασεν όλους αμέσως και εξακολουθητικά!». Συνόψισε μάλιστα την εξέλιξη της ποίησής του με τα λόγια: «η ζωή του Καρυωτάκη έφερε τη μελαγχολία του. Η μελαγχολία του, την ταραγμένη φαντασία· τη δίψα του αντι-λογικού, του φαουστικού. Η φαντασία έφερε τις “Ελεγείες’’. Οι “Ελεγείες’’ έφεραν τις “Σάτιρες’’. Οι “Σάτιρες’’, την αυτοκτονία».

Αναμφίβολα η αυτοχειρία του Καρυωτάκη επηρέασε την πρόσληψη του έργου του. Ο «καρυωτακισμός» που ακολούθησε, στεγάστηκε πάνω στο διώνυμο «ποίηση και θάνατος», «πρόσωπο και μυθοποιημένο προσωπείο». Με την πάροδο του χρόνου επικράτησε ως πεισιθάνατη αντιμετώπιση της ζωής. Κατά τον καθηγητή Δημήτρη Τζιόβα: «ο καρυωτακισμός δεν είναι τόσο ποιητικό φαινόμενο όσο κοινωνικό και αισθητικό, που αφορμάται από τον χώρο της ποίησης για να προεκτείνει την προβληματική σχέση ποιητή και κοινωνικού περίγυρου σε πρόβλημα ατόμου και κοινωνίας». Ο Τζιόβας αναγνωρίζει τον καρυωτακισμό ως έναν τρόπο της νεότερης ποίησης να κοινωνικοποιείται, «να αντικρίζει τον κοινωνικό ρόλο και το αδιέξοδό της, συμβολοποιώντας στοιχεία του προσώπου και του έργου του Καρυωτάκη». Στον ποιητή προσδόθηκε από τη δεκαετία του 1930 μέχρι σήμερα ο ρόλος του «εκφραστή της διάθεσης για ψυχολογική ελευθερία, της κοινωνικής διαμαρτυρίας και της ρήξης με την κρατούσα ιδεολογία». Ως βασική μέθοδος για την ερμηνεία του έργου του εφαρμόστηκε ο άρρηκτος δεσμός ποίησης και ζωής.

Η Ευσταθία Δήμου και η Χρύσα Φάντη ρίχνουν νέο φως στα ζητήματα της ποιητικής φυσιογνωμίας του Καρυωτάκη, της άρρηκτης σύνδεσης του έργου με τον βίο, της απήχησης που είχε. Οι μελέτες τους συμβάλλουν σε ουσιαστικότερη πρόσληψη, αλλά και σε επαναπροσδιορισμό του ενδιαφέροντος για τον ποιητή.

Η μελέτη της Ευσταθίας Δήμου έχει τον τίτλο «Η απόκρυψη του ποιητή. Το σημείωμα αυτοχειρίας του Κ. Γ. Καρυωτάκη και οι ποιητικές του καταβολές». Η Δήμου, αφορμώμενη από τη βιογραφική μέθοδο (η οποία εκμεταλλεύεται βιογραφικές πληροφορίες, αλλά και κάθε είδους κείμενα που έγραψε ο λογοτέχνης κατά τη διάρκεια της ζωής του), επικεντρώνεται στο σημείωμα αυτοχειρίας, «είναι η τελευταία πράξη της ζωής και της καλλιτεχνικής του πορείας», το οποίο εκλαμβάνει ως αυτοσχόλιο. Ο ποιητής το συνέταξε στην Πρέβεζα πριν αυτοκτονήσει, στις 21 Ιουλίου 1928. Η Δήμου το προσεγγίζει με μέσο τη λογοτεχνική ανάλυση. Παραθέτει αρχικά το σημείωμα ως συγκείμενο και στη συνέχεια το ερμηνεύει. Διατρέχει τις έννοιες και τις εκφράσεις του, συγκρίνει το περιεχόμενο και τη γλώσσα με το σύνολο της παραγωγής, αποκαλύπτει τα λανθάνοντα σημαινόμενα, την ειρωνεία, τον σαρκασμό, την αίσθηση της τραγικότητας που κρύβει για τη ζωή και τον εαυτό. Ο ενδελεχής έλεγχος εμφανίζει τις αντιφάσεις της προσωπικότητας, όπως και την άρρηκτη σύνδεση της ζωής με τη δημιουργία.

{jb_quote}Ρίχνουν νέο φως στα ζητήματα της ποιητικής φυσιογνωμίας του Καρυωτάκη, της άρρηκτης σύνδεσης του έργου με τον βίο, της απήχησης που είχε.{/jb_quote}

Η μέθοδος προσέγγισης της λογοτεχνίας μέσα από μη λογοτεχνικά κείμενα εφαρμόζεται σε παγκόσμιο επίπεδο. «Δεν υπάρχει τίποτα εκτός κειμένου» πίστευε ο Ντεριντά και η παράλληλη εξέταση του σημειώματος αυτοχειρίας με το ποιητικό έργο του Καρυωτάκη από την Ευσταθία Δήμου επιβεβαιώνει τον συλλογισμό. Η ανάλυση, τμηματοποιημένη σε μικρές ευανάγνωστες ενότητες, εμβριθής, γραμμένη με καλλιέπεια και οικείο ύφος, παράγει νέα συμφραζόμενα, τα οποία συμβάλλουν στην κατανόηση της προσωπικότητας του Καρυωτάκη, ενός ποιητή που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πορεία της λογοτεχνίας μας. Ένα μικρό δείγμα:

Το σημείωμα αυτοχειρίας του Καρυωτάκη, έτσι όπως διαμορφώνει μια σειρά από γέφυρες με την ποίησή του, προσφέρεται για τη βαθύτερη γνωριμία με τις βασικές ιδέες πάνω στις οποίες θεμελιώθηκε η τέχνη του ποιητή. Κυρίως όμως προσφέρεται για τη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο η τέχνη του και η ζωή του συνδέθηκαν κατά τρόπο αξεχώριστο, περισσότερο, ίσως, από ό,τι συνέβη στην περίπτωση άλλων λογοτεχνών. […] Εκείνο που μπορεί με βεβαιότητα να υποστηριχθεί είναι ότι ακόμα και την ύστατη στιγμή ο Καρυωτάκης δεν απεκδύθηκε τη λογοτεχνική του ιδιότητα ή ότι η ιδιότητα αυτή υπήρξε τόσο στενά συνυφασμένη με την ανθρώπινή του πλευρά, ώστε να μην μπορεί ακόμα και αυτές τις οριακές, τις τραγικές στιγμές, να τις διαχωρίσει. (σελ. 40-41)

Η μελέτη της Χρύσας Φάντη φέρει τον τίτλο «Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ελεγεία και σάτιρες – Το στοιχείο της ειρωνείας στην ποίηση του Καρυωτάκη – Αντικατοπτρισμοί και συγγένειες με σύγχρονους Έλληνες ποιητές». Η Φάντη εστιάζει στην τελευταία ποιητική συλλογή του Καρυωτάκη, Ελεγεία και Σάτιρες (έναν χρόνο πριν από την αυτοχειρία). Στη συλλογή αυτή ο ποιητής αρνείται τις υπερβατικές ιδιότητες της τέχνης του και τις χλευάζει, διαφοροποιούμενος τόσο από την ποίηση του Παλαμά και του Σικελιανού, όσο και από τη νεορομαντική των υπόλοιπων ομοτέχνων του μεσοπολέμου. Συνδυάζει παράλληλα την υπαρξιακή αγωνία με την ποιητική αυτοαναφορά και την κοινωνική καταγγελία, η οποία ωστόσο δεν απορρέει από κάποια συγκεκριμένη ιδεολογική θέση.

Η Φάντη αναφέρεται στον «καρυωτακισμό», όπως και στον «νεοκαρυωτακισμό», της ποιητικής γενιάς του 1970. Επισημαίνει την απήχηση του καρυωτακικού έργου στην επόμενη γενιά, του 1980, όπως και την αδιάλειπτη συνομιλία των μετέπειτα γενεών με τον ποιητή και το έργο, «για να μην πούμε τη συνταύτιση», όπως γράφει, όχι τόσο στη μορφή, όσο σε ό,τι έχει να κάνει με την ατμόσφαιρα, τη διάθεση και κυρίως το πικρό χιούμορ και την πεισιθάνατο ειρωνεία του. Τα ποιήματα καρυωτακικού ύφους και θεματικής που ανθολογεί, τεκμηριώνουν τον ισχυρισμό, συνιστώντας παράλληλα –εάν αυτονομηθούν– δείγματα των σύγχρονων τάσεων, της σύγχρονης ποιητικής. Επανεξετάζοντας η Φάντη την καρυωτακική επίδραση, φθάνοντας έως το σήμερα, προσθέτει στην ερμηνεία του καρυωτακισμού αλλά και της σύγχρονης ποίησης. Η δοκιμιακή γλώσσα της μελέτης, ο πλούτος και η φυσικότητα στη διατύπωση ενισχύουν το ενδιαφέρον για την ανάγνωση. Ένα μικρό δείγμα:

Χωρίς αμφιβολία, το έργο του Καρυωτάκη επέδρασε καθοριστικά στην ποίηση των μεταγενέστερων, τόσο ως καταγγελία της αστικής παρακμής και της κοινωνικής ματαιότητας, όσο και ως καταφύγιο για την προσωπική τους μελαγχολία και απαισιοδοξία. Η καυστική ματιά, άλλοτε ορατή και άλλοτε υποδόρια, με αποκορύφωμα την ειρωνεία και τον σαρκασμό του επιθανάτιου έργου του, «Ελεγεία και Σάτιρες», αποτέλεσε γόνιμο έδαφος πάνω στο οποίο πολλοί –αν όχι οι περισσότεροι– κατάφεραν να στηρίξουν, να εκθέσουν και να αναπύξουν μια δική τους ηθική και ποιητική θέαση. (σελ. 59)

«Αν η ποίηση του Κ. Γ. Καρυωτάκη συνεχίζει να προκαλεί νέες αναγνώσεις είναι γιατί δεν έχει αποκαλύψει ακόμη όλα τα μυστικά της. Τα μυστικά αυτά δεν βρίσκονται κρυμμένα μονάχα κάτω από το έδαφος της ποίησής του, αλλά και μέσα στα υπόλοιπα γραπτά του ή τα γραπτά των ομοτέχνων του», σημειώνουν στο οπισθόφυλλο η Ευσταθία Δήμου και η Χρύσα Φάντη. Αποκαλύπτοντας κάποια από τα μυστικά αυτά στις μελέτες τους, οι δύο συγγραφείς παράγουν νέα συμφραζόμενα, παρέχουν εναύσματα για νέες δημιουργίες, οδηγούν πιο κοντά στον πυρήνα της καρυωτακικής ποίησης. Οι επισυναπτόμενες φωτογραφίες του ποιητή και των εφημερίδων της εποχής που δημοσιεύουν την αυτοκτονία, το χειρόγραφο με το ποίημα «Αισιοδοξία», η πλούσια βιβλιογραφία, επιδαψιλεύουν σημασία στην πλούσια σε περιεχόμενο έκδοση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ερατοσθένης Καψωμένος, 1998. Καρυωτάκης και καρυωτακισμός. Επιστημονικό Σύμπόσιο 31 Ιανουαρίου και 1 Φεβρουαρίου 1997. Ίδρυμα Μωραΐτη, 29-32.
Βαρελάς, Λ., Βογιατζόγλου, Α., Γαραντούδης, Ε., κ.ά. 2008. Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία (19ος και 20ός αιώνας). ΕΑΠ, 319-330.

Ο Καρυωτάκης στις μέρες μας
Ήχοι και απόηχοι από τη ζωή και το έργο του
Ευσταθία Δήμου – Χρύσα Φάντη
Σμίλη
90 σελ.
ISBN 978-618-211-090-4
Τιμή €11,00