Πάνος Ζέρβας: «Σημειώσεις για τον Εμφύλιο (Τόμος Α’)»

09:16 11/4/2022 - Πηγή: Diastixo

Οι αναφορές του δικτάτορα Παπαδόπουλου σε χειρουργική κλίνη και γύψο τις πρώτες μέρες της χούντας με αποτρέπουν από τη χρήση ιατρικών παρομοιώσεων σε πολιτικά θέματα. Αλλά ο πόλεμος, ο «πατήρ πάντων» κατά τον Ηράκλειτο, συνυφασμένος με την ανθρώπινη φύση, δεν παύει να αποτελεί θανατηφόρο ασθένεια. Ο Εμφύλιος δε, ακόμη χειρότερα, ισοδυναμεί με αυτοάνοση νόσο, δηλαδή με αρρώστια που ο ίδιος ο άνθρωπος προκαλεί στον εαυτό του.

Αδελφοκτονία εν μέσω πολέμου εναντίον εξωτερικού εχθρού είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να συμβεί σε έναν λαό. Αυτό έγινε στη χώρα μας την Κατοχή και δεν αποτελεί

ελληνική πατέντα. Συνοδεύει όμως όλες σχεδόν τις μεγάλες στιγμές της Ιστορίας μας: την Παλιγγενεσία, τις δύο Ελλάδες του 1916, την Αντίσταση. Η απέχθεια που προκαλεί, κάνει κάποιους να επιμένουν πως ο τελευταίος εμφύλιος ξεκίνησε μετά την αποχώρηση των Γερμανών, αλλά τα στοιχεία που παραθέτει ο Πάνος Ζέρβας στις Σημειώσεις για τον Εμφύλιο είναι απόλυτα πειστικά: ο Εμφύλιος ξεκίνησε κατά τη διάρκεια της Κατοχής.

Γιατί συνέβη; Σύμφωνα με την άποψη που αναλύεται στις σελίδες του βιβλίου, ήταν συνέπεια της προσπάθειας των δυνάμεων της Αντίστασης να μονοπωλήσουν την κυριαρχία τους στον ελλαδικό χώρο ενόψει της απελευθέρωσης το 1943. Μόνο που η επικείμενη τότε απόβαση των Συμμάχων στην Ελλάδα δεν ήταν παρά η φενάκη των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών στο πλαίσιο του σχεδίου «Άνιμαλς». Το σχέδιο αυτό αποτελούσε επιχείρηση αποπροσανατολισμού των Γερμανών πριν από την πραγματική απόβαση των Συμμάχων στη Σικελία.

Το «Άνιμαλς» περιλάμβανε μια μεγάλη αλυσίδα δολιοφθορών με κορυφαία την ανατίναξη της σιδηροδρομικής γέφυρας του Ασωπού. Τα σαμποτάζ αυτά αυξάνονταν σε συχνότητα όσο πλησίαζε ο Ιούλιος του 1943. Στο σχέδιο «Άνιμαλς» οφείλεται η επιμονή των Βρετανών να δημιουργηθεί κοινό Στρατηγείο ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ υπό την εποπτεία τους, όπως και το διάγγελμα του βασιλιά Γεωργίου. Όλα αυτά έπεισαν, όπως ξέρουμε πια, και τον ίδιο τον Χίτλερ, παρά τις επιφυλάξεις των δικών του μυστικών υπηρεσιών. Έτσι καθηλώθηκαν σημαντικά γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα επικεφαλής των οποίων ορίστηκε ο Ρόμελ, που έφτασε στη Θεσσαλονίκη ανήμερα της απόβασης στη Σικελία.

Η εκστρατεία αποπροσανατολισμού παρέσυρε και τους συμμετέχοντες εν αγνοία τους σε αυτή. Ξέρουμε πως κανείς, πλην του επικεφαλής της βρετανικής αποστολής Μάγιερς, δεν γνώριζε την αλήθεια. Η απόφαση είχε ληφθεί στα τέλη του 1942 και αυτή ήταν η αιτία που παρέμειναν στην Ελλάδα και δεν αποχώρησαν όλοι οι Βρετανοί σαμποτέρ μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, όπως ήταν προαποφασισμένο.

Οι πρώτες εμφύλιες αψιμαχίες, λοιπόν, ξεκίνησαν την άνοιξη του 1943 για να εξελιχθούν σε κατά παράταξη μάχες μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς. Ο συγγραφέας αναλύει και περιγράφει τα γεγονότα αυτά έχοντας παραθέσει πολύτιμες πληροφορίες για την κοινωνική, την οικονομική και την πολιτική κατάσταση της χώρας από την έναρξη της Κατοχής. Καταγράφει όλες τις οργανώσεις, μεγάλες και μικρές, αντιστασιακές ή κατασκοπευτικές, ανεξάρτητες ή καθοδηγούμενες από πολιτικούς, κόμματα ή παρατάξεις που έδρασαν στη χώρα μας και στη Μέση Ανατολή. Αναλύει τη συγκρότηση, τη δομή, τη μετεξέλιξη, τις διασπάσεις και τις εσωτερικές συγκρούσεις που δημιούργησαν έναν σίφουνα ιδεολογικών, στρατηγικών και τακτικών προσανατολισμών.

{jb_quote}Η προσέγγισή του είναι αχρωμάτιστη πολιτικά, χωρίς φανατισμούς ή κούφιους συναισθηματισμούς και ιδεολογικές αντιφάσεις.{/jb_quote}

Περιγράφει τον ηθελημένο ρόλο των Βρετανών αλλά και των Γερμανών σε σχέση με τις δυνάμεις της Αντίστασης. Αναλύει τη στάση και τις αντιδράσεις των Ελλήνων πολιτικών και των στρατιωτικών της εποχής. Είναι φανερό ότι οι συνθήκες που διαμόρφωναν τις επιλογές των αξιωματικών αυτών δεν ήταν μόνο ιδεολογικές αλλά, πολλές φορές, αφορούσαν την επιβίωσή τους, προσωπική και οικογενειακή. Πρόκειται για ζητήματα που, χάρη στον τρόπο με τον οποίο διατυπώνονται και αναπτύσσονται από τον συγγραφέα, αναδεικνύουν την τραγικότητα των στιγμών και των διλημμάτων των συμπατριωτών μας. Η προσέγγισή του είναι αχρωμάτιστη πολιτικά, χωρίς φανατισμούς ή κούφιους συναισθηματισμούς και ιδεολογικές αντιφάσεις. Γράφει ότι δεν χρησιμοποιεί τον όρο «Εθνική Αντίσταση» επειδή δεν υφίσταται «αντεθνική Αντίσταση», ώστε να χρειάζεται η λέξη «εθνική».

Οι Σημειώσεις για τον Εμφύλιο περιέχουν πλήθος από επιμέρους θέματα και ερωτήματα που έχουν απασχολήσει όσους ενδιαφέρονται για την Ιστορία και την Αντίσταση: Ο ρόλος του ΕΑΜ, η πολιτική σύγκρουση με τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ, η στρατιωτική σύγκρουση ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ που, όπως αναφέρθηκε ήδη, σηματοδοτεί χρονικά την έναρξη του Εμφυλίου, η σύγκρουση ΕΛΑΣ-5/42, η ίδρυση των Ταγμάτων Ασφαλείας, οι ενδοαντιστασιακές αιματηρές συγκρούσεις αλλά και παράλληλα οι βρετανικές και σοβιετικές «νουθεσίες» για ειρήνευση, με αποτέλεσμα την προσωρινή κατάπαυση του εμφυλίου πυρός και τη Συμφωνία της Πλάκας. Αναλύεται με κατανοητό τρόπο ο πολυποίκιλος και δαιδαλώδης ιστός από συμφέροντα, ιδεολογικές και πολιτικές συγχύσεις, σκοπιμότητες, φιλοδοξίες και πάθη, χωρίς να παραλείπονται οι «παρενέργειες» που συνήθως σπρώχνονται κάτω από το χαλί όταν αφορούν την Αριστερά, την ΟΠΛΑ και τα περίφημα, πλην άγνωστα εν πολλοίς, στρατόπεδα του ΕΑΜ.

Ιδιαίτερα αναλυτική είναι η ερμηνεία του Κινήματος της Μέσης Ανατολής. Περιγράφονται οι συνθήκες που υπήρχαν στον ελληνισμό της Αιγύπτου πριν φτάσει εκεί η βασιλική κυβέρνηση. Αναλύονται οι ιδιαιτερότητες της κυβέρνησης αυτής, οι σχέσεις της με την Αντίσταση και τις πολιτικές και στρατιωτικές δυνάμεις που αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα, οι αντιπαλότητες μέσα στο στράτευμα που δημιουργήθηκε στη Μέση Ανατολή, οι Στάσεις του 1943 αλλά και το Κίνημα της άνοιξης του 1944. Μολονότι ακόμα και σήμερα δεν έχει αναλυθεί η σημασία του στην ιστορική εξέλιξη της χώρας μας, και οι περισσότερες λεπτομέρειες προέρχονται κυρίως από αυτοβιογραφικά κείμενα, αλλά και από τη συγκλονιστική τριλογία του Στρατή Τσίρκα «Ακυβέρνητες Πολιτείες», η αφήγηση του Πάνου Ζέρβα αναλύει και συνθέτει πρισματικά την όλη υπόθεση.

Διαφωτιστικά επίσης αναλύονται οι συνθήκες ίδρυσης των Ταγμάτων Ασφαλείας, η πραγματικότητα και οι εξελίξεις τους. Ήδη, ο αναγνώστης έχει εντυπωσιαστεί από την παράθεση των ιδιαιτεροτήτων των δωσιλογικών κυβερνήσεων του Τσολάκογλου, του Λογοθετόπουλου και του Ράλλη, οι οποίες συνήθως εξομοιώνονται συλλήβδην απορριπτικά χωρίς αποχρώσεις. Έτσι, όταν έρχεται η ώρα των Ταγμάτων και της προθυμίας ή του άμεσου (ή έμμεσου) εξαναγκασμού κάποιων στην επάνδρωσή τους, των ιδιαιτεροτήτων στις διάφορες περιοχές της χώρας, της διαχείρισής τους από τους Γερμανούς αλλά και από τους (εν αναμονή τελούντες) Βρετανούς, ο συγγραφέας εντυπωσιάζει και πάλι καταγράφοντας τις διαφορετικές αποχρώσεις τους.

Η ουσιαστική γνώση της Ιστορίας είναι καταλυτικά απαραίτητη. Δυστυχώς την κοινωνία μας χαρακτηρίζει η ημιμάθεια, έστω σε διαφορετικό κατά περίπτωση ποσοστό. Η αναφορά του συγγραφέα σε έναν παλαιό αγωνιστή της Αντίστασης, αριστερό με εξορίες, που μένει εμβρόντητος διαπιστώνοντας ότι οι διαδηλωτές στην πορεία του 2000, έξω από την Αμερικανική Πρεσβεία, φωνάζουν «ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-Μελιγαλάς» αγνοώντας την ιστορία της περιώνυμης πηγάδας αλλά θεωρώντας ότι ο Μελιγαλάς είναι κάποιος από τους βασανιστές της Χούντας, αποκαλύπτει δραματικά το μέγεθος της ημιμάθειας που, δυστυχώς, κυριαρχεί πλέον. Το χρέος της αντιμετώπισης του φαινομένου αυτού στη δημόσια Ιστορία, δηλαδή τη γνώση της Ιστορίας που έχει ο μέσος πολίτης, βαραίνει τις πλάτες όχι μόνο των επιστημόνων ιστορικών αλλά όλων των διανοούμενων, των εκπαιδευτικών, των καλλιτεχνών, των δημοσιογράφων, των λογοτεχνών. Και δεν αρκεί να πει κανείς την αλήθεια αλλά, όπως λέει ο Μπρεχτ, πρέπει να βρει τον κατάλληλο τρόπο να την αφηγηθεί.

Στο πεδίο αυτό η πένα του Πάνου Ζέρβα έχει ανεβάσει τη γραφή σε επίπεδο ασυνήθιστο για αντίστοιχα βιβλία σχετικά με τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Αλλά οι διαφορές δεν είναι μόνο λογοτεχνικές. Η διαλεκτική προσέγγιση των γεγονότων τού επιτρέπει να διατυπώνει ερωτήματα και απαντήσεις που φωτίζουν «μυστήρια», «λάθη», «πρωθύστερα», «αντιφάσεις» της εμφύλιας σύγκρουσης στην Ελλάδα και τη Μέση Ανατολή την περίοδο της Κατοχής. Οι Σημειώσεις για τον Εμφύλιο είναι επιστημονικά επαρκείς, κατανοητές, ντοκουμενταρισμένες, μετριοπαθείς και διαβαστερές. Πιστεύω ότι αυτός είναι ο σωστός δρόμος για τη γνώση.

Σημειώσεις για τον Εμφύλιο. Τόμος Α’
Αντίσταση και κατοχικός Εμφύλιος 1941-1944
Πάνος Ζέρβας
Πρόλογος: Ήρκος Αποστολίδης
Επίκεντρο
σ. 352
ISBN: 978-618-204-051-5
Τιμή: 18,00€