Σωτήρης Δημητρίου: «Ουρανός απ’ άλλους τόπους»

08:16 15/10/2021 - Πηγή: Diastixo

Στο βιβλίο του Σωτήρη Δημητρίου Ουρανός απ’ άλλους τόπους, μια γερόντισσα, η Αλέξω, από τον Τσαμαντά, εκεί κοντά στην Πόβλα, στα ελληνοαλβανικά σύνορα, κόρη του προέδρου του χωριού, με τη μητέρα της να έχει δολοφονηθεί από αντάρτες κομμουνιστές, αφηγείται. Αφηγείται όχι μόνο αυτά που βίωσε η ίδια, στα περίπου εκατό χρόνια της ζωής της, αλλά ανατρέχει και αφηγείται και τη ζωή των πατέρων και παππούδων, συγγενών, χωριανών και γειτόνων, που έζησαν και στα γύρω χωριά, αγγίζοντας και προσθέτοντας ιστορία μισού περίπου αιώνα. Αφηγείται την ιστορία της Ελλάδας. Μοιάζει σαν, μέσα από την πένα του Σωτήρη Δημητρίου, η Αλέξω να παίρνει από το χέρι τον αναγνώστη, να του ανοίγει μια μία τις πόρτες του χωριού και να του γνωρίζει τους κατοίκους του, αφηγούμενη άλλοτε σαν παιδί, άλλοτε σαν κοπέλα και άλλοτε, πάλι, σαν γερόντισσα στον γιο της.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Ο Ουρανός απ’ άλλους τόπους αποτελείται από έναν μεγάλο αριθμό διηγημάτων –ενενήντα έξι, ίσως όσα τα χρόνια της γερόντισσας– μικρών στην πλειονότητά τους. Σε όλα, αν και είναι αυτόνομα μεταξύ τους, υπάρχει συνοχή και ενότητα. Η ενότητα του ιστορικού, λαογραφικού και γλωσσικού υπόβαθρου. Μέσα σε αυτά, γυναίκες άξιες, με σοφία γλώσσας και νου, δυναμικές, ευρηματικές, μέσα στον μόχθο και στην πείνα υπερασπίζονται με κάθε κόστος από την αδικία και τις κακόβουλες επεμβάσεις, αρπαγές και δολοφονίες Τούρκων, Αλβανών, Ιταλών, Γερμανών και, αργότερα, από τη φρίκη και τα πολιτικά εγκλήματα του Εμφυλίου, την οικογένεια, την πατρίδα και το βιος τους. Γυναίκες άξιες, που ήταν εύκολο να τις θανατώνουν σωρηδόν χωρίς λόγο. Γυναίκες άξιες, που δεν άξιζαν ούτε δικό τους όνομα να έχουν.

Ο Σωτήρης Δημητρίου στο έργο του αυτό συγχωνεύει όσα μας έχει αφηγηθεί και τραγουδήσει στα μέχρι τώρα βιβλία του, προσθέτοντας κι άλλα πολλά, διδάσκοντας ακόμη μια φορά, όπως έκανε και στα Οπωροφόρα της Αθήνας, τη γραφή. Ταυτόχρονα, καταθέτει στα ελληνικά γράμματα μια κληρονομιά. Μια κληρονομιά ιστορική, κοινωνική, λαογραφική και, το σημαντικότερο, γλωσσική, κληροδοτώντας την εκφορά αυτού του λόγου με σκοπό τη διάσωσή του.

Η ανάγλυφη αφήγησή του γίνεται σε πολλούς διαφορετικούς τόπους κι ουρανούς, παίζοντας με τον χρόνο και αναμειγνύοντας το τώρα και το τότε. Πρωταγωνίστριές του, η κάθε γυναίκα εκείνων των χωριών και η γλώσσα. Υμνεί τις γυναίκες για τη δύναμή τους παρουσιάζοντάς τες άξιες, ακούραστες, στυλοβάτες της οικογένειας, της παράδοσης και των αξιών της ζωής. Τις παρουσιάζει ως το κέντρο του κόσμου. Στο καθημερινό τους πρόγραμμα ήταν τα ζώα και τα χωράφια, κι όταν επέστρεφαν στο σπίτι φρόντιζαν για το φαΐ, τα παιδιά και τους γέροντες. Επέστρεφαν όπως τα ζώα στη στάνη αγόγγυστα, για να συνεχίσουν και την επόμενη ημέρα τα ίδια. Ταυτόχρονα, δείχνει και την κακοποίησή τους από την κοινωνία και σε καιρό ειρήνης. Ωστόσο, η ουράνια μελωδία της ομιλίας τους –που τον νανούριζε όταν ήταν παιδί–, οι ήχοι των λέξεων και το τραγούδι, είτε από χαρά είτε από λύπη, ήταν πάντα στα χείλη τους, γράφοντας μια άλλη ιστορία. Αυτήν της γλώσσας. Με λέξεις μασημένες, μισές, συνενωμένες με πάθος, αλήθεια και σοφία, διηγούνταν την καθημερινότητά τους, τη ζωή, τις χαρές, τον θάνατο, την ξενιτιά και τα πάθη τους. Αυτές οι γυναίκες διατρέχουν τις σελίδες, μιλώντας/τραγουδώντας τη ζωή. «Ξέρουν να τραγουδούν, γι’ αυτό ξέρουν και να μοιρολογούν», είχε πει σε προηγούμενο βιβλίο του.

{jb_quote} Γυναίκες άξιες, που δεν άξιζαν ούτε δικό τους όνομα να έχουν. {/jb_quote}

Στα σημαντικά στοιχεία του βιβλίου πρέπει να προστεθεί ο πλούτος των λαογραφικών πληροφοριών. Μας γνωρίζει φυτά, τις ιδιότητες και την καλλιέργειά τους, βότανα, πομάδες ιαματικές, τρόπους παρασκευής τροφών που η πείνα έκανε τον κόσμο να εφευρίσκει, π.χ. λαχανόψωμο όπου, προσθέτοντας ένα φύλλο δυόσμου από τα άγονα, βραχώδη εκείνα χώματα, να μοσχοβολά ακόμη και η σελίδα της περιγραφής, έτσι όπως μοσχοβολούσε και το φαγητό σ’ όλο το χωριό, όταν είχαν να βάλουν ένα «νύχι» βούτυρο σε αυτό, δείχνοντας πως ιστορία και λαογραφία είναι άρρηκτα συνδεδεμένες, αλληλεπιδρούν διαμορφώνοντας η μία την άλλη. Μας γνωρίζει επίσης συνήθειες, έθιμα, καθημερινότητα και θρησκευτική λατρεία, μύθους, βασκανίες, παροιμίες, ενδύματα, παιγνίδια και τραγούδια, που καθόριζαν τον χρόνο και τις συνήθειες του λαού. Ο Σωτήρης Δημητρίου μάς χαρίζει όλες αυτές τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού, που διαμορφώνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κατοίκων της εν λόγω περιοχής, κάνοντας ταυτόχρονα μια χαρτογράφηση/ακτινογραφία της ελληνικής κοινωνίας της υπαίθρου. Επίσης, προσθέτει και έναν πλούτο ποίησης, αυτής της προφορικής λογοτεχνίας την οποία διασώζει εμπλουτίζοντας τη λαϊκή μας παράδοση.

Η ιστορία καταγράφεται στις αφηγήσεις, πριν από και μετά τη μάχη του Μπιζανίου. Ο Εμφύλιος εμφανίζεται στο μέσον του βιβλίου με αρκετά διηγήματα και πολλές μαύρες σελίδες, με βασανιστήρια και πολλά άψυχα σώματα γυναικών («Το νερό του λύκου», σελ. 210-213) και παιδιών («Η αλετροπόδαρη», σελ. 351-355, «Ομηρία», σελ. 373-375). ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και Χίτες πρωταγωνιστές. Η φρίκη και τα εγκλήματα του Εμφυλίου. Αυτά ήταν οι «νάρκες» που πονούσαν πιο πολύ.

…Και ήρθε η ώρα και ξετόπισε ο κόσμος απ’ το μαύρο το αίμα το δικό μας, απ’ τους αντίχριστους. Απ’ τους αντάρτες φύγαμανε. Δεν είχε φύγομε απ’ τους Γερμανούς και τους Ιταλούς. Ουδέ απ’ τους Τούρκους. (σελ. 388)

Και:

Γιατί ’ναι μαύρα τα βουνά
Γιατί είν’ ανταριασμένα,
Βλέπουν τον χάρο πο ’ρχεται
Στον γρίβα καβαλάρης.
Σέρει τους νιους απ’ τα μαλλιά
Τους γέρους απ’ τα γένια,
Σέρει και τα μικρά παιδιά
στη σέλα αραδιασμένα. (σελ. 380)

Ο Σωτήρης Δημητρίου αφήνει από μόνα τους τα γεγονότα να εκτίθενται στην κρίση του καθενός, τηρώντας ίσες αποστάσεις και από τις δύο πλευρές. Μια υπόγεια συγκίνηση διατρέχει τη γραφή του ποτίζοντας τον αναγνώστη, ο οποίος με πόνο στέκει στα εγκλήματα και στη φρίκη του Εμφυλίου και από τις δύο πλευρές.

«Εν αρχή ην ο λόγος» μοιάζει να λέει ο συγγραφέας, αυτός μας καθορίζει, μαρτυρώντας ταυτόχρονα πολλά για εμάς. Αυτή την ιδιαίτερη ομιλία με γιγαντιαία προσπάθεια αποτυπώνει πιστά ακόμη μια φορά, με τη μουσικότητά της κυρίαρχη στην αφήγηση. Η ποίηση στην αφηγηματική έκφρασή της και η «εικονοφόρα» γραφή του –έτσι την έχει χαρακτηρίσει ο ίδιος– αναπαριστούν και ζωντανεύουν, σαν σε κινηματογραφική ταινία, αυτά που «έγραψαν» τα άσπρα μαλλιά και οι πόνοι μιας γερόντισσας. «Μια βολά…» έτσι αρχίζει, πολλές φορές, να διηγείται η γερόντισσα αντλώντας από την ψυχή της την κάθε λέξη της.

Όλα τα βιβλία του Σωτήρη Δημητρίου έχουν κάτι πολύ σημαντικό να μας πουν, γι’ αυτούς που κατοικούν αλλά και γι’ αυτούς που ξενιτεύτηκαν από εκείνα τα μέρη. Μιλά για τον τόπο τους, για τη φύση που θεριεύει και μοσχανθεί γύρω τους, για τη γλώσσα τους, που τραγουδά τη ζωή και τον θάνατο. Όμως, το βιβλίο Ουρανός απ’ άλλους τόπους μοιάζει να είναι το πλέον αντιπροσωπευτικό της προσφοράς του συγγραφέα στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Έχει συσσωρευμένα όλα αυτά που χρόνια θέλει να μας πει. Είναι ένα βιβλίο που έχει όλα τα χαρίσματα της δικής του γραφής, αναμεμειγμένα με τη σοφία και την ουράνια μελωδία της διαλέκτου με την οποία αφηγείται μια γερόντισσα. Η μάνα του.

Ουρανός απ’ άλλους τόπους
Σωτήρης Δημητρίου
Εκδόσεις Πατάκη
σ. 584
ISBN: 978-960-16-8590-8
Τιμή: 22,20€