Τζέμη Τασάκου: «Το σεντούκι με τα αμύθητα σεντέφια»

08:10 22/8/2022 - Πηγή: Diastixo

Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί ένα ιστορικό τραύμα στη συλλογική συνείδηση των Ελλήνων, καθώς και μια βασική θεματική κατηγορία που από τη Γενιά του ’30 έως σήμερα συνεχίζει να τροφοδοτεί τη νεοελληνική πεζογραφία. Επιπλέον, η σύγχρονη παιδική κι εφηβική λογοτεχνία προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό βιβλία, στα οποία συνδιαλέγεται η ιστορική πραγματικότητα με τη μυθοπλασία, έχοντας ως στόχο να τέρψει και συνάμα να διαπαιδαγωγήσει, μεταδίδοντας την ιστορική γνώση, καλλιεργώντας την ιστορική συνείδηση και διαφυλάσσοντας τη μνήμη

του παρελθόντος και την πολιτισμική ταυτότητα. Σχετικό παράδειγμα αποτελεί και το βιβλίο της Τζέμης Τασάκου με τίτλο Το σεντούκι με τα αμύθητα σεντέφια, όπου ξετυλίγεται η ιστορία της μικρής Κλειώς που μεγαλώνει στη Σμύρνη, σε μια εύπορη αστική οικογένεια, κατά το χρονικό διάστημα 1918-1922. Μέσα σε αυτό το χρονικό πλαίσιο η Τασάκου φωτίζει με διεισδυτικό τρόπο τα αίτια που οδήγησαν στη Μικρασιατική Καταστροφή, την εσωτερική κι εξωτερική πολιτική της Ελλάδας, τη συμμετοχή στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, τη Συνθήκη των Σεβρών, τη στάση του Βενιζέλου και των βασιλοφρόνων, αλλά και των συμμάχων, τη διάψευση και την ήττα. Το κείμενο λειτουργεί ως δευτερογενής ιστορική πηγή, καθώς συμπλέκεται με τη μυθοπλασία και το παιδί-αναγνώστης αντλεί σημαντικές ιστορικές πληροφορίες κι ωθείται με κριτικό στοχασμό, αν εστιάσει την προσοχή του σε αυτές, να αναζητήσει περισσότερες έξω από το λογοτεχνικό πλαίσιο. Πέρα από αυτό, παρουσιάζεται η εξιδανικευμένη ζωή στη Σμύρνη μέσα από τα μάτια ενός μικρού κοριτσιού, που μεγαλώνει με ανεμελιά, με μύθους και παραμύθια, μαζί με την τουρκικής καταγωγής φίλη της, την Εσμέτ. Η Τασάκου αναδεικνύει τη διαπολιτισμική κουλτούρα (αίτημα του καιρού μας), καθώς οι δυο οικογένειες των παιδιών προβάλλονται να ζουν αρμονικά μέσα από τη διαφορετικότητα των πολιτισμών και της θρησκείας τους και ο μόνος πόλεμος που γνώριζαν τα δυο κορίτσια ήταν ο Τρωικός Πόλεμος, που μάθαινε η Κλειώ από τον παππού της κι εξιστορούσε με τη σειρά της στην Εσμέτ.

Σημαντικό πρόσωπο για την Κλειώ αποτελεί ο παππούς, η αναπαράσταση του οποίου προσδίδει μια ποιητική και φιλοσοφική χροιά στο μυθιστόρημα. Με τις ιστορίες που φτιάχνει μέσα στο «παραμυθοκάζανο» εξάπτει τη φαντασία της και της μεταλαμπαδεύει με διαπαιδαγωγικό τρόπο γνώσεις και αξίες του παρελθόντος, έτσι ώστε να συναντηθούν «το χθες, το σήμερα, το αύριο, το άχρονο, το διαχρονικό» (σελ. 7). Στο «παραμυθοκάζανο» συγχωνεύονται η Ιστορία και το φανταστικό στοιχείο, το βίωμα και πολιτισμικά χαρακτηριστικά δύο λαών που έως τότε συνοικούσαν: «θα ρίξουμε μέσα […] μπόλικες αλήθειες, σελίδες Ιστορίας, λίγο μοσχοκάρυδο, μπαχάρι, ανθρώπους που έζησαν στα χρόνια τα παλιά κι ανθρώπους που γεννήθηκαν στη φαντασία… κανέλα, βάλαμε κανέλα; […] μέρη υπαρκτά και μέρη ανύπαρκτα […] λίγο σιρόπι απ’ τα άστρα» (σελ. 7-8). Οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες του βιβλίου εντοπίζουν πλήθος στοιχείων διακειμενικότητας στις ιστορίες του παππού, που ακούει η μικρή Κλειώ: από την ελληνική μυθολογία, τη λυρική ποίηση, τη φιλοσοφία, πρόσωπα και τόπους που συνδέονται με τη Μικρά Ασία, όπως ο Ηρόδοτος, ο Όμηρος, ο ποιητής Αλκμάν, ο Αναξιμένης, ο Αναξίμανδρος, η αρχαία Ιωνία, το Αιγαίο Πέλαγος κ.ά. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα έπη του Ομήρου, κυρίως στον Τρωικό Πόλεμο. Αποδομείται έτσι η σύνδεση της Ιστορίας μόνο με πολεμικά γεγονότα και σημαίνοντα πρόσωπα που εμπλέκονται σε αυτόν, έτσι όπως έχει καθιερωθεί στη σχολική κουλτούρα. Η έννοια της Ιστορίας διευρύνεται, καθώς περιλαμβάνει όλα εκείνα τα υλικά που συνθέτουν την πολιτισμική ταυτότητα.

{jb_quote}Η συγγραφική ματιά αποτυπώνει με γνώση και αληθοφάνεια την οπτική των παιδιών και των ενηλίκων μέσα από πληθώρα εικόνων, αισθήσεων και συναισθημάτων.{/jb_quote}

Η Κλειώ παρουσιάζεται σε τρεις ηλικιακές βαθμίδες: παιδική, εφηβική ηλικία κι ενήλικη ζωή. Η παιδική ηλικία διακόπτεται βίαια, καθώς το κορίτσι βιώνει τον θάνατο και την απώλεια του πατέρα της, λόγω της συμμετοχής του στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε αυτή τη φάση, το σεντούκι με τα αμύθητα σεντέφια, το οποίο θα πάρει η Κλειώ σαν μεγαλώσει, θα παίξει σημαντικό ρόλο παρηγοριάς και θα κρατήσει τη φαντασία και την ψυχή της ζωντανές και σε εγρήγορση. Ως έφηβη, τα όνειρά της και τα πρώιμα σκιρτήματα για τη ζωή διαλύονται με την Καταστροφή και τον ξεριζωμό που ακολουθεί. Οικογένειες που κατακερματίζονται, φιλίες που χάνονται, η απώλεια των πατρογονικών εστιών, η προσφυγιά και η επανασύσταση της ζωής των προσφύγων στον νέο τόπο αποτυπώνονται στο κείμενο με έντονα συναισθήματα και διάχυτη την αίσθηση αγωνίας. Η Τασάκου δεν διστάζει να αποδώσει τη βαρβαρότητα των γεγονότων, τις θηριωδίες που διεπράχθησαν και από τις δύο πλευρές, αλλά και τη στάση της Ελλάδας κατά την έλευση των προσφύγων. Διατηρεί αντικειμενική στάση και οικοδομεί τον κριτικό στοχασμό του αναγνωστικού κοινού της πάνω στην Ιστορία. Επιπλέον, όπως η μικρή ηρωίδα έτσι και το παιδί-αναγνώστης συνειδητοποιεί τον υπαρκτό κίνδυνο ενός πολέμου, που τα αίτιά του δεν σχετίζονται με κάποια «ωραία Ελένη» ούτε με το έδαφος, αλλά με το υπέδαφος (σελ. 28, 137).

Η ιδεολογική ορίζουσα του κειμένου μεταφέρεται υπαινικτικά, χωρίς διαθέσεις στείρου διδακτισμού, και βασίζεται στην ανάγκη για διατήρηση της μνήμης και για διαφύλαξη των «αμύθητων σεντεφιών» – της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας των ανθρώπων, που παραμένει ακέραιη μέσα από τη γνώση του παρελθόντος, των αξιών και του πολιτισμού: «Τα σπίτια και τα κτήματα μπορεί να πιάσουνε φωτιά και να γίνουνε στάχτη και μπούλμπερη, αποκαΐδια… Μπορεί να γίνει σεισμός και να τα καταπιεί η γη… Τα σεντέφια που κουβαλάς απάνω σου όμως κανένας δεν μπορεί να σου τα πάρει… Κανένας!» (σελ. 164). Η ιδεολογία του βιβλίου προβάλλει επίσης ένα βαθύ αντιπολεμικό μήνυμα, που ακούγεται από τα λόγια του παππού: «Σ’ έναν πόλεμο κανείς δεν νικά. Από έναν πόλεμο όλοι βγαίνουνε χαμένοι» (σελ. 60). Κι ακόμα, σε ένα σημείο μεταφέρεται η ρήση του Ηρόδοτου: «Κανένας δεν είναι τόσο ανόητος, που αντί για την ειρήνη, να προτιμά τον πόλεμο· γιατί όσο έχουμε αυτήν, τα παιδιά θάβουν τους πατέρες τους· όσο όμως έχουμε εκείνον, οι πατέρες τα παιδιά τους…» (σελ. 44-45). Μέσα σε αυτό το πανανθρώπινο αίτημα για την ειρήνη, το μυθιστόρημα αναδεικνύει και την ελπίδα του κυνηγημένου από τον πόλεμο ανθρώπου να ριζώσει σε μια νέα πατρίδα, να ορθώσει το ανάστημά του μπρος στις κακουχίες και να πάρει στα χέρια του ξανά τη ζωή του.

Το βιβλίο δομείται σε εννέα κεφάλαια, όσες και οι εννέα Μούσες, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά με ένα παιχνίδι μεταμυθοπλασίας (σελ. 182) κι αποτελεί διήγηση με αναδρομή στο παρελθόν από την Κλειώ, την ηρωίδα του μυθιστορήματος ή… τη Μούσα της Ιστορίας. Η αφήγηση εμπλουτίζεται με ζωντανούς διαλόγους, με ποιητικότητα και με εναλλαγές σε πρώτο και τρίτο πρόσωπο. Η συγγραφική ματιά αποτυπώνει με γνώση και αληθοφάνεια την οπτική των παιδιών και των ενηλίκων μέσα από πληθώρα εικόνων, αισθήσεων και συναισθημάτων. Η εικονογράφηση της Ράνιας Βαρβάκη συμβάλλει στην αισθητική απόλαυση του αναγνώστη και αναδεικνύει το κλίμα της εποχής και τον ψυχισμό των ηρώων. Τέλος, το εκπαιδευτικό υλικό σε ψηφιακή μορφή (υπάρχει η ανάλογη πληροφορία στο οπισθόφυλλο του βιβλίου) περιλαμβάνει ενδιαφέρουσες φιλαναγνωστικές δραστηριότητες.

[Η Μίκα Ντάκα είναι Δρ Παιδικής Λογοτεχνίας και συγγραφέας.]

Το σεντούκι με τα αμύθητα σεντέφια
Τζέμη Τασάκου
εικονογράφηση: Ράνια Βαρβάκη
Μεταίχμιο
σ. 192
ISBN: 978-618-03-2956-8
Τιμή: 11,00€