Οικογενειακές επιχειρήσεις: Η παλαιότερη και πιο κυρίαρχη μορφή επιχειρηματικής δραστηριότητας στον δυτικό κόσμο

08:36 9/1/2025 - Πηγή: Emea.gr

Οι οικογενειακές επιχειρήσεις είναι η ραχοκοκαλιά της ελληνικής οικονομίας, αλλά και πυλώνας της κοινωνικής συνοχής και προόδου. Στην Ευρώπη, αυτές οι επιχειρήσεις κατέχουν σημαντική θέση, με το 25% από τις κορυφαίες εταιρείες να είναι οικογενειακές, συνεισφέροντας εκατομμύρια θέσεις εργασίας και σημαντικό ποσοστό του ΑΕΠ. Στην Ελλάδα, ο ρόλος τους είναι ακόμη πιο κομβικός: 8 στις 10 επιχειρήσεις είναι οικογενειακές,

προσφέροντας σχεδόν το μισό των θέσεων εργασίας της χώρας.

Η ανθεκτικότητα αυτών των επιχειρήσεων, ειδικά κάτω από δύσκολες συνθήκες, αποτελεί σημείο αναφοράς. Εδράζεται σε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όπως η ευελιξία στη λήψη αποφάσεων, η μακροπρόθεσμη προσέγγιση και οι κοινές αξίες. Ωστόσο, είναι εξίσου σημαντικό να αναγνωρίσουμε τις προκλήσεις τους, από τη διαχείριση της διαδοχής και των εσωτερικών συγκρούσεων έως τη δυσκολία ενσωμάτωσης νέων ιδεών και τεχνογνωσίας.

Σε αυτό το πλαίσιο, το ΕΒΕΑ στέκεται αρωγός στις οικογενειακές επιχειρήσεις, παρέχοντας τα εργαλεία και την καθοδήγηση που χρειάζονται. Σε συνεργασία με τον Φορέα Μελών Διοικητικών Συμβουλίων NED Club, προχωράει σε στοχευμένες πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση της διακυβέρνησής τους.

Σημαντικό μέρος αυτής της προσπάθειας αποτελεί η δημιουργία του συγκεκριμένου Οδηγού διακυβέρνησης οικογενειακών επιχειρήσεων. Ο Οδηγός εστιάζει σε κρίσιμα θέματα, όπως η εταιρική διακυβέρνηση, η ομαλή διαδοχή, καθώς και η ανάπτυξη και προστασία της οικογενειακής περιουσίας.

Η πρόσφατη έρευνα που διεξήχθη από το ΕΒΕΑ, σε συνεργασία με το NED Club, αποτυπώνει με σαφήνεια την πολυπλοκότητα αλλά και τη δυναμική των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ελλάδα. Τα ευρήματα της έρευνας αποτέλεσαν τη βάση για τη διαμόρφωση αυτού του οδηγού, ο οποίος φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν χρήσιμο σύμμαχο για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα και ανάπτυξή τους.

Με τη στήριξη του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών συνεχίζει να εργάζεται για να ενδυναμώσει τον κρίσιμο ρόλο των οικογενειακών επιχειρήσεων στην ελληνική οικονομία, διασφαλίζοντας ότι θα παραμείνουν στο επίκεντρο της ανάπτυξης για τις επόμενες γενιές.

Οι οικογενειακές επιχειρήσεις αποτελούν την παλαιότερη και πιο κυρίαρχη μορφή άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας στον δυτικό κόσμο. Αποτελούν, μάλιστα, τη ραχοκοκαλιά πολλών οικονομιών, αντιπροσωπεύοντας πάνω από 70% του συνολικού αριθμού των επιχειρήσεων. Στην Ελλάδα το 85% περίπου των επιχειρήσεων είναι οικογενειακές, συμβάλλοντας κατά 65% περίπου στο ΑΕΠ της χώρας.

Η κοινή χαρακτηριστική ιδιότητα αυτών των εταιρειών είναι ότι η επιχείρηση και η ιδιοκτησία βρίσκονται αλληλοσυνδεδεμένες. Οι οικογενειακές επιχειρήσεις ποικίλλουν σημαντικά – από μικρές και μεσαίες εταιρείες έως μεγάλους ομίλους ετερογενών δραστηριοτήτων, εισηγμένων ή μη στο χρηματιστήριο, ενώ δραστηριοποιούνται σε πολλούς κλάδους και χώρες.

Τι σημαίνει οικογενειακή επιχείρηση;

Μια εταιρεία, οποιουδήποτε μεγέθους, θεωρείται οικογενειακή επιχείρηση, εάν:

• Τα περισσότερα δικαιώματα λήψης αποφάσεων τα κατέχει το φυσικό πρόσωπο/α που ίδρυσε την επιχείρηση είτε το φυσικό πρόσωπο(α) που απέκτησε το μετοχικό κεφάλαιο της επιχείρησης είτε, τέλος, σύζυγοι, γονείς, παιδιά ή άμεσοι διάδοχοι των παιδιών τους.

• Τουλάχιστον ένας εκπρόσωπος της οικογένειας ή συγγενικού προσώπου εμπλέκεται επίσημα στη διακυβέρνηση της επιχείρησης.

• Οι εισηγμένες εταιρείες πληρούν τον ορισμό της οικογενειακής επιχείρησης εάν ο άνθρωπος που ίδρυσε ή απέκτησε την επιχείρηση (μετοχικό κεφάλαιο) ή οι οικογένειές τους / απόγονοί τους κατέχουν το 25% των δικαιωμάτων λήψης αποφάσεων που επιβάλλονται από το μετοχικό τους κεφάλαιο.

Λόγω της ιδιαίτερης φύσης τους, οι οικογενειακές επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν συγκεκριμένες προκλήσεις, εγγενείς στην οργανωτική τους δομή. Αυτές οι προκλήσεις δυσχεραίνουν την ικανότητά τους να προσελκύουν και να διατηρούν υψηλής ποιότητας ανθρώπινο κεφάλαιο, να εξασφαλίζουν χαμηλότερο κόστος δανεισμού και ιδίων κεφαλαίων, καθώς και να επιτυγχάνουν μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα.

Με τη μεταβίβαση των οικογενειακών επιχειρήσεων στις επόμενες γενιές, οι πιθανότητες επιβίωσής τους μειώνονται δραστικά. Τα στοιχεία δείχνουν ότι περίπου το 95% των οικογενειακών επιχειρήσεων δεν επιβιώνουν μετά την 3η γενιά ιδιοκτησίας.

Ο Ρόλος της Οικογενειακής Διακυβέρνησης

Η κύρια αποστολή της οικογενειακής διακυβέρνησης είναι να διασφαλίσει την ενότητα της οικογένειας και την ομαλή λειτουργία της επιχείρησης. Έτσι, ενσωματώνει διαδικασίες που προλαμβάνουν συγκρούσεις, εστιάζουν στη διατήρηση της επιχειρηματικής και οικογενειακής συνοχής και διασφαλίζουν ότι η μετάβαση από γενιά σε γενιά γίνεται αρμονικά.

Ορισμένα από τα βασικά ζητήματα που αντιμετωπίζονται στο πλαίσιο της οικογενειακής διακυβέρνησης περιλαμβάνουν:

• Ορισμός οράματος και αξιών: Καθορίζεται ένα κοινό όραμα για την οικογένεια και την επιχείρηση, καθώς και οι αξίες που θα κατευθύνουν τη λειτουργία τους. Αυτό εξασφαλίζει ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι έχουν μια σαφή αντίληψη για την κατεύθυνση της επιχείρησης και την ηθική βάση στην οποία βασίζεται.
• Διατήρηση της ιστορίας και των παραδόσεων: Η οικογενειακή διακυβέρνηση συμβάλλει στη διατήρηση και διάδοση της ιστορίας και των βασικών αξιών της οικογένειας στις μελλοντικές γενιές. Αυτός ο παράγοντας ενισχύει την αίσθηση του «ανήκειν» και της συνέχειας.

• Διαδικασία λήψης αποφάσεων: Εισάγεται μια διαφανής και σαφής διαδικασία λήψης αποφάσεων, η οποία διασφαλίζει ότι όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται με βάση το κοινό συμφέρον της επιχείρησης και της οικογένειας, αποφεύγοντας έτσι τις συγκρούσεις.
• Σχεδιασμός διαδοχής: Η οικογενειακή διακυβέρνηση θέτει σε εφαρμογή ένα σχέδιο διαδοχής, που διασφαλίζει την ομαλή μετάβαση της ηγεσίας και της ιδιοκτησίας στις επόμενες γενιές. Ο σαφής ορισμός των διαδικασιών διαδοχής μειώνει τις εντάσεις και εξασφαλίζει τη συνέχιση της επιχείρησης χωρίς διακοπές.

Οικογενειακό Καταστατικό

Το Οικογενειακό Καταστατικό, γνωστό και ως Οικογενειακή Χάρτα, είναι ένα μη νομικό έγγραφο, στο οποίο ορίζονται τα δικαιώματα οι υποχρεώσεις, καθώς και οι προσδοκίες των μελών της οικογένειας. Καταγράφει με σαφήνεια τις βασικές αξίες, τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και τις πολιτικές που θα ακολουθούν τα μέλη της οικογένειας και η επιχείρηση.

Η σύνταξη ενός Οικογενειακού Καταστατικού προσφέρει ένα ξεκάθαρο πλαίσιο για την αντιμετώπιση προκλήσεων που ενδέχεται να προκύψουν στο μέλλον, προάγοντας την ενότητα της οικογένειας και τη βιωσιμότητα της επιχείρησης.

Μερικοί από τους τομείς που καλύπτει ένα Οικογενειακό Καταστατικό περιλαμβάνουν:

• Κανόνες και αξίες: Καταγράφονται οι θεμελιώδεις αξίες και οι κανόνες που διέπουν την οικογενειακή ζωή και την επιχειρηματική δραστηριότητα.
• Διαχείριση περιουσίας: Ορίζονται οι διαδικασίες διαχείρισης και κατανομής της οικογενειακής περιουσίας μεταξύ των μελών της οικογένειας.
• Σχέδιο διαδοχής: Καθορίζονται οι διαδικασίες διαδοχής για τη μετάβαση της ηγεσίας στην επόμενη γενιά, καθώς και οι πολιτικές για την εκπαίδευση και την καθοδήγηση των νέων μελών της οικογένειας.

• Εργασία μελών της οικογένειας στην επιχείρηση: Καθορίζονται και συμφωνούνται οι όροι και οι προϋποθέσεις με τους οποίους τα μέλη της οικογένειας μπορούν να εργαστούν στην επιχείρηση.

• Τα όργανα διακυβέρνησης της οικογένειας: Περιλαμβάνονται διαδικασίες συμμετοχής σε διοικητικά συμβούλια και οικογενειακά συμβούλια, καθώς και άλλα σχετικά όργανα.

Ρόλος και Συμμετοχή των Οικογενειακών Επιχειρήσεων στην Ελληνική Οικονομία

• Ποσοστό Συνολικών Επιχειρήσεων: Οι οικογενειακές επιχειρήσεις αντιπροσωπεύουν περίπου το 80% του συνόλου των επιχειρήσεων στην Ελλάδα, σύμφωνα με το European Family Businesses (EFB). Αυτό το ποσοστό συγκαταλέγεται μεταξύ των υψηλότερων στην Ευρώπη, επισημαίνοντας τον καθοριστικό ρόλο τους στην ελληνική οικονομία.

• Συνεισφορά στην Απασχόληση: Οι οικογενειακές επιχειρήσεις στην Ελλάδα παρέχουν ένα σημαντικό ποσοστό θέσεων εργασίας στον ιδιωτικό τομέα, συμβάλλοντας στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, ειδικά κατά τη διάρκεια οικονομικών κρίσεων. Υπολογίζεται ότι προσφέρουν περίπου το 50% των θέσεων εργασίας στον ιδιωτικό τομέα, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων και κλάδων.

• Συμβολή στο ΑΕΠ: Τα έσοδα από τις οικογενειακές επιχειρήσεις αντιπροσωπεύουν μεγάλο μέρος του ελληνικού Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος, καθιστώντας τις βασικό μοχλό ανάπτυξης και στήριξης της οικονομίας, ιδίως στους κλάδους του εμπορίου, του τουρισμού και της αγροτικής παραγωγής.

Χαρακτηριστικά Διοίκησης και Στρατηγική Προσέγγιση των Ελληνικών Οικογενειακών Επιχειρήσεων

• Μακροπρόθεσμη Στρατηγική και Δέσμευση: Οι ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις συχνά υιοθετούν μια στρατηγική που εστιάζει στη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη, θέτοντας ως προτεραιότητα τη σταθερότητα και τη διατήρηση των αξιών τους. Σε αντίθεση με εταιρείες του Δημοσίου ή πολυεθνικές εταιρείες, προτιμούν να επενδύουν σταδιακά, ακολουθώντας συντηρητικές προσεγγίσεις που περιορίζουν την έκθεση σε οικονομικές αναταράξεις.

• Διαδοχή και Ανθεκτικότητα: Η διαδικασία μεταβίβασης των οικογενειακών επιχειρήσεων από τη μία γενιά στην άλλη συνιστά σημαντική πρόκληση στην Ελλάδα. Παρόλο που πολλές επιχειρήσεις καταφέρνουν να ολοκληρώσουν αυτήν τη μετάβαση, συχνά αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη διαχείριση των διαδόχων, στην εναρμόνιση διαφορετικών διοικητικών πρακτικών και στην ενσωμάτωση σύγχρονων τεχνολογιών.

• Δέσμευση στην Τοπική Οικονομία: Οι ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις παραδοσιακά επικεντρώνονται στη στήριξη της τοπικής αγοράς. Παρέχουν οικονομική σταθερότητα και κοινωνική στήριξη σε περιοχές της επαρχίας και στις τοπικές κοινότητες, λειτουργώντας ως κινητήρια δύναμη στις τοπικές οικονομίες. Η παρουσία τους συμβάλλει στην απασχόληση, την ενίσχυση τοπικών προμηθευτών και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε απομακρυσμένες περιοχές.

Χρηματοδότηση και Διαχείριση Κεφαλαίων

• Προτίμηση στην Ιδία Κεφαλαιακή Συμμετοχή (Equity): Οι ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις προτιμούν συνήθως την ιδία κεφαλαιακή συμμετοχή για τη χρηματοδότηση των επενδύσεών τους. Αυτή η στρατηγική τούς επιτρέπει να διατηρούν τον έλεγχο των οικονομικών αποφάσεων, μειώνοντας την εξάρτησή τους από την εξωτερική χρηματοδότηση και τις επιπτώσεις των δανειακών δεσμεύσεων. Ως αποτέλεσμα, επιτυγχάνουν υψηλότερη οικονομική σταθερότητα, ιδίως κατά τη διάρκεια κρίσεων.

• Περιορισμένη Χρήση Δανειακής Χρηματοδότησης: Σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, οι ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις τείνουν να αποφεύγουν το δανεισμό από τράπεζες ή τρίτους. Αυτό έχει ενισχύσει την ανθεκτικότητά τους σε οικονομικές πιέσεις, αν και ορισμένες φορές περιορίζει την ταχύτητα της ανάπτυξής τους, καθώς επενδύουν κυρίως σε περιορισμένα και προσεκτικά επιλεγμένα έργα.

Προκλήσεις και Ευκαιρίες για τις Ελληνικές Οικογενειακές Επιχειρήσεις

• Αντιμετώπιση της Οικονομικής Κρίσης: Οι ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν σοβαρές προκλήσεις κατά τη διάρκεια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Παρά τις δυσμενείς συνθήκες, πολλές οικογενειακές επιχειρήσεις διατήρησαν τον παραδοσιακό τρόπο διαχείρισης και συνέχισαν να στηρίζουν την τοπική οικονομία, αν και αναγκάστηκαν να περιορίσουν τα επενδυτικά τους σχέδια.

• Διαχείριση Διαδοχής και Ηγεσίας: Η διαδικασία διαδοχής παραμένει διαρκής πρόκληση για τις ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις. Λόγω των οικογενειακών δυναμικών και της προσήλωσης στις παραδόσεις, πολλές επιχειρήσεις δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στις σύγχρονες διοικητικές απαιτήσεις ή να μεταβιβάσουν την ηγεσία σε διαδόχους με νέα και σύγχρονα οράματα.

• Καινοτομία και Ψηφιακός Μετασχηματισμός: Η υιοθέτηση καινοτόμων πρακτικών και ο ψηφιακός μετασχηματισμός συνιστούν νέο πεδίο ευκαιριών για τις ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις. Η ικανότητα προσαρμογής σε ψηφιακές τεχνολογίες και σε σύγχρονες επιχειρηματικές πρακτικές παραμένει πρόκληση, ιδιαίτερα για τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις που επιθυμούν να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητά τους.

• Δέσμευση και Συνοχή: Η διατήρηση της δέσμευσης των μελών της οικογένειας και της συνοχής μπορεί να είναι δύσκολη, καθώς οι συγγενείς ενδέχεται να μην αισθάνονται αφοσιωμένοι στην επιχείρηση.

• Κουλτούρα «Αυτό μου Ανήκει» (Entitlement Culture): Καθώς η ιδιοκτησία μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά, ορισμένα μέλη μπορεί να αναπτύξουν μια αίσθηση δικαιώματος (entitlement), χωρίς να συμμετέχουν ενεργά στην επιχείρηση.