Η ολική επαναφορά της Ανατολικής Μεσογείου στο επίκεντρο των παγκόσμιων γεωπολιτικών εξελίξεων

08:07 11/1/2025 - Πηγή: Dikaiologitika

Στην αυγή του 2025, η γεωπολιτική στρατηγική της νέας αμερικανικής κυβέρνησης παραμένει η ίδια, δηλαδή η ανάσχεση της Ρωσίας και της Κίνας. Για πρώτη φορά από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, η γεωπολιτική σημασία της Αν. Μεσογείου αναδιαμορφώνεται σε ιστορικό πλαίσιο με βάση και το παγκόσμιο ενεργειακό παίγνιο.

Τα τελευταία δέκα χρόνια, από τη δεύτερη διακυβέρνηση Ομπάμα και μετά, η Ανατολική Μεσόγειος τέθηκε στο περιθώριο του παγκόσμιου γεωπολιτικού πλαισίου, καθώς η «στροφή προς την Ασία» (Pivot to Asia) αποτέλεσε το επίκεντρο της αμερικανικής γεωπολιτικής στρατηγικής. Εκείνη την εποχή,

οι ΗΠΑ διαπραγματεύονταν με το Ιράν μια συμφωνία για τα πυρηνικά, ενώ η Ουκρανία και το Αφγανιστάν θεωρούνταν ότι βρίσκονταν σε διαδικασία μετάβασης προς τη σταθερότητα και την ομαλότητα μέσω εκλογικών διαδικασιών. Ιδανικά για τις Ηνωμένες Πολιτείες η Ουκρανία, το Ιράν και το Αφγανιστάν θα αποτελούσαν τα τρία μεγάλα hotspots εντός της Ευρασίας, τα οποία, αν ομαλοποιούνταν ή ουδετεροποιούνταν, θα διαμόρφωναν τη γεωπολιτική «πρώτη γραμμή» για τον έλεγχο της της ρωσικής και κινεζικής επέκτασης, πέρα από την «Παγκόσμια Νήσο» (World Island)[1]. Η εγκαθίδρυση αυτής της γεωπολιτικής μετωπικής γραμμής θύμιζε το «Μεγάλο Παιχνίδι» (Great Game)[2] του 19ου αιώνα, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσε σημαντική απόκλιση από την αγγλοαμερικανική γεωπολιτική διαμόρφωση των τελευταίων 80 ετών [Spykeman], η οποία τοποθετούσε την Ανατολική Μεσόγειο και το σημείο συνάντησης τριών ηπείρων ως σύνορο. Η Συμφωνία της Γιάλτας του 1944, το Δόγμα Τρούμαν του 1947 και οι πολιτικές ανάσχεσης του Ψυχρού Πολέμου ήταν διπλωματικές συμφωνίες και πολιτικές επιλογές που ενίσχυσαν τη σημασία της Ανατολικής Μεσογείου με γεωπολιτικούς όρους.

Κοιτάζοντας πίσω στο 2014, μπορούμε τώρα να δούμε ότι η ιδέα της Ανατολικής Μεσογείου ως παρωχημένης έννοιας ήταν κοντόφθαλμη και ανιστορική. Σήμερα η γεωπολιτική «πρώτη γραμμή» διατρέχει την Ανατολική Μεσόγειο. Η περιοχή αυτή αποτελεί το επίκεντρο μιας περιφέρειας που εκτείνεται από τη Δυτική Ουκρανία έως τη Συρία, το Μπαμπ-ελ-Μαντέμπ και την είσοδο της Ερυθράς Θάλασσας. Ενώ οι στρατηγικοί στόχοι του ελέγχου της ρωσικής και κινεζικής επέκτασης πέρα από την Παγκόσμια Νήσο παραμένουν, γίνεται όλο και πιο σαφές ότι η Ανατολική Μεσόγειος εξακολουθεί να αποτελεί «κλειδί», και μάλιστα με μεγαλύτερη σημασία, δεδομένου ότι ο παγκόσμιος ενεργειακός ανταγωνισμός έχει επίσης μετατοπιστεί στην περιοχή. Η αγνόηση ή η απόρριψη της σημασίας της περιοχής κατά την τελευταία δεκαετία έχει αποτελέσει ένα καταστροφικό τακτικό λάθος, ιδίως για τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς η περιοχή έχει καταστεί κρίσιμος ενεργειακός διάδρομος και αναδυόμενο σημείο αναφοράς ως πηγή ενέργειας, ιδίως για την Ευρώπη.

Τα τελευταία εκατό χρόνια η περιοχή δεν είχε κανενός είδους ομοιομορφία, εξαιτίας του μετα-οθωμανικού της παρελθόντος, της κατακερματισμένης ταυτότητας και πολιτικής βούλησης και της αδυναμίας της να αναπτυχθεί υπερβαίνοντας τις ιστορικές εσωτερικές της διαμάχες. Η περιοχή κρατήθηκε ενωμένη μέσω της προβολής της αμερικανικής ισχύος και μέσα από μια «από τα πάνω» εξωγενή διαδικασία εκσυγχρονισμού με επίκεντρο την «κοσμική δυτικοποίηση». Η πρόσφατη υποχώρηση της αμερικανικής ισχύος γκρέμισε το «οχυρό», το οποίο ορισμένα περιφερειακά αυταρχικά καθεστώτα χρησιμοποιούσαν ως μέσο δικτατορικού ελέγχου. Το κενό που προέκυψε καλύφθηκε από αυτόχθονες κοινωνικές και θρησκευτικές δομές, οι οποίες οδήγησαν σε περαιτέρω πολιτικό κατακερματισμό, στην ανάδυση του θρησκευτικού φονταμενταλισμού και στη βία από κρατικούς και μη κρατικούς φορείς.

Παρόλο που οι Ηνωμένες Πολιτείες συνεχίζουν να έχουν ισχυρή παρουσία στην περιοχή, δεν διαθέτουν την αίσθηση της νομιμοποίησης και την αποδεδειγμένη επιμονή για να κερδίσουν την απαραίτητη τοπική υποστήριξη. Κατά συνέπεια, υπάρχει αυξανόμενη εξάρτηση από τοπικούς και περιφερειακούς παράγοντες, οι οποίοι τείνουν να έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα. Κράτη όπως η Τουρκία, το Ισραήλ, η Σαουδική Αραβία, η Αίγυπτος, τα ΗΑΕ, το Κατάρ και διάφοροι μη κρατικοί φορείς έχουν κατά καιρούς εμφανιστεί ως πιθανοί σύμμαχοι ή αντικαταστάτες των Ηνωμένων Πολιτειών. Αυτή η ποικιλία συμμάχων που συναλλάσσονταν μεταξύ τους είχε ένα αντιφατικό αποτέλεσμα, το οποίο, αντί να ενισχύσει την ασφάλεια, οδήγησε σε αυξημένο ανταγωνισμό και αστάθεια, με αποτέλεσμα μια προσέγγιση μηδενικού αθροίσματος για όλους τους εμπλεκομένους στην περιοχή, ειδικά από τη στιγμή που η ενέργεια έχει μετατραπεί σε αναδυόμενη μεταβλητή και πολύτιμο έπαθλο. Τα γεγονότα των τελευταίων 14 μηνών αποτελούν σαφή ένδειξη της σημασίας της περιοχής και του αναδυόμενου κενού ισχύος, καθώς κράτη όπως το Ισραήλ και η Τουρκία έδρασαν με βάση τη στρατιωτική ικανότητα και το συμφέρον τους, πέρα από τη διεθνή τάξη που βασίζεται σε κανόνες, χρησιμοποιώντας το πρόσχημα της «αυτοάμυνας».

Στην αυγή του 2025, η γεωπολιτική στρατηγική της νέας αμερικανικής κυβέρνησης παραμένει η ίδια, δηλαδή η ανάσχεση της Ρωσίας και της Κίνας. Όμως, για πρώτη φορά από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, η γεωπολιτική σημασία της Ανατολικής Μεσογείου αναδιαμορφώνεται σε ιστορικό πλαίσιο με βάση και το παγκόσμιο ενεργειακό παίγνιο. Για τις Ηνωμένες Πολιτείες, 25 χρόνια πολέμων στο Ιράκ και το Αφγανιστάν τις έχουν καταστήσει οικονομικά και πολιτικά ευάλωτες και ανίκανες να εφαρμόσουν μια υψηλή στρατηγική στην περιοχή ή σε οποιαδήποτε άλλη περιοχή, για τους ίδιους λόγους. Αυτή η σπασμωδική πολιτική προσέγγιση και η ασυνεπής εφαρμογή ενός συνεκτικού σχεδίου επέτρεψε στους περιφερειακούς δρώντες να επιδιώξουν κοντόφθαλμους αποκλίνοντες στόχους, οι οποίοι θέτουν σε κίνδυνο τις παγκόσμιες και περιφερειακές αμερικανικές επιδιώξεις, περιορίζοντας, κατά μία έννοια, με αυτό τον τρόπο την αποτελεσματικότητα των ΗΠΑ.

Υπάρχουν δύο επιπλέον αξιοσημείωτες πηγές ανησυχίας που θα μπορούσαν να εκδηλωθούν το 2025 και να έχουν περαιτέρω προβληματικές επιπτώσεις στην περιοχή. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, υπάρχει μια συνεχής αποτυχία των εγχειρημάτων «κοσμικής» οικοδόμησης κρατών στην περιοχή. Μετά την Αραβική Άνοιξη του 2010 και την κρίση της Ευρωζώνης, που άρχισε την ίδια χρονιά, η περιοχή βιώνει κρίσεις πολιτικής νομιμοποίησης σε διάφορους βαθμούς. Από την πολιτική απάθεια στην Ευρωζώνη –που καταγράφεται στις δημοσκοπήσεις και στα αποτελέσματα των εκλογικών αναμετρήσεων τα τελευταία χρόνια– έως την κρατική κατάρρευση στον αραβικό κόσμο, υπάρχει μια αυξανόμενη κρίση κρατικής νομιμοποίησης στην ευρύτερη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου. Η απότομη κατάρρευση του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία τον τελευταίο μήνα του 2024 έχει αυξήσει τις πιθανότητες ύπαρξης ενός ακόμη αποτυχημένου κράτους, γεγονός που έχει οδηγήσει στην αποδοχή του ημιαυταρχισμού ως αποδεκτής μορφής διακυβέρνησης, παρόμοια με τη Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, την Αίγυπτο και το Κατάρ, χώρες που αποτελούν σταθερούς συμμάχους των ΗΠΑ. Και σίγουρα δεν πρόκειται για μια φιλελεύθερη δημοκρατική συμμαχία! Επιπλέον, Επιπλέον, η συνεχιζόμενη ακραία επιθετικότητα του Ισραήλ μετά τις αποτρόπαιες επιθέσεις της Χαμάς την 7η Οκτωβρίου 2023 και οι παραπαίουσες κυβερνήσεις στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν ενισχύση την αίσθηση ενός ελλείμματος νομιμοποίησης της δημοκρατικής πολυεθνικής διακυβέρνησης, καθώς ο θρησκευτικός εθνοτικός εθνικισμός βρίσκεται σε άνοδο, ακόμη και μεταξύ των εδραιωμένων προηγμένων δημοκρατιών στην περιοχή.

Στο τέλος του 2024 η Ανατολική Μεσόγειος είχε ανακτήσει τη γεωπολιτική της σημασία. Η αποτυχημένη αμερικανική παρουσία και η απόσυρση από το Αφγανιστάν, ο πόλεμος στην Ουκρανία, η σημασία του Σουέζ και ο ενεργειακός ανταγωνισμός στην περιοχή έχουν αυξήσει τη συνειδητοποίηση της γεωπολιτικής σημασίας της Ανατολικής Μεσογείου. Η σκληρή πραγματικότητα του 2025 είναι ότι ανοίγεται ένας πολύ δύσκολος δρόμος μπροστά μας, καθώς η κυρίαρχη γεωπολιτική δύναμη των τελευταίων 80 ετών είναι προφανώς αποδυναμωμένη και το κοινωνικοοικονομικό και πολιτικό μοντέλο το οποίο υπερασπίστηκε δεν κυριαρχεί πλέον. Οι πολιτικοί και οικονομικοί κλυδωνισμοί στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα έχουν ως αποτέλεσμα να αμφισβητηθεί εκ βάθρων το μεγαλύτερο εγχείρημα της φιλελεύθερης δημοκρατίας και θα μπορούσαν να απειλήσουν την ύπαρξη της Ένωσης το 2025. Σε αυτό το πλαίσιο, η Ανατολική Μεσόγειος καθίσταται ακόμη πιο κρίσιμη, καθώς δεν θα αποτελεί πλέον ζώνη ασφαλείας ή σύνορο της δημοκρατικής Ευρώπης, αλλά θα είναι μάλλον το επίκεντρο μιας ευρύτερης αναδιαμόρφωσης μέσω μιας «συμφωνίας Σάικς – Πικό»[3] του 21ου αιώνα με το Ισραήλ, την Tουρκία, τη Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και άλλους, καθώς οι Κούρδοι, οι Δρούζοι και οι χριστιανοί της περιοχής θα βιώσουν μία ακόμη νεοαποικιακή διαίρεση, η οποία θα μπορούσε είτε να κατακερματίσει περαιτέρω μια ήδη δυσλειτουργική περιοχή είτε να αναδείξει μια νέα λειτουργικότητα.

[1] H μεγαλύτερη εδαφική έκταση στον κόσμο, κατά τον Βρετανό γεωγράφο Σερ Χάλφορντ Τζον Μάκιντερ, που αποτελείται από την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική.

[2] H πολιτική και διπλωματική αντιπαράθεση μεταξύ Βρετανικής και Ρωσικής Αυτοκρατορίας.

[3] Η μυστική συμφωνία μεταξύ Βρετανών και Γάλλων το 1916, η οποία «μοίρασε» την περιοχή πριν από τη λήξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

(Ο Πέτρος Βαμβακάς είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών & Διεθνών Σχέσεων του Emmanuel College της Βοστώνης, διευθυντής στο Ινστιτούτο Μελετών Ανατολικής Μεσογείου, μέλος του Γνωμοδοτικού Συμβουλίου του ΕΝΑ – Ανάλυση στο Ινστιτούτο ΕΝΑ)