Αντώνης Ε. Χαριστός: «Αγία Οικογένεια»

22:35 1/9/2022 - Πηγή: Diastixo

Ο συγγραφέας Αντώνης Χαριστός διακρίνεται από πολυάριθμα ιδιάζοντα γνωρίσματα: την ικανότητα να κινείται με πρωτόγνωρη επιδεξιότητα μεταξύ των λογοτεχνικών ειδών και γενών αξιοποιώντας τις δυνατότητες του γλωσσικού οργάνου, την τάση να ανατέμνει βαθέως την προσωπικότητα των λογοτεχνικών χαρακτήρων, την επισταμένη μελέτη του λογοτεχνικού και ακαδημαϊκού υλικού, τη διερεύνηση ποικίλων όψεων της σεξουαλικότητας. Τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά εντοπίζονται στα τρία μυθιστορήματά του με κοινό θεματικό πυρήνα την ηθική: στο Μποστάνι της Δημοκρατίας (2020), αφήγημα που επικεντρώνεται

στον ρόλο της δημοκρατίας, στους Μαστούς των Αθηνών (2021), στο οποίο σκιαγραφούνται με γλαφυρότητα όψεις της αστικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, όσο και στο νέο του μυθιστόρημα, Αγία Οικογένεια, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Γράφημα.

Πρόκειται για ένα πολυδιάστατο αφήγημα, το οποίο αξιοποιεί στοιχεία τόσο του ψυχογραφικού μυθιστορήματος / μυθιστορήματος χαρακτήρα (novel of character), όσο και στοιχεία του ρεαλιστικού μυθιστορήματος (realistic novel) (Abrams 2012), καθώς διερευνά τις πιο μύχιες πτυχές της ανθρώπινης προσωπικότητας σε συνάρτηση με την κοινωνική αποσάθρωση, τον αμοραλισμό και τη διαφθορά που κατατρύχει τους κρατικούς θεσμούς. Όπως επισημαίνει ο Γεώργιος Ορφανίδης, οι θεωρίες της Ψυχανάλυσης, του Λειτουργισμού, αλλά και η πειραματική ψυχολογία αποτελούν απαραίτητες συνιστώσες προκειμένου να αναδειχθούν οι ψυχικές μεταπτώσεις του ήρωα (Χαριστός 2022). Επιπλέον, οι τρεις διαμορφωτικοί παράγοντες που εισήγαγε ο Hippolyte Taine (la race, le milieu, le moment) αναδεικνύουν ένα αιτιοκρατικό μοντέλο μελέτης (Πατερίδου 2008), που δύναται να συμβάλει στη μελέτη των πράξεων του ήρωα.

Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται στη σουηδική πρωτεύουσα τη δεκαετία του 1970. Πρωταγωνιστικό ρόλο κατέχει ο Alfred Johansson, εξέχων παιδίατρος, διακεκριμένο μέλος της σουηδικής κοινωνίας, που χρήζει εκτιμήσεως της καθολικής Εκκλησίας και των δημοσιογραφικών κύκλων. Βραβευθείς από τη Βασιλική Ακαδημία με τον ύψιστο έπαινο για τα επιστημονικά του επιτεύγματα –και δη για την έρευνά του η οποία επικεντρώνεται στη σύνδεση των παιδικών ασθενειών και της ρύπανσης του υδροφόρου ορίζοντα της Στοκχόλμης–, καλείται να πρωτοστατήσει στην εκστρατεία κατά των αμβλώσεων που προωθείται ένθερμα από τη νεοσύστατη κυβέρνηση των Χριστιανοκοινωνιστών και την καθολική Εκκλησία (Χαριστός 2022). Αναφορικά με τον οικογενειακό βίο, ο πρωταγωνιστής διαβιεί με τη σύζυγό του Brigit, διευθύντρια του δημόσιου ορφανοτροφείου, αλλά και τη θετή τους κόρη, η οποία λαμβάνει διαπαιδαγώγηση που συνάδει με τις χριστιανικές αρχές του ζεύγους.

Ωστόσο, ο φαινομενικά ιδανικός, σχεδόν ουτοπικός βίος, έντεχνα αποκρύπτει το ψυχικό και ηθικό τέλμα, στο οποίο έχει περιπέσει ο ήρωας, αλλά και την πρόδηλη διαταραχή ταυτότητας. Ο ψυχικός και ηθικός κατακερματισμός βρίσκεται σε συνεχή συνάρτηση με την αποκλίνουσα σεξουαλική ταυτότητα του ήρωα, αναδεικνύοντας μια διαρκή αντίθεση ανάμεσα στο «φαίνεσθαι» και το «είναι». Ο Alfred Johansson φαινομενικά διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία που διέπουν την αρρενωπότητα ως κοινωνική κατασκευή: κοινωνική και ακαδημαϊκή καταξίωση, επαγγελματική επιφάνεια, ανεμπόδιστη συμμετοχή σε θεσμούς, δυνατότητα να καθορίζει τα πλαίσια του δημοσίου διαλόγου, άσκηση εξουσίας και βίας επάνω στα αδύναμα θηλυκά όντα, ακλόνητη θρησκευτική πίστη, πειθαρχία και ευπρέπεια. Ωστόσο, οι σεξουαλικές του επιλογές διαρρηγνύουν τους συμβατικούς κανόνες και τους φραγμούς της πουριτανικής ηθικής της καθολικής Εκκλησίας. Ο ήρωας επιδίδεται σε αυτοερωτισμό, αλλά και σε ομοφυλοφιλικές σεξουαλικές συνευρέσεις, πράξεις καταδικαστέες από τη θρησκευτική νόρμα. Επιπλέον, ωθείται σε παραφιλικές συμπεριφορές, όπως η παιδοφιλία, η αιμομιξία, η παρενδυσία (transvestism / cross dressing), ο φετιχισμός, η εφαψημανία, η ουρολαγνεία, η αλγοφιλία (Bullough, B., Bullough, V. L., & Elias, J 1997; Garber 1992; Chess 2016; Φανίδου 2017). Οι προαναφερθείσες συμπεριφορές του συνδέονται συχνότατα με βίαια, ενοχικά ξεσπάσματα και αντιμετωπίζονται από τον ίδιο με αποστροφή και βδελυγμία.

Η αιτία για τις αποκλίνουσες συμπεριφορές ερεβώδης… Στο δεύτερο κεφάλαιο, που τιτλοφορείται «Όλοι οι πόνοι είναι βουβοί» (παραπέμπει στον αφορισμό του Schiller), η αναδρομική αφήγηση αποκαλύπτει τη συστηματική σεξουαλική κακοποίηση του Alfred Johansson κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας από εκκλησιαστικό παράγοντα, εμπρός μάλιστα στα θρησκευτικά σύμβολα. Οι αναίσχυντες πράξεις αποδίδονται νατουραλιστικά. Η παιδοφιλία παρουσιάζεται όχι ως αποτέλεσμα μιας μονάχα νοσηρής προσωπικότητας, αλλά ως δημιούργημα των θεσμών στο σύνολό τους. Η οικογένεια, η Πολιτεία, το εκπαιδευτικό σύστημα, οι εκκλησιαστικοί θεσμοί αναλώνονται σε φαινόμενα όπως η τυπολατρία και η γραφειοκρατία, αδυνατώντας να προστατεύσουν τα ανήλικα όντα. Η παιδοφιλία, η παιδεραστία και η σεξουαλική αποπλάνηση (grooming) αποτελούν στίγματα του ανθρώπινου πολιτισμού. Πρόκειται για συστηματικές, μεθοδευμένες πράξεις βίας και κατάφωρης παραπλάνησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα ανήλικα, απροστάτευτα θύματα παραμένουν έκθετα εμπρός στις διαθέσεις μιας κλειστής κάστας, μιας υπεράνω υποψίας ελίτ. Υπουργοί, κληρικοί, δημοσιογράφοι και δημόσιοι λειτουργοί προβάλλουν στα αθώα παιδικά σώματα τις αρρωστημένες σεξουαλικές τους επιθυμίες. Τρέπονται σε έρμαια των ορέξεων και των αποφάσεων των ισχυρών, οι οποίοι ευνοούνται λόγω της ατιμωρησίας είτε αντιμετωπίζονται με μεγάλη επιείκεια. Έτσι, τα θύματα είτε αφανίζονται είτε επιβιώνουν λαβωμένα σωματικά και ψυχικά.

Άλλοτε, όμως, τα θύματα εξισώνονται με τον θύτη, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Alfred Johansson. Ο Johansson έχει ενστερνιστεί τον τρόπο συμπεριφοράς και δράσης των κακοποιητών του. Λειτουργεί ως ψυχρός, αμείλικτος λειτουργός του διεφθαρμένου συστήματος. Δεν διστάζει να ασκήσει σωματική, ψυχολογική και λεκτική βία ακόμη και στα μέλη του οικογενειακού του περιβάλλοντος, να φαντασιωθεί ανήλικους ασθενείς του, να συμμετάσχει αναίσχυντα σε ενορχηστρωμένο κύκλωμα μαστροπείας και διακίνησης ανηλίκων. Η ωφελιμιστική πεποίθησή του πως τα ανήλικα παιδιά διασώζονται και επιβιώνουν μέσα από τέτοιου είδους διαδικασίες ίσως καθησυχάζει πρόσκαιρα τη συνείδησή του, αποδεικνύεται δε με τον τραγικότερο τρόπο φενακιστική.

{jb_quote}Ολόκληρο το μυθιστόρημα διακατέχεται από την αγωνιώδη χιμαιρική αναζήτηση της ατομικής ταυτότητας, η οποία συγκροτείται και αποδομείται διαρκώς μέσα στον συλλογικό και ιδιωτικό βίο.{/jb_quote}

Επιπροσθέτως, διαταραγμένη παρουσιάζεται η σχέση του Alfred Johansson με τη μητέρα του. Εκείνη δεν υλοποιεί τον γονεϊκό της ρόλο, ο οποίος θα παρέπεμπε στην ανιδιοτελή φροντίδα, την αγάπη και την προστασία. Η μητέρα, όπως επισημαίνει ο ίδιος ο συγγραφέας σε πρόσφατη συνέντευξή του, παραμένει ένα παθητικό ον, που υποτάσσεται αναντίρρητα στους μηχανισμούς ελέγχου (στην καθολική Εκκλησία στη συγκεκριμένη περίπτωση) και αδρανεί, ενώ έχει λάβει γνώση της κακοποίησης του ανήλικου γιου της (Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη 2022). Και η δική της ταυτότητα πραγματώνεται μέσα από το δίπολο θύτης-θύμα, το οποίο επανέρχεται συνεχώς και διαποτίζει το μυθιστόρημα σε όλη την έκτασή του. Άλλωστε, η ψυχοπαθολογία της μητέρας και η συναισθηματική της ανεπάρκεια μπορούν να οδηγήσουν, σύμφωνα με τις ψυχαναλυτικές θεωρίες, στην «απώλεια του αντικειμένου» (Bleiberg, Jackson & Ross, 1986). Ο Alfred Johansson νιώθει συναισθήματα έλξης και απώθησης για το πρόσωπο της μητέρας, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το θηλυκό alter ego του. Η παρουσία της διαποτίζει τη σκέψη, τη δράση και τη σεξουαλικότητά του. Η ύψιστη στιγμή της καριέρας του συμπίπτει με τη δική της απώλεια και, εν τέλει, στην κρίσιμη στιγμή όψιμης συνειδητοποίησης των πράξεών του, ο ήρωας επιστρέφει σε εκείνη, κλαίγοντας γοερά στο μνήμα της.

Καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής διαδραματίζει το ταξίδι του Johansson στην Πολωνία. Ένα ταξίδι αρχικά ιδιωτικού χαρακτήρα αποκτά σύντομα πολιτικές διαστάσεις λόγω του κύρους του, αλλά και της ενδελεχούς επίβλεψης που επιβάλλει το τοπικό καθεστώς. Τρεις είναι οι σταθμοί αυτής της περιπλάνησης. Αρχικά, ο πρωταγωνιστής επισκέπτεται τη Βαρσοβία, όπου περιηγείται σε ιστορικούς και πολιτισμικούς σταθμούς. Εκεί γνωρίζει τον φωτογράφο Jerzy Zbignew, με τον οποίο συνάπτει πρόσκαιρο ερωτικό δεσμό και περιπλανάται στις παρακμιακές συνοικίες της πόλης. Άξια αναφοράς είναι και η επίσκεψη των δυο ανδρών στο Lodz, προορισμό που λειτουργεί ως locus amoenus, καθώς επιτρέπει την ανεμπόδιστη σεξουαλική έκφραση, αλλά και την αυθόρμητη διατύπωση σκέψεων και συναισθημάτων. Επόμενος σταθμός η Κρακοβία και το Άουσβιτς. Ο πρωταγωνιστής, ύστερα από μια κοπιώδη πορεία και μια αποκαλυπτική συζήτηση με τον μυστηριώδη και αμφιλεγόμενο Edward Marek, επισκέπτεται τον τόπο της ανείπωτης φρίκης, περίτρανη απόδειξη πως η οικονομική και τεχνολογική πρόοδος δεν συνεπάγεται την ταυτόχρονη ηθικοποίηση. Αντιθέτως, επιβεβαιώνεται πως σε κάθε κοινωνία οι μάζες ευκολότατα επιλέγουν τη βαρβαρότητα και τον αμοραλισμό έναντι της ανθρωπιάς. Τελευταίος σταθμός σε αυτό το ταξίδι εσωτερικής αναζήτησης είναι το μοναστήρι του Αγίου Αυγουστίνου. Ο πρωταγωνιστής συναντά τον ηγούμενο και ματαίως επιζητά να προσδώσει θεολογικές απαντήσεις στα υπαρξιακά ερωτήματα που τον ταλανίζουν.

Καταληκτικά, καθίσταται έκδηλη η τραγική συνειδητοποίηση της ψυχικής αλλοτρίωσης, της απώλειας του εαυτού. Ολόκληρο το μυθιστόρημα διακατέχεται από την αγωνιώδη χιμαιρική αναζήτηση της ατομικής ταυτότητας, η οποία συγκροτείται και αποδομείται διαρκώς μέσα στον συλλογικό και ιδιωτικό βίο. Ο πρωταγωνιστής αναπαριστά το συντετριμμένο νεωτερικό άτομο, που αναζητά τη λύτρωση, την κάθαρση. Οι πολλαπλοί ρόλοι που αναλαμβάνει υλοποιούνται μηχανικά, σχεδόν απρόθυμα και εργαλειακά, εντείνοντας το εσωτερικό χάσμα του ήρωα. Το χάσμα αυτό οδηγεί στη στέρηση της εσωτερικής ελευθερίας. Η σωματική-σεξουαλική ελευθερία είναι επίσης ανύπαρκτη. Το σώμα εξανδραποδίζεται από τους ελεγκτικούς μηχανισμούς που επιβάλλουν οι κοινωνικοί θεσμοί (Foucault 2011; Rubin 2006) και ηγεμονεύεται από την αιδώ και τον φόβο της κοινωνικής διαπόμπευσης. Ο Alfred Johansson συνθλίβεται ψυχικά και σωματικά και καταβυθίζεται στη βαρβαρότητα. Ο ίδιος, διερωτώμενος για την ταυτότητά του, αναφωνεί τα εξής: «Ένα εργαλείο είμαι κι εγώ, ανάμεσα στα άλλα» και: «Είμαι χαμένος σε μια δαιδαλώδη προσωπικότητα. Νιώθω ότι το σώμα στο οποίο ανήκω δεν είναι το πραγματικό μου. Αυτό το σώμα, που τώρα μιλά, είναι ψεύτικο. Μέσα του κρύβει πολλές προσωπικότητες, πολλά και διαφορετικά ψεύδη. Και θέλω να τα φανερώσω, να τα φωνάξω όλα, να αποκαλυφθούν και να εξιλεωθώ απ’ όλα. Απ’ όλα!».

Το μυθιστόρημα του Αντώνη Χαριστού δεν αποτελεί εύκολο ανάγνωσμα. Ο αναγνώστης στέκει αμήχανος και μετέωρος, διότι γνωρίζει πως η παιδική κακοποίηση δεν αποτελεί μονάχα προϊόν του λογοτεχνικού, μυθοπλαστικού κόσμου, αλλά μια ερεβώδη πραγματικότητα.

[Η Σωτηρία Ροροπούλου είναι φιλόλογος MA.]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Abrams, Μ.Η. (2012). ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ. ΘΕΩΡΙΑ – ΙΣΤΟΡΙΑ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Αθήνα: Πατάκης.
American Psychiatric Association (1987). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (3rd ed., rev.) Washington DC: Author.
Bleiberg, E., Jackson, L., & Ross, J. L. (1986). Gender identity disorder and object loss. Journal of the American Academy of Child Psychiatry, 25(1), 58-67. https://doi.org/10.1016/s0002-7138(09)60599-9
Bullough, B., Bullough, V. L., & Elias, J. (1997). Gender Blending: Transvestism (Cross-Dressing), Gender Heresy, Androgyny, Religion & the Cross-Dresser, Transgender Healthcare, Free Expression, Sex Change Surgery (1st ed.). Prometheus.
Chess, S. (2016). Male-to-Female Crossdressing in Early Modern English Literature Gender, Performance, and Queer Relations (1st ed.). New York: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315668352
Foucault, M. (2011). Η ιστορία της σεξουαλικότητας. Η βούληση για γνώση. Αθήνα: Πλέθρον.
Garber, M. (1992). Vested Interests Cross-Dressing & Cultural Anxiety (1st ed.). New York: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203479728
Παπαδημητρίου- Σαμοθράκη, Μ. (2022). Ο Αντώνης Χαριστός μιλάει στην Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη για την «Αγία Οικογένεια». Ανακτήθηκε από: https://www.bookia.gr/index.php?action=Blog&post=fc4668c6-32fc-444b-b74d-09aa4246802b (Ημ. τελευταίας προσπέλασης 30/6/2022).
Πατερίδου, Γεωργία (2008), Η γενιά του 1880. Πεζογραφία-ποίηση στο Νεότερη ελληνική λογοτεχνία, 19ος & 20ός αιώνας, β’ έκδοση, Πάτρα: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.
Rubin, G. (2006). Σκέψεις για τη σεξουαλικότητα. Σημειώσεις για μια ριζοσπαστική θεωρία των πολιτικών της σεξουαλικότητας. Στο: Σεξουαλικότητα: θεωρίες και πολιτικές της ανθρωπολογίας. Γιαννακόπουλος, Κ. (επιμ.), σσ. 401-482. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Sifaki, E. (2015). Φρόυντ, λογοτεχνία και φεμινιστική κριτική [Chapter]. In Sifaki, E. 2015. GENDER STUDIES AND LITERATURE [Undergraduate textbook]. Kallipos, Open Academic Editions. chapter 4. http://hdl.handle.net/11419/5725
Φανίδου, Ε. (2017). Η Παθολογικοποιηση της Σεξουαλικότητας στον Ευρωπαϊκό Ιατρικό Λόγο του 19ου και 20ού Αιώνα. [Ανέκδοτη μεταπτυχιακή διατριβή]. Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας.
Χαριστός, Α. (2020). Το μποστάνι της δημοκρατίας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Γράφημα.
Χαριστός, Α. (2021). Οι μαστοί των Αθηνών. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Γράφημα.
Χαριστός, Α. (2022). Αγία Οικογένεια. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Γράφημα.