«Για τον “Ανήφορο” του Νίκου Καζαντζάκη» του Φιλήμονα Πατσάκη

23:19 2/11/2022 - Πηγή: Diastixo

Ξέρετε τον μεγαλύτερο κίνδυνο που έχουμε όσοι ασχολούμαστε με το βιβλίο; Είναι αυτή η μικρή και φαινομενικά ακίνδυνη λέξη. Το «ασχολούμαστε»! Πολλές φορές μετατρέπει το συναίσθημα που απορρέει από τις σελίδες του βιβλίου σε εργασία. Υπάρχουν όμως έργα που διαλύουν από την αρχή αυτό το «ασχολούμαστε» και σε κατακλύζουν με συναισθήματα και σκέψεις που ξυπνούν από τον λήθαργο την ύπαρξή μας. Τέτοιο βιβλίο είναι και ο Ανήφορος. Σήμερα που δεν έχουμε φτάσει όπου μπορούμε, κοιτάζουμε με έκπληξη την πρόκληση του Καζαντζάκη να φτάσουμε όπου δεν μπορούμε. Ο Καπετάν Σήφακας, ο παππούς του Κοσμά,

πεθαίνει, νιώθει να τον καλεί η γη, όμως θέλει να μιλήσει με τους γέροντες συναγωνιστές του, γιατί ενώ η ζωή τού φέρθηκε καλά, δεν μπόρεσε να απαντήσει στο ερώτημα: «Ποιοι είμαστε; Πού πάμε;» Τι σημαίνει η ζωή για ένα πλάσμα που γνωρίζει ότι θα πεθάνει, αυτό το σκουλήκι τον τρώει. Το σκουλήκι που τρώει τον Σήφακα είναι το σκουλήκι όλης της ανθρωπότητας.

Ο Καζαντζάκης γράφει αυτό το υπέροχο βιβλίο στα μέσα της δεκαετίας του ’40, αμέσως μετά τον Ζορμπά. Ο Ανήφορος όμως χαράσσει μια διαφορετική πορεία. Είναι ένα κείμενο πιο εσωτερικό, το διακρίνει μια μελαγχολία βαθιά και λυτρωτική. Ο άνθρωπος που βγαίνει από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ένας άνθρωπος χωρίς έρμα, ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να στοχαστεί το αύριο, καθώς το σκιάζουν η βία και ο πόνος. Τη λύτρωση αυτού του ανθρώπου αναζητά ο Καζαντζάκης. Σε αυτό το βιβλίο, που γνωρίζουμε τη φιλολογική του αξία, είδαμε και μια απίστευτη λογοτεχνική αξία, ένα βιβλίο που εντάσσεται στο καζαντζακικό σύμπαν ως ισάξιο των πιο καλών του δημιουργιών. Έρχεται να μας δώσει τη λογοτεχνική εξέλιξη αυτού του παγκόσμιου συγγραφέα.

Το έργο χωρίζεται σε τρία κεφάλαια. Την «Κρήτη», την «Αγγλία» και τη «Μοναξιά». Η δράση του εκτυλίσσεται αμέσως μετά τον πόλεμο σε Κρήτη και Αγγλία. Ο Κοσμάς, έπειτα από απουσία είκοσι χρόνων και την ενεργή συμμετοχή του στον πόλεμο ως αεροπόρος, επιστρέφει στην πατρίδα του, το Μεγάλο Κάστρο, μαζί με την Εβραία γυναίκα του, τη Νοεμή. Η Νοεμή είναι μια τρομερή γυναικεία φιγούρα. Κουβαλάει την πανανθρώπινη μνήμη του Ολοκαυτώματος και μαζί της την ερώτηση για την αξία της ζωής. Έχουν περάσει μόλις μερικές μέρες από τον θάνατο του πατέρα του Κοσμά. Είμαστε σε μια Κρήτη που μετράει τις πληγές της από τον πόλεμο, διαβαίνουμε τα ρημαγμένα της χωριά ζώντας προσωπικές ιστορίες θάρρους και πόνου.

{jb_quote}Σήμερα που δεν έχουμε φτάσει όπου μπορούμε, κοιτάζουμε με έκπληξη την πρόκληση του Καζαντζάκη να φτάσουμε όπου δεν μπορούμε. {/jb_quote}

Ο άνθρωπος δεν έχει σωθεί, κινδυνεύει, και ο Κοσμάς μεταβαίνει στη μεταπολεμική Αγγλία για να τον σώσει. Το προσωπικό κόστος της επιλογής του είναι τεράστιο. Όμως αυτό είναι το χρέος, αυτός είναι ο ανήφορος που όλοι πρέπει να διαβούμε.

Χειρόγραφα, Ο ανήφορος
του Νίκου Καζαντζάκη.
Πηγή: Μουσείο Καζαντζάκη

Σκλάβοι γεννηθήκαμε και πολεμούμε όλη μας τη ζωή να γίνουμε ελεύτεροι.

Ο Θεός να μη δώσει του ανθρώπου τα όσα μπορεί να βαστάξει
Αντέχει ο άνθρωπος, κυρά μου, είπε ο Μανολιός, αντέχει. Το σίδερο, η πέτρα, το διαμάντι δεν αντέχουν, ο άνθρωπος αντέχει.

«Δε με νοιάζει ο θάνατος» συλλογίζουνταν «με νοιάζει η φθορά· αυτή εξευτελίζει τον άνθρωπο. Αυτήν πρέπει να νικήσω…»

Τι να πεις σήμερα για φράσεις που όταν τις διαβάζεις σε κατακλύζουν, φράσεις ενός αναστοχασμού τόσο απαραίτητου στις μέρες μας.

Οι αναγνώστες πρόκειται να απολαύσουν ένα γνήσιο και πρωτότυπο έργο του Νίκου Καζαντζάκη, που θεωρούμε πως δεν έχει κάτι να ζηλέψει από τα άλλα μυθιστορήματά του. Ο Ανήφορος αποτελεί ένα έργο πρωτοποριακό από πολλές απόψεις. Στον απόηχο της βαρβαρότητας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ γύρω του μεγάλα φιλοσοφικά, επιστημονικά και λογοτεχνικά έργα παλεύουν να μετρηθούν με τη φρίκη –το 1947 κυκλοφορεί η Πανούκλα του Καμί–, ο Καζαντζάκης τολμά να μιλήσει για αυτή τη φρίκη των στρατοπέδων συγκέντρωσης, την ατομική βόμβα, τον δικό μας Εμφύλιο, αλλά και να βάλει σε πρώτο πλάνο την αντίσταση των συμπατριωτών του στην Κρήτη και τις θηριωδίες που υπέστησαν. Ο Καζαντζάκης αναμετριέται με την εποχή του και στοχάζεται για τον άνθρωπο και την τέχνη πάνω στα ερείπια του κόσμου.

Ο τίτλος του βιβλίου δεν δόθηκε τυχαία από τον μεγάλο αυτόν δημιουργό. Μας λέει στην Αναφορά στον Γκρέκο: «Μια λέξη πάντα, σε όλη μου τη ζωή, με τυραννούσε και με μαστίγωνε· η λέξη Ανήφορος· τον ανήφορο αυτόν θα ’θελα εδώ, με αλήθεια μαζί και φαντασία, να παραστήσω· και τις κόκκινες πατημασιές που αφήκε το ανηφόρισμά μου». Αυτή η κόκκινη γραμμή που είναι, όπως λέει ο ίδιος, καμωμένη από το αίμα του, καλύπτει τις σελίδες του Ανήφορου, αλλά και διέπει όλη μας τη σκέψη.

Η προσπάθειά μας να παρουσιαστεί ο Καζαντζάκης στον 21ο αιώνα ξεκινάει με αυτό το υπέροχο βιβλίο. Ο Ανήφορος είναι μια μεγάλη λογοτεχνική στιγμή, που όμοιά της δύσκολα συναντάμε στην ελληνική λογοτεχνία της εποχής του ή οποιασδήποτε εποχής. Είναι ένα έργο που ανήκει σαφώς στη σφαίρα του κλασικού, που θέτει τα ερωτήματα που διαρκώς κατατρέχουν τον άνθρωπο και δεν αποτελεί απλώς μια πολύ μεγάλη λογοτεχνική στιγμή για τη χώρα μας, αλλά και ένα πολιτιστικό γεγονός.

[Ο Φιλήμονας Πατσάκης είναι υπεύθυνος εκδοτικού σχεδιασμού του εκδοτικού οίκου Διόπτρα.]