Peter Flamm: «Εγώ;»

23:55 18/4/2025 - Πηγή: Diastixo

ΟΧΙ ΕΓΩ, κύριοι δικαστές, ένας νεκρός είναι αυτός που σας μιλάει με το στόμα μου. Δεν είμαι εγώ που στέκομαι εδώ, δεν είναι δικό μου αυτό το χέρι που σηκώνεται, δεν είναι δικά μου τα μαλλιά αυτά που τώρα έχουν ασπρίσει, δεν είναι δική μου πράξη αυτή, δεν είναι δική μου πράξη.

Δεν μπορείτε να το καταλάβετε. Πιστεύετε ότι μπροστά σας είναι ένας ζωντανός, ένας άνθρωπος που μιλάει – ή κάποιος τρελός. Δεν είμαι τρελός, ή έτσι νομίζω. Αλλά βρίσκομαι εδώ και δέκα χρόνια κάτω από το χώμα, τα μέλη μου έχουν σαπίσει, τα κόκαλά μου είναι γκρίζα σκόνη, η ανάσα μου – δεν έχω

πια ανάσα. Όλα είναι σιωπηλά. Όλα έχουν τελειώσει. Κείτομαι στο χώμα μπροστά από το Βερντέν, πάνω είναι τα συντρίμμια του Ντουομόν, ο άνεμος φυσάει πάνω από εγκαταλελειμμένους τάφους, εγκαταλελειμμένη γη, εγκαταλελειμμένους νεκρούς. Πηγαίνετε εκεί, σκάψτε στο χώμα, σκάψτε αριστερά στον μεγάλο κρατήρα από την έκρηξη οβίδας, έχει νερό εκεί, ίσως μαλακή λάσπη. Μη φοβάστε, δεν υπάρχει πόλεμος πια, δεν θα έρθει καμιά οβίδα να σας κομματιάσει, δεν αντηχούν κραυγές διαπεραστικές, δεν πετούν πια κομμένα μέλη στον αέρα, δεν υπάρχει αίμα, δεν υπάρχουν διαμελισμένα σώματα. Είναι ήσυχα. Όλα. Οριστικά. Τώρα σκύψτε εκεί. Βγάλτε λίγο χώμα. Και τότε θα με βρείτε – εμένα. Ναι, κόκαλα και κρανίο και σκόνη και το όνομά μου, που δεν είναι το όνομά μου, αλλά είναι, η μοίρα μου, που δεν ανήκει σ’ εμένα αλλά σε κάποιον άλλον, και τώρα με έχει κυριεύσει, ασφυκτική σαν να είναι δική μου.

Με αυτά τα λόγια αρχίζει το 177 σελίδων μυθιστόρημα του ξεχασμένου Γερμανόφωνου συγγραφέα Πέτερ Φλαμ, με τον ασυνήθιστο τίτλο Εγώ; με ερωτηματικό, μυθιστόρημα το οποίο ανέσυρε από την αφάνεια πριν από έναν χρόνο περίπου ο γερμανικός εκδοτικός οίκος Fischer, ο οποίος είχε προσφέρει και την πρώτη έκδοση του βιβλίου πριν από έναν αιώνα περίπου, το 1926, και τύχη αγαθή, μας προσφέρεται σε εξαιρετικά ελληνικά από τη Μαρία Μαντή και τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.

{jb_quote}Ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά αναγνώσματά μου των τελευταίων ετών.{/jb_quote}

Θεωρώ το μυθιστόρημα του Φλαμ ως ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά αναγνώσματά μου των τελευταίων ετών, ένα βιβλίο αποκαλυπτικό, με τις δύο βασικές έννοιες της λέξης. Το κεντρικό του θέμα είναι η διάλυση, ο κατακερματισμός της προσωπικότητας του ανθρώπου μέσα από την εμπειρία του πολέμου, τόσο του ανθρώπου που επιστρέφει ζωντανός από τα χαρακώματα όσο και εκείνων που υποδέχονται την απροσδόκητη επιστροφή του στην πατρίδα. Ακόμα, η καταλυτική επίδραση της εμπειρίας του πολέμου, η οποία αλλοιώνει, καταστρέφει τους ανθρώπους υλικά, ψυχικά, πνευματικά.

Ο αφηγητής, επιβιώσας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, προπολεμικά φούρναρης στο επάγγελμα, φέρεται να παίρνει το δελτίο ταυτότητας ενός νεκρού γιατρού στο πεδίο της μάχης και με έναν παράδοξο τρόπο, που παραπέμπει σε μεταφυσικούς-παραλογικούς μετασχηματισμούς της παλαιότερης γερμανικής λογοτεχνίας, μαζί με το δελτίο ενδύεται και την προσωπικότητα του νεκρού. Επιστρέφει στο Βερολίνο, στο σπίτι του, εισέρχεται στον ρόλο του συζύγου, πατέρα, γιου, διαπρεπούς χειρουργού, συνάμα όμως στο φόντο εμφανίζεται κατά καιρούς ο άλλος του εαυτός, τον οποίο αποποιήθηκε, και επηρεάζει τις επιλογές και τις κινήσεις του. Μόνο ο σκύλος του, σε μια αντιστροφή προς την Οδύσσεια, αντιλαμβάνεται ότι ο κύριός του δεν είναι αληθινός. Η αφήγηση ξεκινά με μια άρνηση ενώπιον ενός φαινομενικού δικαστηρίου, στο οποίο δείχνει να απολογείται ο αφηγητής σε σχέση με μια κατηγορία που θα κατανοήσουμε –μάλλον– στο τέλος της αφήγησης περί τίνος πρόκειται. Αυτή η απολογία είναι το λογοτεχνικό εύρημα για να παρουσιάσει ο αφηγητής την ψυχή του, όπως έχει διαμορφωθεί από το μετατραυματικό σοκ και την ψυχή της μεταπολεμικής Γερμανίας –ας μου επιτραπεί η διατύπωση– όπως διαμορφώθηκε από την ανθρωπιστική, ηθική, υλική καταστροφή του πολέμου. Τι απογίνονται οι επιζήσαντες του πολεμικού μετώπου, τι οι εξαθλιωμένες οικογένειες των νεκρών που χάνουν το στήριγμά τους, τι βιώνουν οι οικείοι των νεκροζώντανων ανθρώπινων ρακών που επιστρέφουν στις εστίες τους; Βιώνουν όλα τα κοινωνικά στρώματα κι όλα τα υποκείμενα με τον ίδιο τρόπο και στο ίδιο βάθος τις συνέπειες του πολέμου, και σε ποιο βαθμό υπάρχει κατανόηση για το μεγάλο τραύμα; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που αναφύονται μέσω της αφήγησης. Όμως ποιος βρίσκεται τελικά πίσω από το «Εγώ;» του τόσο ευρηματικού, λιτού τίτλου;

Η απάντηση δεν είναι εύκολη, ίσως δεν υπάρχει απάντηση κι αυτό να ανήκει στα σημαντικότερα μηνύματα του βιβλίου. Ενός βιβλίου που έχει χαρακτηριστικά εξπρεσιονιστικού μυθιστορήματος, ενώ οι πορείες στον λαβύρινθο του ανθρώπινου ψυχισμού είναι εφικτές χάρη στις σπουδές, τα βιώματα και την προσωπικότητα του συγγραφέα, για τον οποίο έχουμε λιγοστές αλλά ουσιαστικές πληροφορίες. Ο Erich Mosse (το Peter Flamm είναι λογοτεχνικό ψευδώνυμο) ήταν γόνος μεγαλοαστικής γερμανοεβραϊκής οικογένειας του Βερολίνου, σπούδασε ιατρική στο Βερολίνο, ο μεγαλύτερος αδελφός του σκοτώθηκε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο ίδιος έγραψε εκτός από το Εγώ; τρία ακόμα εξπρεσιονιστικά μυθιστορήματα. Η συνέχεια της ζωής του ίσως όμως εξηγεί καλύτερα τη λογοτεχνική του δημιουργία. Το 1933 με την άνοδο των Ναζί στην εξουσία διέφυγε στο εξωτερικό και κατέληξε στις ΗΠΑ, όπου ξεκίνησε με πολλές δυσκολίες μια νέα ζωή, εργαζόμενος ως επιτυχημένος ψυχίατρος (ο πιο διάσημος ασθενής του ήταν ο Ουίλιαμ Φόκνερ), ενώ διατηρούσε αλληλογραφία με τον Τόμας Μαν.

Η ελληνική έκδοση κλείνει με ένα εξαιρετικό επίμετρο της μεταφράστριας Μαρίας Μαντή, η οποία με ξεχωριστή γνώση και ευαισθησία παρουσιάζει στο ελληνικό κοινό τον συγγραφέα και το έργο του. Αφού σημειώσω ότι στη Γερμανία το βιβλίο κρίθηκε πρόσφατα όχι απλώς ως σημαντικό αλλά αναγκαίο ανάγνωσμα, θα κλείσω τούτο το σύντομο κριτικό σημείωμα με την τελευταία παράγραφο του επιμέτρου: «Στην αρχή του παρόντος σημειώματος, το βιβλίο συνοψίστηκε στην εξής φράση: “Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε φτάσει στο τέλος του και ο Χανς, επιτυχημένος χειρουργός, επιστρέφει στο σπίτι του”. Στο τέλος του σημειώματος, η ανάγκη αναδιατύπωσης μοιάζει επιτακτική: “Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έχει φτάσει στο τέλος του και αυτός που κάποτε ήταν ο Χανς επιστρέφει σε αυτό που κάποτε ήταν το σπίτι του”. Γιατί, και δανείζομαι εδώ τα λόγια του ίδιου του Πέτερ Φλαμ από την ομιλία του στο συνέδριο του PEN στη Φρανκφούρτη: Η επιστροφή στο παρελθόν είναι αδύνατη. You can’t go home again».

Εγώ;
Peter Flamm
Μετάφραση – Επίμετρο: Μαρία Μαντή
Μεταίχμιο
224 σελ.
ISBN 978-618-03-4141-6
Τιμή €13,30