Αντώνης Ιωάν. Ζαρκανέλας: «Η κόκκινη βία τη δεκαετία του ’40 στην Πιερία»

07:40 10/8/2024 - Πηγή: Diastixo

Ανοίγοντας αυτή την κριτική παρουσίαση του βιβλίου Η κόκκινη βία τη δεκαετία του ’40 στην Πιερία του Αντώνη Ζαρκανέλα, θα ήθελα καταρχήν να σας το συστήσω. Είναι ένα βιβλίο ιστορικών μαρτυριών που εκτυλίσσονται στην Πιερία. Αδιαμεσολάβητων, σε πρώτο ενικό, μαρτυριών ανθρώπων που «έζησαν… είδαν… άκουσαν…» αυτά, που όχι εύκολα και με έντονη συναισθηματική φόρτιση, σε μερικές περιπτώσεις, μας επικοινωνούν.

Ας δούμε καταρχήν το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται το βιβλίο. Ο ΕΛΑΣ,

ο οποίος όπως είναι γνωστό ήταν ο στρατιωτικός βραχίονας του ΚΚΕ/ΕΑΜ, παράλληλα με τον επιφανειακό αντιστασιακό αγώνα διεξήγαγε και έναν αγώνα εσωτερικής επικράτησης, ώστε την επομένη της αποχώρησης των Γερμανών να είναι ο απόλυτος ρυθμιστής των εξελίξεων. Υπό αυτό το πρίσμα, πρώτος στόχος ήταν η εξόντωση όλων των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων κατά την περίοδο 1943-1944. Ο δεύτερος, που περιγράφεται στο βιβλίο αυτό, ήταν το φρόνημα του απλού λαού και τα όσα δραματικά συνέβησαν, αυτά που αποκαλούμε «κόκκινη βία», η οποία δεν ήταν αποτέλεσμα της δράσης κάποιων αιμοσταγών καπετάνιων, όπως δειλά και «χαμηλόφωνα» δέχεται η Αριστερά, ούτε αφορούσαν ιδιαιτερότητες μιας περιοχής, της Πιερίας στην περίπτωσή μας. Ήταν μια ομοιόμορφη άσκηση βίας σε όλη την επικράτεια υπό την κεντρική καθοδήγηση του ΚΚΕ, που ήταν «…ο εγκέφαλος και η σπονδυλική στήλη…» του ΕΑΜ, όπως πολλοί ιστορικοί και υψηλόβαθμα στελέχη του ΚΚΕ με «ταπεινότητα» παραδέχονται. Και μάλιστα, οι μαρτυρίες του ανά χείρας βιβλίου παρουσιάζονται με τρόπο «ανατρεπτικό», με έναν τρόπο αντιστροφής της συνήθους πρακτικής και η μαρτυρία από συνήγορος της ιστορίας μετατρέπει, με επιτυχία, την ιστορία σε συνήγορο των μαρτυριών. Και αυτό θα μπορούσε να αποδοθεί στην εσωτερική δομή του αλλά, και κυρίως, στην παρουσίαση μεγάλου αριθμού τραυματικών βιωματικών μαρτυριών ανθρώπων που έζησαν, είδαν, άκουσαν από πρώτο χέρι την απειλή, τον φόβο, τη στέρηση, τον θάνατο.

Δυστυχώς όλα αυτά τα γεγονότα ήταν, όπως έχει αναφέρει και ο Σάκης Μουμτζής παρουσιάζοντας το εν λόγω βιβλίο, για πολλές δεκαετίες καταχωνιασμένα στο περιθώριο της Ιστορίας για έναν απλό λόγο. Διότι ανέτρεπαν το ερμηνευτικό σχήμα της Αριστεράς, που κυριαρχούσε από τη μεταπολίτευση και μετά. Και μόλις από τις αρχές του 21ου αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται βιβλία που αμφισβητούσαν την ερμηνεία της Αριστεράς, στα οποία ανήκει και το βιβλίο του Αντώνη Ζαρκανέλα. Θα είχε ενδιαφέρον αν και άλλοι φιλίστορες έψαχναν να βρουν τι έγινε στην περιοχή τους εκείνη την περίοδο, ώστε να έχουμε μια εικόνα από όλη την Ελλάδα. Γιατί, δυστυχώς, θα εκλείψουν οι μάρτυρες…

{jb_quote} Όλες οι μαρτυρίες είναι συγκλονιστικές και ουσιώδεις και η κατάταξή τους καθίσταται δυσχερής – αν διαλέξεις τη μία, θα αδικήσεις την άλλη. {/jb_quote}

Ο Αντώνης Ζαρκανέλας έτρεξε και βρήκε ανθρώπους που όχι απλώς θυμούνταν, αλλά συγχρόνως ήθελαν και να μιλήσουν. Είναι δύσκολο να μιλάς για εκείνη την περίοδο, για στιγμές φόβου, τρόμου, κακουχιών κλιματολογικών και ψυχολογικών που έζησες, για την απώλεια προσφιλών ανθρώπων που στερήθηκες για πάντα και να μη βουρκώνεις…

Όλες οι μαρτυρίες είναι συγκλονιστικές και ουσιώδεις και η κατάταξή τους καθίσταται δυσχερής – αν διαλέξεις τη μία, θα αδικήσεις την άλλη. Θα μείνω, όμως, στη μαρτυρία της Φωτεινής Ρηγοπούλου από τον Κορινό (σελ. 219), όχι τόσο γιατί την κάναμε αργότερα νύφη Λιτοχωρίτισσα –ήταν γυναίκα του φίλου μου του Θόδωρου του Ρηγόπουλου–, αλλά γιατί αυτή τη μαρτυρία τη βρίσκω την πληρέστερη απ’ όλες και δίνει την αφορμή στον Αντώνη Ζαρκανέλα, μέσα σε μία σελίδα, να καταδείξει πράγματα που αλλιώς θα χρειάζονταν τόμοι ολόκληροι. Αν δεν ήταν υπαρκτή, θα έπρεπε να την εφεύρει.

Πρώτα πρώτα, η ένοπλη επίθεση στο καφενείο του Κορινού, μοναδικό ίσως συμβάν καθ’ όλη την οκταετία της κόκκινης βίας σ’ όλο τον ελλαδικό χώρο. Δολοφονούνται πέντε γυναίκες: γιαγιά και μάνα, μάνα και γιος, δύο άλλες γυναίκες, ένα άλλο αγόρι 8-9 ετών και τραυματίζονται 8-10 γυναίκες, σοβαρά οι περισσότερες, από ριπές όπλων και ρίψεις τριών χειροβομβίδων, από τις οποίες έσκασε ευτυχώς μόνον η μία. Η ομηρία του πατέρα της από τους «κατσαπλιάδες» κατά τη διάρκεια των τελευταίων μηνών της γερμανικής Κατοχής. Τα κατοχικά συλλαλητήρια με τα παιδιά ως ζωντανές ασπίδες. Η σφαγή του κουνιάδου της, τον οποίο δεν πρόλαβε να γνωρίσει, Σωτήρη Ρηγόπουλου στο Λιτόχωρο. Οι ανήθικες προτάσεις του κομματικού ινστρούχτορα στη μάνα. Με κορυφαία, για μένα, στιγμή το αναγνωστικό «Τα Αετόπουλα», που δίνει στον συγγραφέα την ευκαιρία με την επιστολή Ξανθόπουλου να καταδείξει την πνευματική γύμνια των επίδοξων αναμορφωτών του εκπαιδευτικού μας συστήματος, και όχι μόνον.

Όπως και με τη μαρτυρία του μπαρμπα-Γιάννη του Βλαχόπουλου (σελ. 99), καταδεικνύει ο συγγραφέας περίτρανα το «ποιόν» και το περιβόητο «ηθικό τους πλεονέκτημα». Δεν είναι τυχαίο που κατσαπλιάδες τούς ανεβάζει, κατσαπλιάδες τούς κατεβάζει. Και η μαρτυρία του έχει μεγάλη βαρύτητα, γιατί τους έζησε από μέσα –ήταν οικονομικός υπεύθυνος του ΕΑΜ των χωριών του νότιου, κάτω της Κατερίνης, τομέα της Πιερίας– και ο ίδιος, για όσους τον γνωρίσαμε από κοντά, υπήρξε υπόδειγμα.

Διάβασα και ξαναδιάβασα το βιβλίο και η αίσθησή μου είναι ότι κάτι λείπει και η ευθύνη δεν είναι ίσως μόνον του συγγραφέα, αλλά όλων μας. Συγκεκριμένα, απουσιάζουν παντελώς δύο πτυχές της κόκκινης θηριωδίας: το παιδομάζωμα και οι ανταρτόπληκτοι, που αν είχαμε περισσότερες μαρτυρίες από το Λιτόχωρο, που υπέστη και τα δύο, η εικόνα θα είχε ολοκληρωθεί (σε μια νύχτα άδειασε το Χοροστάσι απ’ τα παιδιά των δεξιών οικογενειών – οι μισοί σχεδόν Λιτοχωρίτες κατέφυγαν ανταρτόπληκτοι στη Θεσσαλονίκη – Αγία Φωτεινή, Αγία Τριάδα, Χιρς, Αρετσού). Πρόταση: Η επόμενη έκδοση να συμπληρωθεί κατά το δυνατόν ή να φύγει από τον τίτλο του βιβλίου το άρθρο «η» και να μείνει «κόκκινη βία», γιατί με το άρθρο υπονοείται ότι έχουμε το σύνολο της βίας με όλες τις πτυχές και τις εκφάνσεις της.

Κλείνοντας αυτή την κριτική αποτίμηση του βιβλίου, δεν μπορεί να μην αναφερθώ σε τι περιβάλλον μεγαλώσαμε εμείς οι μεγαλύτεροι που τότε, ως παιδιά, βιώσαμε, πέραν από τη φτώχεια, την καθημερινή επαφή με τον θάνατο, το πένθος και το μαύρο, καθώς οι γυναίκες στα χαροκαμένα χωριά μας έβαφαν στο καζάνι μόνες τους τα ρούχα τους μαύρα… Έτσι, το βιβλίο αυτό προσφέρει μέσα από τις σελίδες του ένα έντονα αμφίσημο συναίσθημα, μια χαρμολύπη λυτρωτική. Λύπη, γιατί τα θυμηθήκαμε, και χαρά, γιατί δεν ξεχαστήκανε. Εύχομαι να διαβαστεί από τα νέα παιδιά και να παραδειγματιστούν και από εκείνους, στους οποίους αφιερώνει το βιβλίο του ο συγγραφέας και οι οποίοι «…δεν υποψιάζονται καν ότι τα έζησαν αυτά οι Έλληνες». Και στις Εκδόσεις Επίκεντρο, που δεν σταματούν να μας εκπλήσσουν θετικά, ένα μεγάλο «ευχαριστώ» για το τελικό εκδοτικό αποτέλεσμα.

Η κόκκινη βία τη δεκαετία του ’40 στην Πιερία
Αντώνης Ιωάν. Ζαρκανέλας
Πρόλογος: Σάκης Μουμτζής
Επίκεντρο
288 σελ.
ISBN 978-618-204-159-8
Τιμή €16,00