Νίκος Κακαδιάρης: «Η ζωγραφική των ναών της Καππαδοκίας»

22:54 22/5/2022 - Πηγή: Diastixo

Το βιβλίο του Νίκου Κακαδιάρη με τίτλο Η ζωγραφική των ναών της Καππαδοκίας εκδόθηκε από τον Ιωνικό Σύνδεσμο με αφορμή τέσσερις επετείους: 200 χρόνια από την Επανάσταση του ’21, 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, 100 χρόνια από την ίδρυση της Νέας Ιωνίας και 70 χρόνια από την ίδρυση του Ιωνικού Συνδέσμου. Με αφορμή αυτούς τους ιστορικούς σταθμούς διατηρείται όχι μόνον η μνήμη γι’ αυτά καθεαυτά τα γεγονότα, αλλά και εν προκειμένω η έρευνα που αφορά τη ζωγραφική και τους εξελικτικούς σταθμούς της

στα χρόνια του Βυζαντίου, αλλά και σ’ αυτά που ακολούθησαν μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η ζωγραφική των ναών της Καππαδοκίας έχει όχι μόνον ιδιαιτερότητα, αλλά και μεγάλο ενδιαφέρον λόγω του ιδιότυπου της κατασκευής των ναών, την οποία θα προσεγγίσουμε, αφού πρώτα κάνουμε μια σύντομη γνωριμία με την περιοχή ως προς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της.

Η Καππαδοκία, μετά την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου κατά των Περσών, εξελληνίστηκε, διαδικασία που συνεχίστηκε και από τους επιγόνους του. Στην εποχή των Ρωμαίων η Καππαδοκία αναδείχθηκε σε σημαντικό κέντρο εμπορίου μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας πολλοί εικονολάτρες καταφεύγουν στην Καππαδοκία. Στους μεσοβυζαντινούς χρόνους θ’ ανέλθουν στον θρόνο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Καππαδόκες στρατηγοί (Νικ. Φωκάς, Ιωάν. Τσιμισκής). Παρατηρούμε επίσης ότι ο αγιολογικός κύκλος συνδέθηκε με τα ακριτικά και δημοτικά τραγούδια («Του νεκρού αδελφού»), γιατί οι Καππαδόκες ήταν πιστοί στον Θεό και έτρεφαν μεγάλη αγάπη για την πατρίδα τους.

Μετά την κατάκτηση αυτών των εδαφών από τους Οθωμανούς, η πατρίδα του Μ. Βασιλείου και των άλλων Πατέρων της Εκκλησίας αλλά και του Διγενή Ακρίτα χάθηκε και η ελληνική γλώσσα έσβησε και τούρκεψε. Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς υπήρξε ο θρησκευτικός καταλύτης για τη Μ. Ασία, όχι όμως και για την Καππαδοκία. Η συγκυρία της επίσκεψης δυο ιησουιτών μοναχών στην Καππαδοκία υπήρξε γεγονός μεγάλης σημασίας, γιατί με έκπληξή τους αντίκρισαν το πλήθος των χριστιανικών ναών που υπήρχαν εκεί. Η επί δεκαέξι χρόνια μελέτη της περιοχής από τον έναν εκ των δύο ιησουιτών, τον Jerphanion, έφερε στο φως και στο προσκήνιο τους υπόσκαφους ναούς, που τους διέκρινε κομψότητα και μεγαλείο. Σήμερα οι υπόσκαφοι ναοί της Καππαδοκίας αποτελούν ανεξάρτητο κεφάλαιο μελέτης ως προς την αρχιτεκτονική και τη διακόσμησή τους.

Η Καππαδοκία, που βρίσκεται ανάμεσα στην Αρμενία, το Κουρδιστάν, τη Μεσοποταμία, τη Λυκία, τον Πόντο και τα όρη Ταύρος και Αντίταυρος, είναι ένα ηφαιστειογενές οροπέδιο βάθους πολλών εκατοντάδων μέτρων με 19 ηφαίστεια γύρω της. Στην πορεία των αιώνων, οι άνθρωποι εκμεταλλεύτηκαν την εύκολη εκσκαφή στα ηφαιστειογενή πετρώματα και τις θερμομονωτικές ιδιότητές τους και κατασκεύασαν υπόσκαφες κατοικίες. Ξεχωριστό θέαμα στο οροπέδιο αποτελούν οι μοναχικοί ή κατά συστάδες μονόλιθοι βράχοι. Οι υπόσκαφες κατοικίες μεταβάλλονται σε πολυώροφες πόλεις συνδεόμενες με στοές και δρόμους, που οδηγούσαν σε δωμάτια, αποθήκες, ναούς και γενικά σε χώρους διαμονής. Έτσι οι κάτοικοι προφυλάσσονταν από τις εχθρικές επιδρομές.

{jb_quote}Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς υπήρξε ο θρησκευτικός καταλύτης για τη Μ. Ασία, όχι όμως και για την Καππαδοκία.{/jb_quote}

Στην Καππαδοκία υπάρχουν εκατοντάδες υπόσκαφοι ναοί της μεσοβυζαντινής περιόδου πλήρως τοιχογραφημένοι, οι οποίοι αποτελούν έναν ανεκτίμητο θησαυρό, στον οποίο ανακαλύπτει κανείς την ικανότητα των ζωγράφων να δημιουργούν αριστουργήματα σε περιορισμένο χώρο. Μας εκπλήσσουν επίσης τα ονόματα των ναών: Ναός των Σανδάλων, των Σπαθιών, του Μαύρου Σύννεφου, του Μήλου, των Κιόνων κ.λπ.

Ο ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ (Ναός της Μηλιάς) στο Γκιόρεμε είναι μικρός ναός, με διαστάσεις 5,5 επί 6 μ., έχει εννέα τρούλους και στον κεντρικό τρούλο εικονίζεται ο Παντοκράτορας. Εδώ βλέπουμε ότι ο καλλιτέχνης καταφέρνει να ενοποιήσει ζωγραφικά τον χώρο και να αναδείξει τμήματα του ναού. Η εκφραστικότητα των προσώπων είναι ρεαλιστική και υψηλού επιπέδου, ενώ οι πτυχώσεις των ενδυμάτων τους αναδεικνύουν με εξαιρετικό τρόπο την ανατομία των σωμάτων. Στο θέμα «Η προσκύνηση των Μάγων» η τοιχογραφία, αν και μισοκατεστραμμένη, δείχνει τη μεγάλη άνεση του ζωγράφου να σχεδιάσει με «ανατομική αλήθεια». Η δεινότητα του καλλιτέχνη αναδεικνύεται και στην απεικόνιση των τριών αλόγων, στα οποία διακρίνεται η κίνηση και η ιπποσκευή με πολλές λεπτομέρειες.

Στον δεσμώτη Ελκόμενο Χριστό και στους στρατιώτες που τον συνοδεύουν εντυπωσιάζει η λευκότητα του χιτώνα του Χριστού ανάμεσα στα σκουρόχρωμα ιμάτια των στρατιωτών. Όσο για τον Μυστικό Δείπνο που γίνεται σε εσωτερικό χώρο, όπως είναι γνωστό, η τοιχογραφία έχει καταστραφεί, αλλά στα λείψανα που έχουν απομείνει βλέπουμε ολόκληρο σχεδόν το σώμα του Πέτρου και ενός ακόμη νεαρού αποστόλου. Είναι προφανές ότι ο ζωγράφος δεν είναι τυχαίος, είναι απόλυτος γνώστης του σχεδίου, έχει έμπνευση, οργανώνει τους χώρους σε αγιογραφικά θέματα και φτιάχνει τις τοιχογραφίες με εκπληκτική τέχνη. Όσον αφορά τα πρόσωπα, το καθένα έχει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και τα ενδύματά τους διαθέτουν ρυθμολογία γραφής στις πτυχώσεις τους, ώστε να παρουσιάζουν κίνηση.

Ο Ναός του El Nazar ή Ναζαρέτ, ο οποίος έχει λαξευτεί σε κωνοειδή βράχο και είναι υπόσκαφος, είναι ολόκληρος τοιχογραφημένος. Και σ’ αυτόν τον ναό ο καλλιτέχνης φαίνεται ότι είναι ταλαντούχος κι αυτό διαφαίνεται από την οργάνωση και τον σωστό καταμερισμό των θεμάτων. Δυστυχώς η φθορά δεν αφήνει ανέπαφα τα έργα τέχνης κι αυτό το βλέπουμε σ’ αυτούς τους ναούς, εντούτοις τα απομεινάρια είναι αρκετά εντυπωσιακά στις παραστάσεις της Ανάληψης, στη Γέννηση και στη σκηνή του Λουτρού, όπου φαίνεται ο Ιωσήφ και οι ποιμένες. Έχουμε επίσης απομεινάρια από τον Ευαγγελισμό και τον Ασπασμό της Παναγίας με την Ελισάβετ.

Στην περιοχή του Τσαβουτσίν υπάρχει ο Ναός των Δώδεκα Αποστόλων ή του Τιμίου Προδρόμου, ο οποίος λαξεύτηκε και τοιχογραφήθηκε το 963 μ.Χ., δηλαδή τότε που απελευθερώθηκε η Καππαδοκία από τους Άραβες. Σ’ αυτόν τον ναό αναδεικνύονται οι μορφές των στρατηγών Νικηφόρου Φωκά και Ιωάννη Τσιμισκή, των μετέπειτα αυτοκρατόρων του Βυζαντίου. Στα άλλα θεολογικά θέματα των τοιχογραφιών του ναού διακρίνουμε διαφορετική ζωγραφική προσέγγιση, στοιχείο που μας παραπέμπει στην ύπαρξη δύο καλλιτεχνών που φιλοτέχνησαν τον ναό. Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Ναός των Στεφάνων, διότι περιλαμβάνει τον μεγαλύτερο Χριστολογικό κύκλο σε όλη την Καππαδοκία. Τον ναό ίδρυσε η αριστοκρατική οικογένεια Φωκά τη δεκαετία 950-960 στο Τσαβουτσίν, διέπεται από μια λόγια θεολογία και θεωρείται αριστούργημα της μακεδονικής αναγέννησης.

Ο Γ. Σεφέρης, που επισκέφτηκε το 1950 την Καππαδοκία, γράφει στο βιβλίο του Τρεις μέρες στα μοναστήρια της Καππαδοκίας: «Λίγο πιο πέρα τ’ απομεινάρι ενός θόλου προστάτευσε με τρυφερότητα, όπως θα το είχες κάνει με την παλάμη σου, την ξεβαμμένη στόριση ενός Αϊ-Γιώργη Καβαλάρη». Και αλλού σημειώνει: «Ένα άνοιγμα μπροστά σου στην επιφάνεια της γης, μπαίνεις και βρίσκεσαι σε μια μεγάλη εκκλησιά με κολώνες, θόλους και καμάρες, παντού ιστορημένη και ξέρεις πως από πάνω το μονόπετρο εξακολουθεί να είναι κούφιο και κρύβει ένα ολάκερο μοναστήρι. Βγαίνοντας σηκώνεις τα μάτια σου και βλέπεις, στον αντικρινό βράχο, έναν νάρθηκα που του έχει φύγει το μπροστινό πλευρό και σε κοιτάζει από ψηλά σαν χαρταετός με τη Θεοτόκο και τους αρχάγγελους, με καμαρωτές φάτνες, με ζωγραφιστούς σταυρούς της Μάλτας». Αυτή την εικόνα, που περιγράφει ο Σεφέρης, παρουσιάζει ο μισογκρεμισμένος λαξευτός Ναός του El Nazar (Ναζαρέτ).

Η ζωγραφική των ναών της Καππαδοκίας
Νίκος Κακαδιάρης
Ιωνικός Σύνδεσμος
σ. 264
ISBN: 978-618-85945-0-0
Τιμή: €20