Σωτήρης Π. Βαρνάβας: «Ψηλαφώντας την έννοια της αρετής: Ο ποιητής Ηλίας Γκρής και η Κύπρος»

04:16 6/7/2024 - Πηγή: Diastixo

Με πυρήνα και κατευθυντήρια ιδέα για τη συγγραφή της μελέτης του την έννοια της αρετής, ο πανεπιστημιακός καθηγητής Σωτήρης Βαρνάβας, ποιητής και ο ίδιος, επιχειρεί να προσεγγίσει ανιχνευτικά τη σχέση του σημαντικού ποιητή Ηλία Γκρή με την Κύπρο. Πρόκειται για ένα εγχείρημα που κάθε άλλο παρά ασυνήθιστο είναι, αφού πολύ συχνά διάφοροι μελετητές επιχείρησαν κατά καιρούς να προσδιορίσουν τον τρόπο σύνδεσης του έργου συγκεκριμένων δημιουργών με την κυπριακή εμπειρία, με τα γεγονότα που σφράγισαν την πορεία

και την τύχη της Μεγαλονήσου μέσα στον χρόνο. Ο Βαρνάβας εδώ έχει ως κεντρικό ζητούμενο την έννοια της αρετής, πάνω στη βάση της οποίας ανασυνθέτει το έργο του Γκρή με σκοπό αμφίδρομο και διπλό. Αφενός μεν να διαπιστώσει τον τρόπο με τον οποίο η αρετή μετουσιώνεται σε ποίηση, αφετέρου δε να επικυρώσει τον τρόπο με τον οποίο η ποίηση γίνεται ο πλέον ασφαλής και σίγουρος δρόμος προς την κατάκτηση της αρετής, νοούμενης με την αρχαιοελληνική της έννοια. Ως συνδυασμός, δηλαδή, μιας σειράς χαρακτηριστικών –σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη– που εξασφαλίζουν ένα ανώτερο ήθος στον άνθρωπο και έναν ευδαίμονα βίο στην πολιτεία. Ο Βαρνάβας, βέβαια, όπως αποκαλύπτει στον πρόλογό του, κινείται με γνώμονα την έννοια της αρετής όπως τη συνέλαβε ο Ανδρέας Κάλβος στις Ωδές του. Ποιος όμως μπορεί να αρνηθεί τις οφειλές του Κάλβου στην αρχαιοελληνική σκέψη και στον τρόπο με τον οποίο, πρώτη αυτή, μορφοποίησε και διατύπωσε τους ιδανικούς πυρήνες του κοινωνικοπολιτικού βίου και της πνευματικής συγκρότησης του ανθρώπου;

Βασική στόχευση και κινητήριος ιδέα του μελετητή, λοιπόν, υπήρξε η ανάδειξη της βαθιάς σχέσης που ανέπτυξε ο Γκρής με την κυπριακή περιπέτεια, με την Κύπρο ως ερέθισμα και κέντρισμα της δημιουργίας, αλλά και ως αντικείμενό της. Στο πλαίσιο αυτό, και για να αναδειχθεί η ευρύτερη ποιητική συνθήκη που διαμορφώθηκε με αφορμή το Κυπριακό, ο Βαρνάβας προτάσσει ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον κεφάλαιο σχετικά με την ποιητική παραγωγή που προέκυψε από την αναστροφή των δημιουργών με την Κύπρο, αναστροφή βιωματική ή, απλώς και μόνο, καλλιτεχνική. Αυτό κρίθηκε απαραίτητο για να μπορέσει να περάσει στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο, στο οποίο εξετάζει συγκεκριμένα την εκκίνηση του Γκρή από τις διάφορες πτυχές του κυπριακού ζητήματος αλλά και, γενικότερα, όλων εκείνων των στοιχείων που συναποτελούν τη Μεγαλόνησο ως εικόνα και ζωντανό σώμα μαζί. Γιατί αυτό ακριβώς είναι που έχει ιδιαίτερη αξία και σημασία τόσο στην περίπτωση του μελετώμενου ποιητή, όσο και στην περίπτωση άλλων δημιουργών που τοποθέτησαν εκεί την αφορμή των συνθέσεών τους. Στο γεγονός, δηλαδή, ότι αντίκρισαν την Κύπρο ως ένα σώμα ζεστό και ζωντανό, μια πηγή ενέργειας και φωτός που δεν σταμάτησε στιγμή να λειτουργεί σαν πόλος έλξης και σαν δεξαμενή της ποιητικής δημιουργίας.

Ο Γκρής, εν προκειμένω, τοποθέτησε μεγάλο μέρος της ποίησής του στην περιοχή αυτή και, όπως αποδεικνύεται από τη μελέτη του Βαρνάβα, αυτό δεν υπήρξε μόνο αποτέλεσμα της ευαισθητοποίησής του απέναντι στα τραγικά γεγονότα που σφράγισαν την ιστορία του νησιού. Υπήρξε προϊόν της ακατάλυτης σχέσης του καλλιτέχνη με όλες εκείνες τις αξίες, τα ιδεώδη και τα ιδανικά που προέκυψαν ως ζητούμενα και κατακτήσεις μαζί. Υπήρξε πάνω από όλα, όμως, αποτέλεσμα ενός χρέους – ένα χρέος ιστορικό, ανθρώπινο, καλλιτεχνικό. Μια οφειλή που τοποθέτησε τον άνθρωπο και τον ποιητή σε ένα ενιαίο και αδιαίρετο όλον, με σαφή τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσά τους, έτσι που η τέχνη να φαίνεται ότι ακολουθεί και, την ίδια στιγμή, ότι προκρίνεται της ζωής, ακριβώς γιατί αποτελεί ένα σχόλιο και μια μετάπλασή της. Γράφει χαρακτηριστικά ο Βαρνάβας: «Δεν διστάζει να διατυπώνει με αιχμηρούς στίχους αυτό που βλέπει να συντελείται καθημερινά με βέβηλο και ανόσιο τρόπο εις βάρος της Κύπρου. Την ίδια στιγμή που οι φίλοι και εταίροι της Κύπρου την αξιοποιούν μόνο σαν τόπο αναψυχής («Πτήση 1738 Αθήνα-Λάρνακα», Σαν άλλος Οιδίποδας, εκδ. Γκοβόστη, 2018).

{jb_quote} Η ποίηση μπορεί να μην ανατρέπει τα γεγονότα, μπορεί να μην αναστέλλει τις εξελίξεις, αποτελεί όμως πάντα μια δύναμη εξισορρόπησης και αποκατάστασης της ηθικής τάξης. {/jb_quote}

[…]
Λοιπόν, τους βλέπεις παγόνια μες στα λούσα
Στην Πύλη της Αμμοχώστου και στην Πύλη της Πάφου
Οι καημένοι οι εταίροι αθώοι του αίματος
Με ύφος μη μου άπτου σε μπαρ παραλίες
Χάσκει κούφιος ο ευδαιμονισμός τους ψάλλει τον μίρμιλον.

Είδα τους να χαχανίζουν ανέρυθροι μες στ’ αρχαία
Να φωνασκούν σε οκτώ χιλιετιών τα κουρσεμένα
Οι ασεβείς που αναέλασεν ο κάπος της μύλλας
Αρχαιοκάπηλοι ανατοκιστές και φιλέλληνες.

Δεν είναι τυχαίο ότι τα αφιερωμένα και αφορμώμενα από την Κύπρο ποιήματα –περίπου είκοσι πέντε συνολικά– του Γκρή χαρακτηρίζονται από την απλή τους γλώσσα, το λιτό ύφος τους και τη φροντισμένη τους έκφραση. Αυτό δεν θα πρέπει να ερμηνευθεί μόνο πάνω στη βάση της ένταξης του ποιητή στη γενιά του ’70 που, λίγο-πολύ, υιοθέτησε αυτή την ποιητική και εκφραστική, αλλά και πάνω στη βάση της διάθεσής του να διαμορφώσει τα κείμενά του ως ευθείς και ευθύβολες αναφορές και προεκτάσεις του κυπριακού ζητήματος. Εδώ μπορεί να ανοίξει ένα ευρύ πεδίο έρευνας και μελέτης του τρόπου με τον οποίο μια πιο λιτή έκφραση λειτουργεί αντιστρόφως ανάλογα της φόρτισης που δονεί την ψυχή του δημιουργού και που προκύπτει από το ανεκδιήγητο και το ανεκλάλητο των γεγονότων. Είναι μια βαθιά αλήθεια και πραγματικότητα αυτή που θέλει την τέχνη να απογυμνώνεται για να βρει το αντίστοιχό της στο απογυμνωμένο των γεγονότων ή, καλύτερα, στο δυσβάσταχτο «φορτίο» τους.

Ο Γκρής, λοιπόν, με την ιδιαίτερη αυτή περιοχή της ποίησής του, το κυπριακό μικροσώμα που εντάσσεται οργανικά μέσα στο ευρύτερο σώμα της τόσο χαρακτηριστικής ποιητικής του παραγωγής, διαμορφώνει μια καταβύθιση στην έννοια της αρετής κατά τρόπο πολλαπλά υποσχετικό. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι η λέξη «αρετή» προέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήμα «αραρίσκω», που σημαίνει «ταιριάζω» ή «συναρμόζω», αντιλαμβάνεται καλύτερα κανείς τον τρόπο με τον οποίο τα ποιήματα του Γκρή επιδιώκουν την εναρμόνιση, την ισορρόπηση, τη δικαιοσύνη. Σε αυτή την τελευταία προσβλέπει ο ποιητής καθιστώντας, ουσιαστικά, την ποίησή του όχημα και δοχείο της. Γιατί είναι λίγο-πολύ κοινή η πεποίθηση ότι η ποίηση μπορεί να μην ανατρέπει τα γεγονότα, μπορεί να μην αναστέλλει τις εξελίξεις, αποτελεί όμως πάντα μια δύναμη εξισορρόπησης και αποκατάστασης της ηθικής τάξης. Μια έλξη προς το γνήσιο και το αληθινό, το δίκαιο και το ουσιαστικό, το βαθιά ανθρώπινο. Ακόμα κι αν δεν εγγυάται τη νίκη της πάνω στο άδικο και το κακό, τουλάχιστον τη διεκδικεί με όρους ενός ανώτερου ανθρώπινου ήθους, μιας άξιας συνθήκης για τον άνθρωπο να ζει, να εξελίσσεται, να δημιουργεί.

Ψηλαφώντας την έννοια της αρετής
Ο ποιητής Ηλίας Γκρής και η Κύπρος
Σωτήρης Π. Βαρνάβας
Τόπος
144 σελ.
ISBN 978-960-499-498-4
Τιμή €12,90