Eric Csapo – William J. Slater: «Το αρχαίο θέατρο μέσα από τις πηγές»

22:26 4/2/2025 - Πηγή: Diastixo

Το βιβλίο των Eric Csapo και William J. Slater, με τίτλο Το αρχαίο θέατρο μέσα από τις πηγές, περιέχει επιλογές από τις διαθέσιμες μαρτυρίες για το αρχαίο δράμα, τα ιστορικά και υλικά συμφραζόμενα των θεατρικών παραστάσεων της αρχαιότητας, πρωτογενείς πηγές, σημειώσεις και άλλες χρήσιμες πληροφορίες.

Είναι πρωτότυπο στο είδος του πόνημα,

το οποίο απευθύνεται σε προπτυχιακούς φοιτητές, σε επαγγελματίες της κλασικής φιλολογίας, σε ειδικούς του αρχαίου δράματος, αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο. Παράδειγμα: πολλά έργα υπέστησαν περισσότερες φθορές στην εποχή τους παρά στους 23 αιώνες που ακολούθησαν. Ο Ευριπίδης καυχιόταν στους Βατράχους (στ. 943) πως παρέλαβε άρρωστη την τραγωδία του Αισχύλου και τη θεράπευσε «από τις φλυαρίες των βιβλίων». Ο Ξενοφών γράφει στην Ανάβασι πως είδε μεγάλες ποσότητες βιβλίων σε ναυάγια στη θρακική ακτή και ο Πλάτων (Απολογία 26d-e) ότι είδε την πραγματεία του Αναξαγόρα στους πάγκους των βιβλιοπωλών της Αθήνας να πουλιέται μία δραχμή. Στο τέλος δηλαδή του 5ου αιώνα π.Χ. τα βιβλία ήταν μεν ακριβά, αλλά οι καλλιεργημένοι Αθηναίοι μπορούσαν να τα συλλέγουν.

Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη π.χ. είναι η αναθεωρημένη εκδοχή του έργου. Η αναθεώρηση ήταν αναγκαία, από τον 4ο αιώνα και έπειτα. Η ανάγνωση ήταν δύσκολη, διότι τα έργα ήταν γραμμένα σε πάπυρο συχνά εφτά μέτρων μήκους, σε δύσχρηστους κυλίνδρους, οι λέξεις δεν χωρίζονταν μεταξύ τους, δεν υπήρχε στίξη, οι στίχοι γράφονταν κατά λογάδην. Η δυσκολία αυτή έκανε τους περισσότερους να μιλούν από μνήμης παρά να διαβάζουν και δεν αισθάνονταν αναγκασμένοι να παραθέτουν επί λέξει. Ο Αριστοτέλης, που διέθετε τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη της Αθήνας, κάνει λάθη κατά 80% στα ομηρικά παραθέματα που εισάγει στα κείμενά του. Οι περισσότεροι Έλληνες γνώριζαν τα δράματα από την προφορική παράδοση κυρίως, τα χορικά που περνούσαν από στόμα σε στόμα.

Στη Σικελία υπήρχε έντονο ενδιαφέρον για τον Ευριπίδη και πολλοί ήξεραν τα δράματα χωρίς να έχουν δει παραστάσεις. Η ουσία αυτών των διηγήσεων επιβεβαιώνεται από ευρήματα σε πήλινα ειδώλια και αγγειογραφίες, ενώ η προφορική και η βιβλιακή παράδοση είναι αξεχώριστες μέσω των υποκριτών.

{jb_quote} Οι «πηγές» έχουν τη γοητεία της αμεσότητας, το εικαστικό υλικό καταργεί την απόσταση, η μελέτη είναι αποκαλυπτική. {/jb_quote}

Το 330 π.Χ. ο Αθηναίος πολιτικός Λυκούργος επιχείρησε με νόμο να καταγράψει τα έργα των τριών τραγικών, αλλά και αυτή η καταγραφή, που έχει φτάσει και ως εμάς, μάλλον προέρχεται από το μείγμα προφορικής και γραπτής παράδοσης. Λέγεται επίσης ότι την υπέκλεψε ο Πτολεμαίος για τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.

Σύμφωνα με τις πηγές, ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη, που παραστάθηκε το 422 π.Χ., ήταν η αναθεώρηση του πρώτου, στον οποίο «διορθώθηκε ό,τι ήταν απρεπές και άξιο κατηγορίας». Οι Νεφέλες παραστάθηκαν το 423 π.Χ., αλλά ο Αριστοφάνης τις αναθεώρησε το 417 π.Χ. και αυτή η εκδοχή έχει φτάσει σε μας. Κατόπιν τούτου, οι σχολιασμοί, οι αλλαγές του κειμένου, οι διασκευές ή οι παρεμβολές και οι αλλοιώσεις από τους ηθοποιούς ήταν κάτι επιτρεπτό και πνευματικά δικαιώματα δεν υπήρχαν. Επίσης, υπήρχαν ποιητές με το ίδιο όνομα, διαφορετικοί τίτλοι για το ίδιο έργο, τίτλοι χωρίς κείμενο. Πάντως, τα έργα έφτασαν στα χέρια μας, έστω και αλλοιωμένα, χάρη στους γραμματικούς.

Εκατοντάδες είναι οι επιγραφές με μαρτυρίες για τις όψεις του δράματος, οι περισσότερες σε ενεπίγραφους λίθους. Οι ηθοποιοί ήταν προβεβλημένοι για το επάγγελμά τους και διαμόρφωναν μόνοι τους το ρεπερτόριό τους. Χορούς και ορχηστές έχουμε σε είκοσι σωζόμενες αττικές αγγειογραφίες των ετών 560-480 π.Χ., που φανερώνουν τον μεγάλο αντίκτυπο των τραγικών αφηγήσεων.

Καταγωγή της τραγωδίας είναι ο κώμος, μία πομπή από μεθυσμένους νεαρούς που βγαίνουν από συμπόσιο. Κώμος+ωδή = κωμωδία, και οι νεαροί κωμαστές μεθυσμένοι απεικονίζονται σε αγγεία, αλλά δεν έχουν σχέση με τον διθύραμβο ύμνο προς τιμήν του Διόνυσου. Γίνεται ακόμα λόγος για τα είδη και τα ενδύματα των κωμαστών, για τις εορτές του Διόνυσου και τις παραστάσεις, τις διακρίσεις.

Από «πηγή» πληροφορούμαστε ότι: «Ο Μένανδρος νικήθηκε πολλές φορές από τον Φιλήμονα, ένα ποιητή που δεν ήταν επ’ ουδενί ισάξιός του, εξαιτίας των κυκλωμάτων, της ευνοιοκρατίας και του φατριαστικού πνεύματος. Όταν κάποτε τον συνάντησε στον δρόμο, τον ρώτησε: “Σε παρακαλώ, Φιλήμονα, πες μου, αν έχεις την καλοσύνη: όταν με κοιτάς δεν κοκκινίζεις;”». Τα παραπάνω σχολιάζει ο Κοϊντιλιανός, στο 10.1.72. έργο του τέλους του πρώτου αιώνα, ως εξής: «Ο Φιλήμων, που χάρη στη στρεβλή κρίση της εποχής του συχνά προκρίθηκε έναντι του Μενάνδρου, αξίζει ωστόσο να θεωρείται δεύτερος κατά την ομόφωνη γνώμη όλων».

Η Ελευθεροστομία, που έδινε το δικαίωμα στους «χρηστούς πολίτες» να ντροπιάζουν τους κακοποιούς για να διορθωθούν (η δημόσια διαπόμπευση, θα λέγαμε σήμερα), έχει πολιτική ερμηνεία: την ακμή της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο Αριστοφάνης αφιέρωσε ολόκληρη κωμωδία του, τους Ιππής, εναντίον του Κλέωνος και εκείνος τον οδήγησε στα δικαστήρια. Η υπόθεση θεωρείται πάρα πολύ σοβαρή, αλλά μάλλον έληξε με εξωδικαστικό συμβιβασμό. Φυσικά, είναι πολλές οι εισαγγελίες σε βάρος του Αριστοφάνη.

Ο Αριστοφάνης στους Βατράχους ασκεί κριτική ανάμεσα στο παλαιό είδος τραγωδίας και στο μοντέρνο. Συγκεκριμένα, «χαράζει ξεκάθαρες διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στους δύο μεγάλους δραματουργούς, όσον αφορά το ύφος, τον σκοπό των δραμάτων τους, τη σκηνική παρουσίαση και τα κοστούμια: ο σκοτεινός ποιητικός λόγος του Αισχύλου αντιπαρατίθεται στην καθημερινή γλώσσα του Ευριπίδη· οι υψιπετείς συγκινησιακοί κραδασμοί της αισχύλειας τραγωδίας αντιπαρατίθενται στα σεσοφισμένα διανοήματα του Ευριπίδη». Κι ακόμα, οι μεγαλοπρεπείς σκηνές του Αισχύλου, οι επιβλητικές σιωπές των ηρώων αντιτίθενται στις ανούσιες φλυαρίες, στο φτηνό κουβεντολόι και στην πολυπραγμοσύνη των προσώπων του Ευριπίδη· τα ηγεμονικά, βαρύτιμα ενδύματα του ενός στα κουρέλια του άλλου. Ο Μυννίσκος ηθοποιός του Αισχύλου αποκαλούσε τον ηθοποιό του Ευριπίδη Καλιππίδη «πίθηκο». Ο Γοργίας στη ρητορική είναι το ανάλογο του Αισχύλου..

Περί υποκριτικής: ο Κικέρων σχολιάζει τον θόρυβο που επικρατούσε την ώρα της παράστασης, επειδή το κοινό «απαιτούσε υποκριτική υψηλής ποιότητας». Ο Κοϊντιλιανός αναφέρει ότι έχει δει πολλές φορές τον υποκριτή να αποχωρεί από τη σκηνή με δακρυσμένα μάτια από τη συγκίνηση. «Οι ηθοποιοί εξωραΐζουν τον τρόπο της συνηθισμένης ομιλίας με σκηνικά καλλωπίσματα». Αλλά και στην Αθήνα οι θεατές ήταν απείθαρχοι. Ο Πλάτων υπολόγιζε ότι το θεατρόφιλο κοινό ήταν περίπου 30.000. Η προσφώνηση «άνδρες» δείχνει ότι παρακολουθούσαν μόνο άρρενες πολίτες, αλλά αυτό μάλλον δεν ευσταθεί…

Το βιβλίο διαβάζεται σε πολλά επίπεδα. Θέλει χρόνο και αγάπη. Οι «πηγές» έχουν τη γοητεία της αμεσότητας, το εικαστικό υλικό καταργεί την απόσταση, η μελέτη είναι αποκαλυπτική. Από κάθε άποψη, πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό βιβλίο αναφοράς.

Το αρχαίο θέατρο μέσα από τις πηγές
Eric Csapo – William J. Slater
Μετάφραση: Βάιος Λιαπής
Επιστημονική επιμέλεια: Σταύρος Τσιτσιρίδης – Βάιος Λιαπής
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
688 σελ.
ISBN 978-618-230-071-8
Τιμή €36,00